Μουσική αγωγή
Πεντάγραμμο.
Το πεντάγραμμο είναι ένα σύνολο από πέντε οριζόντιες, παράλληλες γραμμές που απέχουν ίση απόσταση μεταξύ τους και χρησιμοποιείται για να αποτυπώνονται πάνω του τα διάφορα μουσικά σύμβολα.
Οι γραμμές αυτές αριθμούνται από κάτω προς τα πάνω, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα.
Διαστήματα.
Παρατηρούμε ότι ανάμεσα στις γραμμές υπάρχουν κάποια κενά τα οποία ονομάζουμε διαστήματα. Τα διαστήματα είναι τέσσερα και τα αριθμούμε, όπως τις γραμμές, από κάτω προς τα πάνω.
Το πεντάγραμμο, λοιπόν, αποτελείται από πέντε γραμμές και τέσσερα διαστήματα που αριθμούνται από κάτω προς τα πάνω, όπως φαίνεται στα παραπάνω παραδείγματα.
Γραφή φθογγοσήμων.
Οι νότες γράφονται πάνω στις πέντε γραμμές, μέσα στα τέσσερα διαστήματα, πάνω από την πέμπτη ή κάτω από την πρώτη γραμμή καθώς και πάνω ή κάτω από το πεντάγραμμο με χρήση βοηθητικών γραμμών.
Παρατήρησεις:
1. Η οξύτητα (ύψος) των φθόγγων εξαρτάται από τη θέση τους πάνω στο πεντάγραμμο. Έτσι, μια νότα που είναι γραμμένη στο πρώτο διάστημα είναι χαμηλότερη από μια νότα που είναι γραμμένη στο τέταρτο διάστημα.
2. Η ονομασία των φθόγγων εξαρτάται από δύο παρακάτω παράγοντες:
α) Το κλειδί που χρησιμοποιούμε.
β) Τη θέση της νότας στο πεντάγραμμο.
Γνώμονας ή μουσικό κλειδί.
Οι νότες παίρνουν την ονομασία τους από το σύμβολο που θα τοποθετήσουμε στην αρχή του πενταγράμμου, το μουσικό κλειδί ή γνώμονα. Χωρίς αυτό οι νότες δεν έχουν ονομασία. Η χρησιμότητα των Κλειδιών είναι η εξής:
α) Γράφονται στην αρχή του πενταγράμμου.
β) Ονομάζουν τα φθογγόσημα (νότες).
γ) Μας φανερώνουν ποιές νότες έχουν οξύ άκουσμα και ποιές νότες έχουν βαθύ άκουσμα.
Οι κυριότεροι γνώμονες, αυτοί που έχουν επικρατήσει, είναι οι γνώμονες (κλειδιά) του Σολ και του Φα.
Κλειδί του Σολ.
Το κλειδί του σολ γράφεται πάνω στη δεύτερη γραμμή του πενταγράμμου μας και έτσι ονομάζει τη νότα της δεύτερης γραμμής Σολ.
Με βάση το φθόγγο Σολ της δεύτερης γραμμής θα ονομάσουμε τώρα όλους τους άλλους φθόγγους που γράφονται στο πεντάγραμμο.
Αν βάλουμε μια νότα αμέσως ψηλότερα από τη Σολ θα βρίσκεται στο δεύτερο διάστημα και αυτή θα είναι η Λα αφού γνωρίζουμε ότι είναι η αμέσως επόμενη στην σειρά των φθόγγων.
Αν βάλουμε μια νότα αμέσως χαμηλότερη από τη Σολ, αυτή θα βρίσκεται στο πρώτο διάστημα και σύμφωνα με τη σειρά των φθόγγων θα είναι η Φα, αφού αυτή βρίσκεται πριν τη νότα Σολ, όπως φαίνεται στο πίνακα με τη σειρά των φθόγγων.
Οι νότες πάνω στις γραμμές:
Οι νότες στα διαστήματα:
Οι νότες κάτω και πάνω από το πεντάγραμμο.
