Ποντιακός Πολιτισμός (εισήγηση του Γιώργου Χουρμουζιάδη)
(στο 1ο Επιστημονικό Συνέδριο Συλλόγου Καυκασίων Καλαμαριάς 11-13-2007)
1.Την ανακοίνωσή μου την αποτελούν οι ακόλουθες προτάσεις (α) Η τοποθέτηση του ΠΠ στο πλαίσιο της γενικής θεωρίας για τη γένεση ενός πολιτισμού (β) Αναφορά στους βασικούς παράγοντες συγκρότησης του ΠΠ (γ) Τα επιμέρους στοιχεία του ΠΠ (δ) Οι προσπάθειες και τα κενά της προβολής του (η) αδιαφορία του κράτους
2..Το θέμα μου δεν είναι ιστορικό. Δεν έχω σκοπό να ασχοληθώ με τον τρόπο της γένεσης του Ποντιακού Πολιτισμού, της ανάπτυξης και της διάδοσής του. Και δε θα το κάνω αυτό για τρεις λόγους (α) πρώτα γιατί δεν είμαι ειδικός να κάνω μια τέτοια, αλλά και αν ήμουνα ο χρόνος μιας ανακοίνωσης δε φτάνει (β) γιατί όπως όλοι οι πολιτισμοί του πλανήτη μας από την Πολυνησία μέχρι τα νησιά της Καραιβικής και από τη Νέα Ζηλανδία μέχρι το Βόρειο ακρωτήριο της Νοσβηγίας θεμελιώθηκαν σε τέσσερις παράγοντες : στη σκέψη, στη γλώσσα (την ομιλία-επικοινωνία) ,στην παραγωγή της τροφής και στην κοινωνική οργάνωση και τέλος,(γ) δε θα αναπτύξω το θέμα μου ιστορικά, γιατί ο Ποντιακός Πολιτισμός δεν κινδυνεύει ως ιστορική κατηγορία ούτε ως σύνολο συγκεκριμένων πληροφοριών, γιατί αυτά έχουν καταγραφεί, έτσι κι αλλιώς όχι μόνο σε πολυάριθμες ειδικές μελέτες, αλλά και στην ίδια τη συνείδηση του Ποντιακού Ελληνισμού. Κι αυτό σημαίνει πως για να αμφισβητήσεις τον Ποντιακό Πολιτισμό είναι σαν να αμφισβητείς τον Ποντιακό Ελληνισμό. Γιατί συμβαίνει με τους Ποντίους αυτό που πολύ σπάνια το συναντάς : τα πράγματα, οι ήχοι, τα χρώματα, οι μελωδίες, οι λέξεις, οι μυρωδιές να ταυτίζονται με τους ανθρώπους, έτσι δεν μπορείς να αμφισβητήσεις μόνο το ένα από τα δυο. Γι’ αυτό ακριβώς το λόγο εμένα δε με απασχολούν οι δηλώσεις του Γιουλ, του Ερντογκάν η του Μπουγιουκκαλίκ. Αυτές γίνονται με συγκεκριμένη σκοπιμότητα και με τον τρόπο που γίνονται χωρίς την απαιτούμενη ιστορική τεκμηρίωση και την απαραίτητη, σε τέτοια θέματα επιστημονική επιχειρηματολογία δεν πείθουν κανέναν σοβαρό παράγοντα.. Εμένα με απασχολούν οι δικές μας «δηλώσεις». Και πρώτα πρώτα η επίσημη πολιτική της κυβέρνησης σχετικά με τα θέματα και προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι Πόντιοι και ιδιαίτερα οι δυνατότητες που τους δίνονται από το κράτος για να διαφυλάξουν την πολιτιστική τους ταυτότητα την αυτονομία της οποίας αμφισβητεί η πολιτική των Τούρκων με την ενθάρρυνση των ΗΠΑ και τη γνησιότητα της οποίας επιβουλεύεται, δηλαδή, η λαίλαπα της Παγκοσμιοποίησης. Και ύστερα παράλληλα, και το ίδιο σοβαρά με απασχολούν οι προσπάθειες των ίδιων των Ποντίων για να επιζήσει ο Πολιτισμός τους, να επιζήσουν αυτοί οι ίδιοι ως πολιτιστική οντότητα κάτω από τους λεβέντικους και νοσταλγικούς μαζί ήχους του Ελματσούκ, του Εταίρε, του Κότς, του Τερς και του πανάρχαιου Πυρρίχιου και μιλώντας στους κλειστούς κύκλους τους την ποντιακή γλώσσα
Σ’ αυτές τις προσπάθειες για την επιβίωση του Ποντιακού Πολιτισμού θα αναφερθώ με επιγραμματικό τρόπο.
Και στην αρχή να πω ποια είναι κατά την άποψή μου τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον Ποντιακό Πολιτισμό ως ιδιαίτερη ιστορική και ανθρωπολογική οντότητα. Και ποια από αυτά είναι δυνατό να επιβιώσουν. Αυτά, λοιπόν, είναι τρία: Το Περιβάλλον, τα Πράγματα (φαγητό, ενδυμασία κλπ) και η Γλώσσα..
