Σώζονται ο βακούφικος μύλος των Ταξιαρχών (19ος αιώνας), το σχολείο, ο ναός των Ταξιαρχών (1929) και το πανέμορφο εξωκκλήσι (νεκροταφείο) της Αγίας Παρασκευής στην παλιά Λυκόραχη ο Άγιος Δημήτριος (1865), η πέτρινη κεντρική βρύση (1751), το νεώτερο σχολείο (1930) καθώς και πολλά καλοχτισμένα αλλά ερειπωμένα σπίτια στην παλιά Ζέρμα.

Είναι λίγο γνωστό ότι η Ζέρμα υπήρξε ένα έστω μικρότερο κέντρο αγιογραφίας. Το 1662 στη Μονή Κάμενας έξω από το Δέλβινο της Αλβανίας διαβάζουμε «δηα χυρος του αμαρτολου Μιχαλις ζογραφος εκ κομις Ζερμας». Επίσης τεκμηριώνεται η δραστηριότητα οικοδομικών συνεργείων της στο Άγιο Όρος, Αγρίνιο, Αμφιλοχία (Καρβασαράς), Θεσπρωτία, Θεσσαλία και Αλβανία (Δέλβινο, Αργυρόκαστρο).

Από την παλιά Φετόκο (σήμερα Θεοτόκο) απόμειναν ελάχιστα χαλάσματα. Στα ερείπια που άφησε η εγκατάλειψη από την μετεγκατάσταση στο νέο οικισμό της εθνικής οδού κατά τη δεκαετία του 1970, προστέθηκε και η μεγάλη φωτιά του 1984. Διακρίνεται και σήμερα μισογκρεμισμένη η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου και σε μισή ώρα δρόμο το εξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου με τις τοιχογραφίες του κατεστραμένες, αφημένο πλέον στην τύχη του.

Η ιστορία επαναλαμβάνεται. «Ήταν στα μέσα του 17ου αιώνα στην περίοδο της αλλαξοπιστίας, όπως ιστορείται, που έπαθε η Φετόκο ολοσχερή καταστροφή λόγω της ηρωικής αντίστασης των κατοίκων της. Οι Φετοκίτες διασκορπίστηκαν στα Βαλκάνια μέχρι και τη νότια Ρωσία, όπου εξασκούσαν το επάγγελμα του οικοδόμου. Απόμειναν στο χωριό 6-7 οικογένειες».

Το μοναστήρι της Ζέρμας (Κοίμηση της Θεοτόκου) εντυπωσιάζει με τον πλούτο και το δυναμισμό του σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας. Η αρχική οικοδόμηση του μοναστηριού έγινε το 1625. Η ανακαίνιση του άρχισε το 1802. Σπάνιας ομορφιάς είναι η λιθανάγλυφη παράσταση του υπέρθυρου της δυτικής εισόδου και του πυλώνα της εισόδου στον περίβολο της Μονής. Την υπογράφουν βουρμπιανίτες πρωτομαστόροι. Οι περισσότερες τοιχογραφίες, το τέμπλο και τα κελιά καταστράφηκαν από τη μεγάλη φωτιά του 1947.

Χαμηλά στο στένωμα του Σαραντάπορου, στο σύνορο της Δροσοπηγής με την Πλαγιά, ξεπροβάλλει επιβλητικά το δίτοξο πέτρινο γεφύρι με το οξυκόρυφο τόξο του. Ο νεοσύστατος Δήμος Μαστοροχωρίων με μεγάλη χαρά χρησιμοποίησε ως σήμα του Δήμου σχέδιο του γεφυριού.

Σήμερα βλέπουμε ένα σύμπλεγμα από τρία γεφύρια το ένα δίπλα στο άλλο, με τρία διαφορετικά υλικά κατασκευής και χτισμένα στους τρεις τελευταίους αιώνες. Το παλιό πέτρινο απέχει μια ανάσα από το σιδερένιο και λίγο παραπέρα το τσιμεντένιο πάνω στον εθνικό δρόμο Ιωαννίνων - Κοζάνης.

Ανηφορίζοντας από το γεφύρι για την Δροσοπηγή (παλιά Κάντσικο), χαιρόμαστε ένα από τα καλύτερα διατηρημένα χωριά της επαρχίας μας.