Ας δούμε πρώτα δύο φθόγγους που γράφονται έξω από το πεντάγραμμο χωρίς όμως να χρειάζεται να χρησιμοποιήσουμε βοηθητικές γραμμές. Ο ένας ονομάζεται Ρε και γράφεται κάτω από το πεντάγραμμο, με το πάνω μέρος του να ακουμπά στην πρώτη γραμμή. Ο δεύτερος ονομάζεται Σολ και γράφεται πάνω από το πεντάγραμμο με το κάτω μέρος του να ακουμπά στην πέμπτη γραμμή.
Βοηθητικές γραμμές.
Όταν θέλουμε να γράψουμε νότες ψηλότερες ή χαμηλότερες από αυτές που ήδη μάθαμε, χρησιμοποιούμε τις βοηθητικές γραμμές. Έτσι, όταν θέλουμε να σημειώσουμε μια νότα ψηλότερη από τη Σολ που βρίσκεται πάνω από το πεντάγραμμο, είμαστε υποχρεωμένοι να χρησιμοποιήσουμε μια τέτοια βοηθητική γραμμή που την τοποθετούμε ανάμεσα στη νότα.
Η αμέσως επόμενη νότα είναι η Σι και την τοποθετούμε πάνω από τη βοηθητική γραμμή.
Παρακάτω φαίνονται όλες οι νότες με βοηθητικές γραμμές πάνω από το πεντάγραμμο.
Ας δούμε τώρα πώς θα σημειώσουμε τις νότες με βοηθητικές γραμμές κάτω από το πεντάγραμμο.
Η αμέσως χαμηλότερη νότα από τη Ρε είναι η Ντο και σημειώνεται με μια βοηθητική γραμμή που περνάει ανάμεσα από τη νότα.
Με τον ίδιο τρόπο, κάτω από μια βοηθητική γραμμή, σημειώνουμε τη νότα Σι που βρίσκεται πριν τη νότα Ντο.
Παρακάτω φαίνονται όλες οι νότες με βοηθητικές γραμμές κάτω από το πεντάγραμμο.
Ηχητικές Περιοχές.
Μπορούμε να διακρίνουμε τρείς ηχητικές περιοχές.
α) Τη «χαμηλή» περιοχή. Σ? αυτή την περιοχή θα ακούσουμε τις μεσαίες νότες του πιάνου, τις χορδές ενός κοντραμπάσου ή τις χοντρές χορδές μιας κιθάρας. β) Τη «μεσαία» περιοχή. Σ?αυτή την περιοχή θα ακούσουμε τις μεσαίες νότες του πιάνου, τις χορδές ενός βιολοντσέλου ή τις μεσαίες χορδές μιας κιθάρας. γ) Την «οξεία» περιοχή. Σ?αυτή την περιοχή θα ακούσουμε τις τελευταίες νότες του πιάνου, τις χορδές ένος βιολιού ή τις λεπτές χορδές μια κιθάρας.
Χρονικές Αξίες.
Όταν μιλάμε, άλλες φορές μιλάμε αργά και άλλες γρήγορα. Μερικές φορές πάλι, δεν μιλάμε καθόλου, για να ακούσουμε τι θα μας πουν οι άλλοι. Το ίδιο συμβαίνει και στη μουσική. Άλλες φορές οι νότες «τρέχουν γρήγορα και άλλες φορές κινούνται αργά πάνω στο πεντάγραμμο». Πως θα ξεχωρίσουμε όμως εμείς τις νότες που τρέχουν από τις νότες που κινούνται αργά; Αυτή η απορία δημιούργησε τις χρονικές αξίες. Όταν βλέπουμε μια νότα στο πεντάγραμμο, θα πρέπει να καταλαβαίνουμε ποιο είναι το ύψος της και πόση χρονική αξία έχει. Έτσι δώσαμε ξεχωριστό σχήμα σε κάθε νότα διαφορετικής αξίας, προκειμένου να μπορούμε να μετράμε το χρόνο της σωστά.
Το ολόκληρο.
Τη μεγαλύτερη αξία από όλες τις νότες την έχει το ολόκληρο.Το ολόκληρο είναι μια ολοστρόγγυλη νότα.
Ο
Το μισό.