Το Περιβάλλον: και ως φυσικό και ως ανθρωπογενές. Το φυσικό ως σύνολο γεωγραφικών στοιχείων και το ανθρωπογενές όχι μόνο ως σύνολο κατασκευών αλλά και ως ένα απαράβατο πλέγμα παραγωγικών και κοινωνικών σχέσεων. Το φυσικό μέρος αυτού του στοιχείου, που έχει επηρεάσει και τα άλλα δύο στοιχεία του ΠΠ ( Πράγματα και Γλώσσα) μετά την γενοκτονία δεν είναι δυνατό, όπως καταλαβαίνετε, να συντηρηθεί, να διασωθεί ως συγκεκριμένο αντικειμενικό στοιχείο. Υπάρχει μόνο εκεί που το άφησαν οι πρόγονοι, στον Πόντο. Και όπως είπε και ο Ρίτσος « αυτό το χώμα είναι δικό μας και δικό σας, δεν μπορεί κανείς να μας το πάει». Και φυσικά διασώζεται αναλλοίωτο μέσα στη μνήμη αυτών που το έζησαν. Αυτών που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν μέσα σ’ αυτό και δεν έχουν χαθεί βίαια ή δεν έχουν πεθάνει με την έντονη νοσταλγία να ξαναγυρίσουν σ’ αυτό. Αυτό που ούτε οι δηλώσεις ούτε οι πολιτικές μπορούν να το αλλοιώσουν Μπορεί οι γενοκτόνοι να αφάνισαν ζωές, να έπνιξαν μέσα στο αίμα όνειρα και ελπίδες για τη ζωή το Φυσικό Περιβάλλον, όπου γεννήθηκε ο ΠΠ, θα παραμένει εκεί να μας θυμίζει και οι προσκυνητές ή οι τουρίστες να το φωτογραφίζουν και να το περιγράφουν στους άλλους. Αυτό εξάλλου ταυτίζεται με το Παρελθόν, που όπως και αν το περιγράψει κανείς, από όποια γωνιά κι αν το φωτογραφίσει θα μένει πάντα αναλλοίωτο.
Και από τα ανθρωπογενή στοιχεία του Περιβάλλοντος όμως, έχουν απομένει πολλά. Σπίτια, γεφύρια, μοναστήρια, εκκλησιές, άλλα όρθια εκεί που τα άφησαν εκείνοι κι άλλα μισογκρεμισμένα για να μαρτυρούν ό, τι μέσα σ’ αυτά έλαβε χώρα: η δουλειά, ο έρωτας, ο θάνατος και ό, τι από αυτά προέκυπτε, ως ζωή, ως πράγμα, ως μνημόσυνο, ως αντικειμενική συνθήκη της ύπαρξής τους, όπως θα έλεγε και ο Κ. Μαρξ.
Τα Πράγματα. Αυτά κατά την άποψή μου πρέπει να τα διακρίνουμε σε δυο μεγάλες κατηγορίες: στα πράγματα της δουλειάς και στα πράγματα της καθημερινότητας. Τα πρώτα λέγονται κι αλλιώς, μέσα παραγωγής. Από το μολύβι του λογιστή που έγραφε μέσα σε μεγάλα κατάστιχα τα τσουβάλια με τα φουντούκια που έπαιρναν το δρόμο τις αγοράς και τους σχετικούς λογαριασμούς μέχρι το σκαλιστήρι του προλετάριου, το αλέτρι του γεωργού. Από αυτά λίγα έχουν διασωθεί και βρίσκονται τώρα σε λαογραφικές συλλογές και σε λαογραφικά μουσεία. Δυστυχώς όμως όλα αυτά εκτίθενται με ένα τρόπο που δεν αποκαλύπτουν την ταξική του προέλευση όπως έπρεπε να το κάνουν. Και έτσι δε μας λένε την αλήθεια. Δε μας λένε δηλαδή πως και η παραδοσιακή ποντιακή κοινωνία είχε και αυτούς που εμπορεύονταν φουντούκια, αλλά και αυτούς που είχαν σαν βιος τους μόνο το σκαλιστήρι. Δε μας λένε, με άλλα λόγια, πως και εκείνη η κοινωνία είχε και τους εργάτες κι τα αφεντικά. Και πώς ο Πολιτισμός στο βαθμό που ταυτίζεται με την Ιστορία είναι το προϊόν της σύγκρουσης αυτών των δυο Αν θέλουμε θέλω να πω να μιλήσουμε με ειλικρίνεια για έναν πολιτισμό, όποιος και αν είναι αυτός, πρέπει να το λέμε κι αυτό. Γιατί μόνο έτσι θα μπορέσουμε να εντοπίσουμε και να ερμηνεύσουμε τις εσωτερικές του διαφορές. (Κορομηλά), αλλά και να κατανοήσουμε το λόγο της διάρκειάς του. Τη σημασία της επιβίωσής του από την ιστορική άποψη και όχι απλώς την συναισθηματική. Τα δεύτερα, τα πράγματα της