Η έννοια « έννοια»

Η αδράνεια και το χελιδόνι.

Ήταν σε πολύ μικρή ηλικία όταν το βλέμμα του εστίασε σε ένα συγκεκριμένο χελιδόνι. Εκείνο βρισκόταν σε πτήση, φόντο γαλάζιος ουρανός και μήνας Απρίλιος. Δεν ήξερε ακόμα το όνομα του. Το παρακολούθησε να πετάει μέχρι που το έχασε από τα μάτια του. Όταν όμως το επεισόδιο έγινε παρελθόν κάτι διατηρήθηκε αναμμένο στη συνείδησή του. Λίγο αργότερα είδε πάλι ένα χελιδόνι. Αυτή τη φορά, το «άλλο» χελιδόνι δεν πέταγε. Αγωνιζόταν να χτίσει μια φωλιά στο γείσο της πολυκατοικίας του. Τους μήνες που ακολούθησαν πρόσεξε χελιδόνια στην τηλεόραση και άκουσε να μιλούν γι αυτά. Κάθε φορά διαμόρφωνε μια προσωπική αντίληψη για το «συγκεκριμένο» γεγονός που μέσα από διεργασίες ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΑΦΑΙΡΕΣΗΣ – έφθασε στην έννοια χελιδόνι, αφού στο μεταξύ είχε μπορέσει να μάθει και το ΟΝΟΜΑ όλων αυτών των πουλιών. Είχε καταφέρει να «αφαιρεί» το διαφορετικό κάθε φορά φόντο – ουρανός, χελιδονοφωλιά, μπαλκόνι – το εάν πετάει ή δεν πετάει, το εάν είναι πραγματικό ή τηλεοπτική εικόνα ή κάτι που προερχόταν από διηγήσεις. Και το σημαντικότερο . Είχε παραμερίσει την ιδέα ότι είναι απίθανο να υπάρχουν δύο χελιδόνια απολύτως ίδια. Από τότε στο εσωτερικό του εγκαταστάθηκε η έννοια χελιδόνι για την οποία διαθέτει μια προσωπική αναπαράσταση με επίκεντρο το ΟΝΟΜΑ.

Το όνομα εκπροσωπεί την έννοια, σημαίνει την έννοια. Λέμε η έννοια κερασιά, η έννοια τροχαλία, η έννοια φουγάρο, η έννοια μοτέρ. Όλες ανήκουν στην ίδια ομάδα με την έννοια χελιδόνι, έχουν δηλαδή δημιουργηθεί με διεργασίες εμπειρικής αφαίρεσης. Αυτό θα πει ότι έχουν προκύψει από παρεμβάσεις της ανθρώπινης νόησης είτε α. στα μορφικά χαρακτηριστικά είτε β. στις ιδιαιτερότητες της λειτουργίας κάποιων αντικειμένων του «έξω Σύμπαντος». Οι γνωσιοθεωρητικές επιστήμες χαρακτηρίζουν αυτού του είδους της έννοιες κατηγοριακές.

Αφαιρέσεις σε προϊόντα αφαίρεσης

Η θλίψη, η αυτογνωσία, η απόλαυση, η πίεση, η ταχύτητα, η μαγνητικό πεδίο συνιστούν έννοιες που δεν προκύπτουν από εμπειρική αφαίρεση. Καμία από αυτές δεν παραπέμπει σε υλικό αντικείμενο. Έχουν όλες προκύψει από αφαιρέσεις πάνω σε προϊόντα εμπειρικής αφαίρεσης, νοησιακές δηλαδή διεργασίες που θα μπορούσαμε να τις χαρακτηρίσουμε αφαιρέσεις σε υψηλότερο επίπεδο. Στις αρχές του 20^ου αιώνα ο Ernst Cassirer είχε προτείνει τις έννοιες αυτές να τις χαρακτηρίζουμε τυπικές. Καμία τους δεν έχει μορφικά χαρακτηριστικά και πρέπει να δεχθούμε ότι χωρίς αυτές δεν θα μπορούσε να καλλιεργηθεί η ανθρώπινη θεωρητική σκέψη. Αποτελούν τον βασικό κορμό για την οικοδόμηση της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Εκατό χρόνια μετά τη διατύπωσή της η πρόταση του Cassirer διατηρείται σε ισχύ.