Έπειτα κόψαμε το ολόκληρο στη μέση, αποκτώντας έτσι δυο ίσα κομμάτια. Κάθε κομμάτι αποτελεί το μισό του ολόκληρου. Το μισό έχει τη μισή χρονική αξία του ολόκληρου, ή αλλιώς δύο μισά μας κάνουν ένα ολόκληρο. Το μισό είναι στρογγυλό σαν το ολόκληρο. Για να το ξεχωρίζουμε προσθέσαμε ένα μπαστουνάκι, το στέλεχος.
Το τέταρτο.
Έπειτα πήραμε πάλι το ολόκληρο και το κόψαμε σε τέσσερα ίσα κομμάτια. Κάθε κομμάτι αποτελεί το ένα τέταρτο του ολόκληρου. Το τέταρτο έχει το ένα τέταρτο της χρονικής αξίας του ολόκληρου. Η αλλιώς, τέσσερα τέταρτα μας κάνουν κάνουν ένα ολόκληρο. Το τέταρτο είναι στρογγυλό και μαύρο. Έχει στέλεχος όπως και το μισό.
Το όγδοο.
?Επειτα πηραμε πάλι το ολόκληρο και το κόψαμε σε οκτώ ίσα κομμάτια. Κάθε κομμάτι αποτελεί το ένα όγδοο του ολόκληρου. Το όγδοο έχει το ένα όγδοο της χρονικής αξίας του ολόκληρου, ή αλλιώς οκτώ όγδοα μας κάνουν ένα ολόκληρο.Προσθέσαμε στα όγδοα για να τα ξεχωρίζουμε από τις υπόλοιπες αξίες, ένα άγκιστρο πάνω στο στέλεχος.
?+?+?+?+?+?+?+? = ο
?+?= ?
Όταν έχουμε όγδοα στη σειρά, χρησιμοποιούμε μία ενωτική γραμμή, αντί των αγκίστρων, η οποία συνδέει το ένα όγδοο με το επόμενο. ?
Μουσικές του κόσμου
Στην ηλικία που αρχίζει να διαμορφώνεται η προσωπικότητα του παιδιού, δηλαδή στην ηλικία των τριών έως έξι χρόνων, η μουσική διαπαιδαγώγηση αποτελεί ένα από τα πιο αποτελεσματικά μέσα που θα βοηθήσει στην ανάπτυξη όλων των δυνατοτήτων του παιδιού. Τα παιδιά έχουν πολλά στοιχεία δημιουργικότητητας. Όταν μιλάμε για δημιουργικότητα στη μουσική, αναφερόμαστε σε μουσική πρωτότυπη και μοναδική που δημιουργεί το παιδί με το δικό του τρόπο. Επομένως η φαντασία και η εφευρετικότητα πρέπει να καλλιεργούνται συστηματικά. Οι δημιουργικές δραστηριότητες είναι μεγάλης σημαντικότητας γιατί παρέχουν ευκαιρίες σε όλα τα παιδιά να συμμετάσχουν και να εκφράζονται με το δικό τους τρόπο.
α) Δημιουργική δυνατότητα.
Δημιουργική δυνατότητα είναι η ιδιότητα του ατόμου να γίνει μοναδικός, ξεχωριστός άνθρωπος. Αυτό που το άτομο σκέφτεται, αισθάνεται και βλέπει το εκφράζει με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Η ανάπτυξη της όμως εξαρτάται από τις εμπειρίες στις οποίες έχει εκτεθεί (κάθε παιδί) και τις ευκαιρίες που έχει για έκφραση. Επομένως η δημιουργικότητα δεν εκφράζεται σε όλα τα παιδιά με τον ίδιο τρόπο. Τέλος αν απελευθερώσουν τις δημιουργικές τους ικανότητες τα παιδιά και ενθαρρυνθούν έχουν απεριόριστες δυνατότητες να δημιουργήσουν.
β) Δημιουργική έκφραση.