Μαστόροι από το Κάντσικο δούλεψαν σε όλη την ελληνική επικράτεια και στο εξωτερικό (Περσία, Σουδάν, Αμερική). Ένα ναυάγιο στη διαδρομή Πρέβεζας - Λευκάδας στα μέσα του 19ου αιώνα με 50-70 νεκρούς καντσιώτες βαρελάδες συγκλονίζει τη μικρή κοινωνία. Το 1892 καντσιώτες μαστόροι ιδρύουν στην Αθήνα τον ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΣΥΛΛΟΓΟ.

Πέτρινα σπίτια, μια πλατεία μοναδικής ομορφιάς με βρύση (1903) στα θεμέλια του κοινοτικού γραφείου, η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής (1930) και το πετρόχτιστο σχολείο (1927) είναι αξιοπρόσεχτα δείγματα της ντόπιας αρχιτεκτονικής παράδοσης. Την εικόνα συμπληρώνουν το παλιό εξωκκλήσι του Αγίου Αθανασίου στις άκρες του πάνω μαχαλά και η Κοίμηση της Θεοτόκου (1902) στην είσοδο του χωριού. Πρόκειται για εξαιρετικές κατασκευές με αγιογραφικό διάκοσμο.

Στη δεκαετία του 1970-80, τα χωριά Πλαγιά (Ζέρμα), Θεοτόκος (Φετόκο) και Κεφαλοχώρι (Λούψικο - Λυκόραχη) λόγω υποχωρήσεως του εδάφους - κατολισθήσεων, μετακινήθηκαν χαμηλότερα στον Εθνικό δρόμο Ιωαννίνων - Κοζάνης.

Η καινούρια Πλαγιά χτίστηκε απέναντι από την παλιά Ζέρμα στο ίδιο υψόμετρο και πιο κοντά στο Μοναστήρι της Παναγίας. Τα τρία νέα χωριά έχουν ρυμοτομικό σχέδιο, φαρδείς δρόμους και αυλές γεμάτες λουλούδια, κληματαριές και οπωροφόρα.

Η κτηνοτροφική παράδοση συνεχίζεται. Μπορούμε να επισκεφτούμε σύγχρονες σταυλικές εγκαταστάσεις. Ανηφορίζοντας το δρόμο για την Αετομηλίτσα δεξιά προς το Πάτωμα, τη Μούκα Πέτρα και την παλιά Λυκόραχη (θέατρα αιματηρών επιχειρήσεων του εμφυλίου), διασχίζουμε ένα από τα ωραιότερα δάση δρυός. Διακρίνεις ξέφωτα με στάνες και διάσπαρτα ποτίστρες (κορίτες) από κορμούς πεύκων για το πότισμα των κοπαδιών ελευθέρας βοσκής (γιδοπρόβατα, αγελάδες).

Στο Κεφαλοχώρι (παλιά Λούψικο και Λυκόραχη) θα δούμε το επιζωγραφισμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο της εκκλησίας των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, έργο του Χαράλαμπου Σκαλιστή, που μεταφέρθηκε από την εκκλησία των Ταξιαρχών του παλιού χωριού. Είναι έδρα του Δημοτικού Σχολείου του Δήμου μας και του κέντρου Φροντίδας Οικογένειας.

Διαθέτει ταβέρνες και ξενώνα (φαγητό και ύπνο) με επτά (7) δωμάτια, Γ κατηγορίας (τηλ.26550-81481 - τιμή δίκλινου 35 Ευρώ). Θα βρείτε εξαιρετικής ποιότητας κρέατα, άγρια μανιτάρια και νένες (άγριο σπανάκι) από το Γράμμο και τις Αρένες.

Ο νέος οικισμός της Θεοτόκου δίπλα στο ποτάμι και στον Εθνικό δρόμο Ιωαννίνων - Κοζάνης είναι μόνιμο στέκι για ξεκούραση και φαγητό. Μή ξεχάσετε να απολαύσετε ντόπια βραστή γίδα και να αγοράσετε μαγιάτικο μέλι απο αγριολούλουδα του Γράμμου.