καθημερινότητας, είναι όλα εκείνα που βρίσκονται έξω από τη δουλειά. Μακριά από το μολύβι του λογιστή, τα φουντούκια του έμπορα και το σκαλιστήρι του προλετάριου. Μακριά, κατά κάποιον τρόπο από την οικονομική βάση του ΠΠ Είναι όλα εκείνα που σχετίζονται με το κορμί μας και με την ψυχή μας. Αυτά που βάζουμε επάνω στο σώμα μας και στο τραπέζι μας και κείνα που αποθέτουμε στο εικονοστάσι ή στη βιβλιοθήκη μας: σερβίτσια, ρούχα, κεντήματα, εικόνες, θυμιατά, ζωγραφιές, κοσμήματα, βιβλία, και, φυσικά, μαζί μ’ αυτά, τα τραγούδια, τα παραμύθια, οι παροιμίες, τα αινίγματα, τα νανουρίσματα και τα μοιρολόγια. Ό, τι, τελικά, συνόδευε τις νεκρώσιμες και τις αναστάσιμες στιγμές της ζωής: τους γάμους, τη γέννα, τα βαφτίσια, τα γλέντια, το θάνατο, τις κηδείες. Και απ΄ αυτά πολλά έχουν σωθεί και πιο πολλά έχουν καταγραφεί. Άλλα στα σπίτια, των απογόνων, άλλα στις συλλογές και τα μουσεία, και άλλα μέσα σε βιβλία πολύτιμα, που έγραψαν αξιόλογοι και ακάματοι ερευνητές του Π Π.
Η γλώσσα Οι παλαιοανθρωπολόγοι, βασισμένοι στις προτάσεις της εξελικτιστικής θεωρίας πιστεύουν ότι ο άνθρωπος ξεχώρισε ως είδος από τους δυο άλλους συγγενείς του, το γορίλα και τον χιμπατζή από τότε που άρχισε να μιλάει, και να επικοινωνεί. Δηλαδή πριν από 7 εκατομμύρια χρόνια. Κι αυτό σημαίνει πως η γλώσσα χαρακτηρίζει τον άνθρωπο ως άνθρωπο. Και όσο αυτός κάτω από την επίδραση του ενός ή του άλλου περιβάλλοντος αναγκάζεται να αντιμετωπίσει προβλήματα που σχετίζονται με την επιβίωσή του αποκτάει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, αυτά που τον ξεχωρίζουν από τους άλλους, όχι φυλετικά, και ένα από αυτά, ίσως το πιο σημαντικό είναι η Γλώσσα. Μέσα σ’ αυτήν αντανακλάται όλη του η προσπάθειά του να δαμάσει και να οργανώσει το Περιβάλλον (ΕΣΚΙΜΩΟΙ - ΦΕΛΛΑΧΟΙ) και να οργανώσει, επίσης, την παραγωγή των Πραγμάτων και, τέλος, να θεσμοποιήσει την οργάνωση των κοινωνικών του σχέσεων. Μέσα στις λέξεις, στα σχήματα λόγου, στις συντακτικές επιλογές βρίσκονται όλα αυτά. Κι αυτό σημαίνει πως η μελέτη της γλώσσας είναι ουσιαστικά μελέτη του πολιτισμού. Μελέτη της σκέψης και της ψυχής. Γι αυτό και η μελέτη της ποντιακής γλώσσας δεν αποτελεί μια σχολαστική, γλωσσολογική δραστηριότητα, αλλά μια πολυεπίπεδη ανθρωπολογική προσέγγιση του Π Π
Το ερώτημα είναι, και μ’ αυτό θα τελειώσω, τι ακριβώς κάνουν οι Πόντιοι για να κρατήσουν ζωντανό τον πολιτισμό τους. Οι ειδικοί επιστήμονες τον μελετούν. Οι απλοί άνθρωποι τον ζουν μέσα από τα τραγούδια, τους ήχους του κεμεντζε και την ένταση του χορού. Ιδρύουν συλλόγους, θεατρικά και μουσικά συγκροτήματα, οργανώνουν λαογραφικές συλλογές, πανηγυρίζουν, προσεύχονται στην Παναγία της Σουμελά μαγειρεύουν χαβίτς, πλουγούρ, χασίλ λαβάσια, φελιά, φούστρον, χαψία, καρτόφια Όσο για τους πόντιους πολιτικούς και το υπουργείο πολιτισμού, θα ήθελα να πω πως και οι δυο δεν αντιμετωπίζουν τον Π Π και ως μια πολύτιμη ιδεολογική πλατφόρμα, πάνω στην οποία θα μπορούσε να αναπτυχθούν τα θεωρητικά επιχειρήματα για μια πάλη ενάντια στην Παγκοσμιοποίηση, ενάντια στον Ιμπεριαλισμό(Eduard Said). Όχι. Αυτοί παρακολουθούν τον Π Π σαν ένα φολκλορικό φαινόμενο και σαν ένα εύκολο τρόπο να μαζεύουν ψήφους χορεύοντας και υποσχόμενοι!
Γ. Χ. Χουρμουζιάδης