[

Η τυπική έννοια διαφέρει ουσιαστικά από την κατηγοριακή . Δεν έχει καμία σχέση με μορφικές ομοιότητες που υφίστανται μεταξύ διαφορετικών αντιτύπων σαν αυτές που υπάρχουν στις διαφορετικές ανεμώνες που έχουμε συναντήσει και μας οδηγούν στην έννοια ανεμώνα.

Για να οικοδομηθεί η τυπική έννοια, η ίδια η σκέψη αποδίδει στον εαυτό της ένα σύνολο θεωρήσεων και συσχετισμών. Πρόκειται για ένα «ανακλαστικό» εγχείρημα της ανθρώπινης σκέψης πάνω στον ίδιο τον εαυτό της, για αφαίρεση εντελώς διαφορετική από την εμπειρική. Έχουμε διαφοροποίηση των αντικειμένων πάνω στα οποία συντελείται. Από τη μια τα υλικά αντικείμενα, η εμπειρική αφαίρεση και η γέννηση της έννοια χελιδόνι. Από την άλλη, προϋπάρχοντα τέκνα αφαίρεσης – χελιδόνι, ελέφαντας, κιβώτιο, χώρος, χρόνος κίνηση – μια υψηλού επιπέδου αφαίρεση πάνω σε αυτά και η γέννηση της έννοιας αδράνεια. Το μονοπάτι για την αδράνεια είναι πολύ πιο ανηφορικό από εκείνο που οδηγεί στο χελιδόνι. Το ζήτημα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για κάθε εκπαιδευτικό που είναι επιφορτισμένος να διδάξει Φυσική στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.

Κάθε τυπική έννοια οικοδομείται αλλά και οικοδομεί. Οικοδομείται με υλικό προερχόμενο από την άμεση εμπειρία και περισσότερο από εγχειρήματα της ανθρώπινης σκέψης. Παράλληλα συμβάλλει στην οικοδόμηση μιας επιστήμης όπως η φυσική.

Στο εσωτερικό της φυσικής

Στο εσωτερικό της φυσικής μπορεί κανείς να διακρίνει, εκτός των άλλων

α. τυπικές έννοιες αναφερόμενες σε οντότητες. Η κύμα, η ηλεκτρομαγνητικό πεδίο, η φωτόνιο, η κβάζαρ, συνιστούν έννοιες που παραπέμπουν σε οντότητες του Σύμπαντος.

β. τυπικές έννοιες μοντέλα όπως το υλικό σημείο, το rigid body, το ιδανικό αέριο, το απλό εκκρεμές, η κατάσταση θερμοδυναμικής ισορροπίας, η αντιστρεπτή μεταβολή, η ενεργειακή αλυσίδα, το μοντέλο του ατόμου, το τετραδιάστατο συνεχές.

γ. τυπικές έννοιες που περιγράφουν ιδιότητες των αντικειμένων χωρίς στο σημασιακό τους περιεχόμενο να υπάρχει ποσοτικό στοιχείο. Η αδράνεια, η αγωγιμότητα, η ελαστικότητα είναι ορισμένες από αυτές.

δ. τυπικές έννοιες/μεγέθη. Η δύναμη , η ροπή αδράνειας , το δυναμικό, η θερμοκρασία, το έργο, η ορμή αποτελούν έννοιες που όταν «ενηλικιώθηκαν» , όταν δηλαδή επινοήθηκε τρόπος για τη μέτρησή τους¹ έγιναν έννοιες/μεγέθη. Για ορισμένες μάλιστα από αυτές – όπως η ταχύτητα, η δύναμη, η ένταση μαγνητικού πεδίου – η οικοδόμησή τους δεν ολοκληρώθηκε με την ποσοτικοποίησή τους. Χρειάστηκε να επινοηθεί και ένα γεωμετρικού χαρακτήρα στοιχείο – η κατεύθυνση – το οποίο θεωρήθηκε αναγκαίο για τον προσδιορισμό τους.

Οι έννοιες αυτές λέγονται διανυσματικά μεγέθη.