Ο δρόμος από το μεγάλο πλάτωμα της ποταμιάς αφήνει τη γέφυρα και ανηφορίζει απότομα για τη Λαγκάδα (παλιά Μπλίζγιανη). Η επίδοση των μαστόρων της στο 18ο και 19ο αιώνα ήταν ονομαστή. Στη Σιάτιστα (1740) μερικά λαμπρά αρχοντικά φέρουν επιγραφές με το όνομα πρωτομαστόρων και το ακριβές όνομα της γενέτειρας τους « άν ρωτάτε, Άρχοντες ποιός μάστορας το έχτισε, Νάκος το όνομα από χώρα Μπλίσδιανη, Βιλαέτι Κόνιτσα, 1740».

Έχασε μεγάλο μέρος του δυναμικού της, όταν στα 1863 ολόκληρες οικογένειες μαστόρων εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη Δρακότρυπα (Σκλάταινα) της Θεσσαλίας, συνεχίζοντας την οικοδομική παράδοση.

Η σημερινή Λαγκάδα άλλαξε όψη από τις καινούριες κατασκευές. Ελάχιστα πέτρινα σπίτια έμειναν άθικτα. Ξεχωρίζουν το παλιό σχολείο και το εξωκκλήσι της Αγίας Παρασκευής με εξαιρετικά δείγματα τοιχογραφιών της χιονιαδίτικης αγιογραφικής σχολής. Στα χαμηλά της Γύφτισας το Γλυκονέρι (Πηγή) κρατάει ακόμα ζωντανό σε όλα τα χωριά το μύθο με τις θεραπευτικές του ιδιότητες.

Αξίζει να δείτε την Καστανέα (παλιά Καστάνιανη), το ονομαστό μαστοροχώρι και ένα από τα ομορφότερα χωριά της Ηπείρου. Ο Άγιος Νικόλαος (1926), με το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Χαράλαμπου Σκαλιστή, το διόροφο πετρόκτιστο σχολείο (1894), ο Άγιος Δημήτριος (εκ παραδόσεως εκτίσθη κατά το έτος 1670), τα τέσσερα μονότοξα γεφύρια, το αρχοντικό του Γκόσιου, πολλά πετρόχτιστα σπίτια, καλντερίμια και τοιχοποιίες αναδεικνύουν ένα χωριό με σπάνιες αρχιτεκτονικές αρετές. Η εικόνα συμπληρώνεται με το εξωκκλήσι των Αγίων Αποστόλων «εις το άκρον του χωριού της συνοικίας Μεσαργιάς σε ένα τοπίο εκπληκτικής ωραιότητος». Σύντομα περατώνεται ο πετρόχτιστος ξενώνας στο αγνάντι του πλάτανου στο μαχαλά της Ράχης.

Στο Πληκάτι (παλιά Πληκάδες) "οι μικροί κλήροι με τους φυτοφράκτες, η ύπαρξη μονοπατιών και οπωροφόρων δένδρων και τα ρυάκια μεταξύ των χωραφιών κοντά στις ορθοπλαγιές που ζει το αγριόγιδο και σε ένα χωριό με πολλά παραδοσιακά στοιχεία, είναι από τα πιο όμορφα ορεινά αγροτικά τοπία."

Το 1841 μεγάλος αριθμός οικογενειών από το Πληκάτι εγκαθίσταται στο νέο χωριό Μπελκαμένη (σημερινή Δροσοπηγή) στο Νομό Φλώρινας. Σύντομα πάλι το 1861 μεταναστεύουν ξανά και φτιάχνουν εκεί κοντά νέο χωριό τη Νεγοβάνη (σημερινό Φλάμπουρο) και στο Καζακλάρ της Θεσαλίας (σημερινός Αμπελώνας)

Οι πληκαδίτες μαστόροι ταξίδευαν στην Αθήνα, Μεσολόγγι, Αστακό, Θεσπρωτία, Καβάλα, Αλβανία (Δέλβινο, Κορυτσά), Γαλλία, παραλιακή Τουρκία (Προύσα), Ρωσία (Ιρκούτσκ, Βλαδιβοστόκ)

Μπορούμε να δούμε στο ναό του Αγίου Αθανασίου (17ος αιώνας) το τέμπλο και το ταβάνι, έργα μοναδικής ομορφιάς και καλλιτεχνικής αξίας. Στον ίδιο χώρο φιλοξενούνται εναπομείναντα τμήματα από το τέμπλο του παλιού ναού της Παναγίας της Πληκαδίτισας (1775) που τη θαυματουργή της εικόνα γιορτάζουν πανηγυρικά στις 16 του Φλεβάρη όλα τα Μαστοροχώρια, ακόμα και από τη γειτονική Κολώνια (Αλβανία).