Ο πειραματισμός είναι η βάση της δημιουργικής έκφρασης. Με τον πειραματισμό το παιδί κάνει νέα πράγματα για πρώτη φορά. Οι ενέργειές τους χαρακτηρίζονται από πρωτοτυπία. Σημασία δεν έχει το τελικό αποτέλεσμα, αλλά η διαδικασία, αυτό που βιώνει μέσα σε αυτή.
γ) Δημιουργική διεργασία.
Η δημιουργική διεργασία αρχίζει όταν το παιδί καθοδηγούμενο από τις εμπειρίες του, μέσα από την ανακάλυψη, εξερεύνηση, φαντασία, καταλήγει σε μια καινούργια μορφή έκφρασης.
δ) Δημιουργικότητα στη μουσική έκφραση.
Η ανάγκη για έκφραση μέσα από την εξερεύνηση και τον πειραματισμό
είναι δεδομένη στα παιδιά όπως και για διάφορες μορφές μουσικής έκφρασης όπως είναι το τραγούδι, η κίνηση και το παιχνίδι.
Στη μουσική αγωγή η δημιουργικότητα θα πρέπει να αποτελεί βασικό στοιχείο των μουσικών δραστηριοτήτων. Ο αυτοσχεδιασμός δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως χωριστή δραστηριότητα αποκομμένη απ? όλες. Γενικά ο αυτοσχεδισμός «απελευθερώνει κάποιον από το φόβο της σωστής ή λάθος απάντησης».
Από τη θεωρία στην πράξη...
1. Χώρος ?Οργάνωση ?Υλικά
Για ένα επιτυχημένο μάθημα μουσικής απαραίτητη προυπόθεση είναι ο κατάλληλος χώρος, η άνετη αίθουσα. Η διαρρύθμιση των επίπλων, σε μια αίθουσα επηρεάζει όπως γνωστό και τη μέθοδο διδασκαλίας. Τα παιδιά πρέπει να είναι τοποθετημένα με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να συμμετέχουν άνετα στις γενικές συζητήσεις, ατομικές ή ομαδικές εργασίες και να έχουν την ευκαιρία όπου κι αν κάθονται στην αίθουσα να μπορούν ν? ακούσουν όταν οι άλλοι μιλούν, τραγουδούν ή παίζουν ένα μουσικό όργανο. Οι καρέκλες και τα θρανία πρέπει να επιλέγονται σύμφωνα με το μέγεθος των παιδιών, ώστε το κάθε παιδί να κάθεται άνετα.
Στις διάφορες μουσικές δραστηριότητες είναι ανάγκη τα έπιπλα της τάξης να μετακινούνται με ευκολία. Η τοποθέτηση των καρεκλών σε ημικύκλιο διευκολύνει τις μετακινήσεις στις μουσικές δραστηριότητες.
Μέρος της καθημερινής οργάνωσης είναι η σαφείς οδηγίες του εκπαιδευτικού για την μεταφορά βιβλίων, μουσικών οργάνων και άλλων υλικών απαραίτητων για την μάθηση.
Με τα παιδιά θα πρέπει να σχεδιαστεί και να εφαρμόζεται ένα σύστημα διανομής των υλικών και θα πρέπει ακόμη να ξέρουν που και πως να τ? αποθηκεύουν. Επίσης θα πρέπει ν? αναφέρουμε ότι για λόγους υγείας τα πνευστά όργανα δεν θα πρέπει να χρησιμοπούνται από διαφορετικά παιδιά προτού γίνει ένα είδος απολύμανσης.
Σε μια αίθουσα είναι απαραίτητο να υπάρχει μια ποικιλία από ηχητικά αντικείμενα για πειραματισμό. Η επιλογή των οργάνων είναι σημαντική, γι? αυτό ο εκπαιδευτικός πρέπει να διαλέγει εκείνα που παράγουν την καλύτερη ποιότητα ήχου, έχουν ανθεκτικότητα, είναι καλαίσθητα, αποθηκεύονται εύκολα και είναι κατάλληλα για το επίπεδο ανάπτυξης των παιδιών.
2. Κριτήρια επιλογής τραγουδιών.
Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός τραγουδιών που είναι κατάλληλα για τα παιδιά. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να αποκτήσει την ικανότητα να επιλέγει μόνος του τα τραγούδια προσέχοντας ορισμένα στοιχεία όπως:
α ) Το κείμενο ή το περιεχόμενο του τραγουδιού
β ) Το ρυθμό
γ ) Τη μελωδία
α ) Το κείμενο
Συνήθως τα πρώτα παιδικά τραγούδια είναι αυτά που άντεξαν στο χρόνο, γιατί τα λόγια τους ήταν απλά και κατανοητά από τα παιδιά και γιατί το περιεχόμενο τους ανταποκρίνονταν στις ανάγκες τους.
β ) Ο ρυθμός
Το μκρό παιδί αγαπά τα γρήγορα τραγούδια που έχουν εύκολο ρυθμό. Όμως πολλές φορές τα παιδιά δυσκολεύονται να αποδώσουν τα γρήγορα τραγούδια λόγω ατελειών που παρουσιάζουν στην άρθρωσή τους. Θα πρέπει να επλέγει (ο εκπαιδευτικός) λοιπόν τραγούδια με γοργό και απλό ρυθμό χωρίς μεγάλο κείμενο.
γ ) Η μελωδία
Επειδή η φωνή των νηπίων εκτείνεται κυρίως σε πέντε νότες, μεταξύ του μι και του σι, θα πρέπει να φροντίζεται η μελωδία που επιλέγεται να μην επεκτείνεται πέρα απο αυτές τις πέντε νότες (μι,φα,σολ,λα,σι). Εκτός από τη μελωδία του τραγουδιού πρέπει να προσέξει και τη φωνή του παιδιού. Είναι απαραίτητο ο εκπαιδευτικός να σέβεται τις αναπνοές του τραγουδιού, οι οποίες πρέπει να συμφωνούν με τις αναπνοές των παιδιών. Αποφεύγεται να κουράζουμε τις φωνητικές χορδές και να κακομεταχειρίζουμε τη φωνή του παιδιού κάνοντας το να τραγουδά πολύ γρήγορα, πολύ χαμηλά, πολύ ψηλά ή πολύ δυνατά. Τέλος προσπαθούμε η φωνή των παιδιών να ανταποκρίνεται στη σωστή τονικότητα του τραγουδιού.
Η μουσικοκινητική αγωγή στην προσχολική ηλικία
«Ανέκαθεν τα παιδιά δεν συμπαθούν τη μελέτη. Θα προτιμούσαν να παίζουν, και εάν έχετε τα ενδιαφέροντά τους στο επίκεντρο, τότε θα τους επιτρέψετε να μαθαίνουν ενώ παίζουν.» Carl Orff
Ο διάσημος γερμανός συνθέτης Carl Orff (1895-1982) ανέπτυξε ένα πρόγραμμα στη δεκαετία του 1920 με στόχο τη μουσική διδασκαλία σε παιδιά. Αυτό είναι το λεγόμενο Orff Schulwerk («σχολική εργασία» ως προς τη μουσική, στα γερμανικά) ή Orff Approach («προσέγγιση» μουσικής εκπαίδευσης, στα αγγλικά). Είναι μαθήματα που συνδυάζουν μουσική, κίνηση, λόγο και θέατρο, όλα με τρόπο φυσικό, που προσεγγίζει το παιδικό παιχνίδι, την παιδική σκέψη και φαντασία. Το Orff Schulwerk δεν είναι μέθοδος. Δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο σύστημα που πρέπει να ακολουθηθεί. Υπάρχουν μόνον βασικές αρχές τις οποίες ένας δάσκαλος εφαρμόζει με έμπνευση και πρωτοβουλία.
Η μουσικοκινητική αγωγή Orff επιτυγχάνει τη γνωριμία του παιδιού με τη μουσική και τη δημιουργία μουσικής από το ίδιο το παιδί με χρήση απλών μουσικών οργάνων όπως φλογέρα, ξυλόφωνα, μεταλλόφωνα, τρίγωνα και άλλα, δηλαδή μουσικά όργανα που εύκολα μεταφέρονται και αποθηκεύονται. Επίσης στοχεύει στην ανάπτυξη της αισθητικής του παιδιού και της αντίληψής του σε κάθε επίπεδο: αντίληψης του χώρου, του χρόνου, των μορφών, των χρωμάτων.