Διδάσκοντας φυσική

Οποιοσδήποτε και αν είναι ο χαρακτήρας της τυπικής έννοιας, ο διδάσκων φυσική οφείλει να γνωρίζει ότι ο μαθητής αδυνατεί να την οικοδομήσει μόνος του. Αυτό σημαίνει ότι δεν αρκεί το να μπαίνει στην τάξη και να ανακοινώνει το όνομά της και τον ορισμό της, αγνοώντας τα εμπειρικά χαρακτηριστικά που βρίσκονται πάντα στην άκρη του νήματος. Εκτιμούμε ενώ η οικοδόμηση μιας έννοιας απαιτεί μια απομάκρυνση από την εμπειρία, η διδασκαλία της έχει την ανάγκη μιας συνεργασίας με τα στοιχεία της εμπειρίας

Τα εμπειρικά στοιχεία εξάλλου είναι εκείνα που θα επικυρώσουν το εάν μια έννοια «μπορεί να σταθεί στα πόδια της».

Εννοιακό ΔΙΚΤΥΟ.

Η τυπική έννοια είναι τελικά μια συμπυκνωμένη γνώση, η οποία με την ύπαρξή της συμβάλλει στην ανάκληση άλλων γνώσεων. Μια έννοια δεν υπάρχει ποτέ μεμονωμένη στη σκέψη μας εφόσον α. για να τη σκεφτούμε είμαστε υποχρεωμένοι να επικαλεστούμε άλλες έννοιες και β. όταν εμφανιστεί στη σκέψη μας πυροδοτούνται συνειρμοί που μας οδηγούν σε άλλες έννοιες σχετιζόμενες με ποικίλους τρόπους μαζί της.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάθε έννοια δεν υπάρχει παρά μόνο λόγω των σχέσεών της με άλλες έννοιες. Είναι όπως στο δίχτυ, όπου κάθε θηλιά δεν έχει αυτόνομη ύπαρξη. Υπάρχει λόγω των άλλων θηλιών με τις οποίες συνδέεται. Έτσι το δίχτυ συνιστά ένα σύνολο. Τέτοια είναι σε γενικές γραμμές η δομή της εννοιακής σκέψης. Τα στοιχεία της είναι οι έννοιες. Χάρη στις δυνατότητες της γλώσσας σχηματίζουν τις θηλιές ενός αδιάσπαστου δικτύου που εμπεριέχει το σύνολο των γνώσεών μας.

Η Φυσική – αλλά και γενικότερα η ανθρώπινη σκέψη – είναι, εκτός των άλλων, και μια απέραντη οργάνωση εννοιών.

.

Η έννοια τυπική έννοια.

Κάθε τυπική έννοια

α. προέρχεται από ανθρώπινη νοησιακή διεργασία υψηλού επιπέδου, από αφαίρεση σε προϊόντα αφαίρεσης

β. Έχει ένα ορισμένο σημαινόμενο το οποίο επιδιώκεται να περιγραφεί βάσει του ορισμού της.

γ. Έχει ένα δικό της όνομα - αφηρημένο ουσιαστικό – το οποίο συνιστά το σημαίνον της. Γι αυτό και στην ελληνική γλώσσα οφείλουμε να λέμε η έννοια θερμοκρασία ( σε πτώση ονομαστική ) και όχι «η έννοια της θερμοκρασίας», μεταφράζοντας το αγγλικό the concept of temperature και ξεχνώντας ότι στις δομές της ελληνικής γλώσσας το θερμοκρασία είναι το όνομά της. Το ότι επιμένουμε να λέμε «η έννοια της θερμοκρασίας» ωθεί τον ακροατή μας στο να κατανοήσει ότι αναφερόμαστε «στο νόημα της θερμοκρασίας» δεδομένου ότι η λέξη έννοια στην καθομιλουμένη έχει πολλά σημαινόμενα.

Στις δομές της δικής μας γλώσσας , εφόσον θέλουμε να μεταφέρουμε το μήνυμα ότι υπάρχει μια έννοια με το όνομα θερμοκρασία, όπως λέμε ο κινηματογράφος Απόλλων και το θέατρο Ρεξ, πρέπει να λέμε η έννοια θερμοκρασία, να κάνουμε δηλαδή αυτό που κάνουν και οι Γερμανοί, η γλώσσα των οποίων έχει, από συντακτική σκοπιά, πολλά κοινά στοιχεία με την ελληνική.

Παραπομπές

1. Η οικοδόμηση ων εννοιών δεν πραγματοποιήθηκε πάντα με τον κανόνα αυτό. Για έννοιες όπως η θερμοκρασία και η θερμότητα, η επινόηση της μέτρησής τους πραγματοποιήθηκε πριν από την εννοιολογική τους ολοκλήρωση και την εδραίωσή τους στη δεξαμενή της Φυσικής