Κατηφορίζοντας από το Πληκάτι, χαμηλά στην ποταμιά, μας υποδέχεται ο Γοργοπόταμος (παλιά Τούρνοβο). Ξακουστό για τους περιώνυμους ξυλογλύπτες και μαραγκούς του που άφησαν σπουδαία έργα σε όλη την Ελλάδα και τη Βαλκανική.

Αξίζει να δούμε το εξαιρετικής τέχνης τέμπλο του ναού της Παναγίας (1914), έργο και δωρεά του Βασίλη Σκαλιστή, παλιά σπίτια με ξύλινα παράθυρα και στα ψηλώματα του χωριού πετρόχτιστες χορτοκαλύβες.

 

Συνεχίζοντας τη διαδρομή μας και πριν ανηφορίσουμε στους Χιονιάδες, συναντάμε στη θέση Παρασπόρι, το μικρό μονότοξο γεφύρι (19ος αιώνας).

Οι Χιονιάδες είναι γενέτειρα μεγάλης ζωγραφικής παράδοσης. " Η Χιονιαδίτικη ζωγραφική, ασκήθηκε σε διάστημα δυόμιση περίπου αιώνων και καλύπτει όλη την πορεία της λαικής τέχνης από την ύστερη μεταβυζαντινή της φάση έως πριν λίγες δεκαετίες." Δεν υπάρχει μικρό και μεγάλο χωριό ή πολιτεία σε όλο τον Ελλαδικό και Βαλκανικό κόσμο που να μην άφησαν έργο, εκκλησιαστικό ή κοσμικό, οι χιονιαδίτες ζωγράφοι.

Στο ξέφωτο της πλατείας με την πανοραμική θέα, δεσπόζουσα θέση κατέχει ο Άγιος Αθανάσιος (1866) που φιλοξενεί εικόνες όλων των περιόδων της χιονιαδίτικης αγιογραφίας. Το πετρόχτιστο σχολείο (1912) είναι ένα οικοδόμημα εξαιρετικής τεχνικής που θα στεγάσει το Μουσείο Χιονιαδιτών Ζωγράφων. Την ευθύνη του έργου έχουν ο τοπικός πολιτιστικός σύλλογος, το λαμπρό περιοδικό «Εκ Χιονιάδων» και ο Δήμος Μαστοροχωρίων.

Καλοδιατηρημένο το Ασημοχώρι (παλιά Λισκάτσι) με αρκετά πετρόχτιστα σπίτια και το διόροφο παλιό σχολείο (1903) να ξεχωρίζει στη μικρή πλατεία. Στη βάση του είναι χτισμένη η κεντρική βρύση του χωριού. Οι τουρνοβίτες ταλιαδόροι στόλισαν την εκκλησία της Παναγίας (1877) με ένα τέμπλο που είναι από τα αξιολογότερα έργα της τέχνης τους.

Ο καινούριος ξενώνας, που σύντομα θα λειτουργήσει, είναι χτισμένος στην άκρη του χωριού. Διαθέτει εννέα (9) δωμάτια, εστιατόριο και ευρύχωρο περιβάλλοντα χώρο.

Το αγνάντι της ποταμιάς από την Αγία Τριάδα της Οξυάς (παλιά Σέλτση) είναι εικόνα σπάνιας ομορφιάς και ωραιότητας.

Η αδελφότητα της Οξυάς ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ιδρύθηκε το 1905 από σελτσιώτες μαστόρους που ταξίδευαν για δουλειά στο Χαρτούμ (Σουδάν).

Το μικρό καμπαναριό και τα λιθανάγλυφα του Αγίου Νικολάου (1851), η πλατεία με το καφενείο (παλιό σχολείο 1871), οι λουλουδιασμένες αυλές και οι καλοκαιρινοί μπαξέδες ξεχωρίζουν την Οξυά για την νοικοκυρεμένη της εικόνα και αρχοντιά.

Βούρμπιανη και Πυρσόγιαννη, τα πιο περιώνυμα και πολυάριθμα άλλοτε μαστοροχώρια της Ηπείρου κλείνουν τον κύκλο του οδοιπορικού μας.