Η μουσική που παράγεται στα μαθήματα είναι αυθόρμητη, αυτοσχέδια, και πηγάζει απ? το πλαίσιο του δημιουργικού παιχνιδιού. Οι μαθητές παίζουν διάφορα μουσικά όργανα, τραγουδούν, χτυπούν τα χέρια τους, τα πόδια τους, χορεύουν, τόσο μόνοι τους όσο και σε ομάδες. Τα τραγούδια είναι συνήθως σύντομα σε έκταση, με επαναλαμβανόμενα μέρη, και τραγουδιούνται από τα παιδιά με τη σειρά, καθισμένα σε διάταξη κυκλική. Συχνά είναι παραδοσιακά, μα μπορεί να είναι και παιδικά τραγούδια ή τραγούδια που δημιουργούν τα ίδια τα παιδιά. Βασικό στοιχείο κάθε φορά είναι οι απλές παραλλαγές πάνω σε ρυθμικά μοτίβα.
Η μουσική μάθηση προκύπτει αβίαστα μέσα από τη συμμετοχή του παιδιού σε ποικίλες μουσικές δραστηριότητες. Η αλληλεπίδρασή του με ένα περιβάλλον πλούσιο σε μουσικά ερεθίσματα δίνει ευκαιρίες για τον ενεργό πειραματισμό του με τους ήχους. Το παιχνίδι αποτελεί βασικό εργαλείο για τη Μουσική Αγωγή των μικρών παιδιών.
Η μοναδικότητα, η ιδιαιτερότητα κάθε παιδιού θα πρέπει να γίνεται σεβαστή, καθώς κάθε παιδί προέρχεται από ένα διαφορετικό περιβάλλον, έχει δεχτεί διαφορετικά μουσικά ερεθίσματα και βιώνει τις μουσικές εμπειρίες με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο.
Το μάθημα της μουσικής αγωγής στοχεύει να αναπτύξει και να καλλιεργήσει την ικανότητα των παιδιών να απολαμβάνουν ακούγοντας, να μπορούν να εκτελέσουν ένα μουσικό κομμάτι και τέλος να μπορούν να δημιουργήσουν μουσική. Μέσω αυτού του σκοπού και παράλληλα προς αυτόν, η μουσική αγωγή αποβλέπει στη γενικότερη καλλιέργεια της δημιουργικότητας και της προσωπικότητας των μαθητών, μέσα από την ενεργητική ακρόαση, τις δραστηριότητες μουσικής δημιουργίας και εκτέλεσης.
Ειδικότερα οι μαθητές επιδιώκεται:
v Να αναπτύξουν θετική στάση και αγάπη προς τη μουσική.
v Να εκτελούν απλά ρυθμικά και μελωδικά σχήματα.
v Να τραγουδούν ομαδικά διάφορα τραγούδια.
v Να παίζουν μια ποικιλία απλών οργάνων ελέγχοντας σε κάποιο βαθμό τους παραγόμενους ήχους.
v Να αναγνωρίζουν και ταυτίζουν με εικόνες ήχους της φύσης, του αστικού εργασιακού περιβάλλοντος και της φωνής των ζώων.
v Να συνδυάζουν ήχους για να παράγουν απλές συνθέσεις.
v Να καταγράφουν τη μουσική τους για να τη θυμούνται αργότερα, χρησιμοποιώντας κατάλληλα μέσα.
v Να ακούν προσεκτικά διάφορα είδη μουσικής και να αναγνωρίζουν τα βασικά τους στοιχεία.
v Να χρησιμοποιούν απλούς όρους για τη μουσική που έχουν ακούσει και εκτελέσει.
v Να ακούν με συγκέντρωση, να εσωτερικεύουν και να ανακαλούν ήχους.
v Να οργανώνουν και να χρησιμοποιούν εκφραστικά σε απλές δομές στοιχεία του τονικού ύψους, διάρκειας, δυναμικής, ρυθμικής αγωγής.