Ισχυρίστηκαν με έπαρση ότι «έχτισαν τον κόσμο», αλλά μεταξύ τους δεν έλειψαν και οι υπαινιγμοί ότι «ο ένας κουβαλούσε λάσπη για τον άλλο».

Η Βούρμπιανη πρωτοστατεί από τα μέσα του 19ου αιώνα με τη λειτουργία του πρώτου σχολαρχείου - γυμνασίου της περιοχής μας, την ίδρυση του αρχαιότερου ηπειρωτικού συλλόγου στην Αθήνα (Φιλοεκπαιδευτική Αδελφότης Βούρμπιανης, 1883), με τη δυναμική και πλούσια δράση των παροικιών της (Αθήνα, Λαύριο, Λίμνη Ευβοίας, Πάτρα, Γιάννενα, Θεσσαλονίκη, Αιθιοπία, Σουδάν και Αμερική).

Ο επισκέπτης αξίζει να δει το ναό της Παναγίας που «ανακαινίστηκε εκ βάθρων μεγαλοπρεπέστατος και επιβλητικός στα 1903», το ξυλόγλυπτο τέμπλο του και ένα αγιογραφικό θησαυρό από εικόνες χιονιαδιτών ζωγράφων, το λιθόκτιστο διόροφο ιστορικό γυμνάσιο (1927), τους Αγίους Αποστόλους (1824) και τον Άγιο Δημήτριο με το διπλό γυναικωνίτη (1859).

Η Πυρσόγιαννη είναι η έδρα του νεοσύστατου Δήμου Μαστοροχωρίων.

Ο επισκέπτης θα σταματήσει για λίγο στην πλατεία της Κόκα - Καρυάς. Τα κτίρια που έδωσαν σιγά - σιγά το σχήμα της άρχισαν να κτίζονται από τα 1750 και είναι πλούσια σε κτητορικές επιγραφές και λιθανάγλυφες παραστάσεις.

Αφήνουμε την πλατεία ανηφορίζοντας το καλντερίμι για τον υπεραιωνόβιο πλάτανο που στη σκιά του φιλοξενεί τον ανακαινισμένο πρόσφατα ξενώνα - εστιατόριο, Β κατηγορίας (τηλ.26550-31297, τιμή δίκλινου 40 Ευρώ). Προτιμείστε ένα εξαιρετικής γεύσης ντόπιο φαγητό, όπως το τσιριβίρι (σάλτσα - χυλός με λαγό, κουνέλι, κόκορα ή κεφτέδες), πίτες και ντόπια γλυκά.

Στα 1772 σύμφωνα με την εντοιχισμένη επιγραφή ανεγείρεται ο Άγιος Νικόλαος και «με το υπέροχον περιστύλιον του χαγιατιού του αποτελεί ως όλον μοναδικόν λείψανον παληάς εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής...».

Ο Άγιος Γεώργιος (1904) εντυπωσιάζει με την τεχνική και τον όγκο του, το ξυλόγλυπτο τέμπλο του τουρνοβίτη ταλιαδόρου Βασίλη Σκαλιστή (1926) και το ζωγραφικό διάκοσμο του σέρβου ζωγράφου Νίκολιτς.

Σύντομα περατώνονται οι εργασίες σε τρία λιθόκτιστα κτίρια που θα στεγάσουν τη ΣΧΟΛΗ ΜΑΣΤΟΡΩΝ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ.

Η αναδίφηση και τεκμηρίωση του έργου των μαστόρων είναι έργο ζωής του ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΜΑΣΤΟΡΩΝ και του ΚΕΝΤΡΟΥ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ που δημιουργείται στην Πυρσόγιαννη.

Η γεωγραφική θέση των Μαστοροχωρίων από μεθοριακή -και μέχρι σήμερα περιθωριακή- θα συμβάλλει σημαντικά στην προώθηση της διαβαλκανικής επικοινωνίας, όντας κοντά σε σημαντικά κέντρα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, όπως τα μαστοροχώρια του Βόϊου, Καστοριάς, Φλώρινας, Τζουμέρκων αλλά και εκτός των συνόρων, όπως της γειτονικής Αλβανίας (Κολώνια, Όπαρη, Κορυτσά, Ελμπασάν και Ντίμπρα).