ΓΡΑΦΕΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΜΟΥΡΗ. ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ - ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΕΓΑΡΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

''ΘΕΟΓΝΗΣ : Ο ΠΟΙΗΤΗΣ"

Η πόλη των Μεγάρων εξαιτίας της μακραίωνης πορείας της μέσα στο χρόνο και λόγω των ιδιαιτεροτήτων της πολιτιστικής της παράδοσης αποτελεί πλούσιο πεδίο για ιστορική και αρχαιολογική έρευνα. Όπως μας πληροφορεί η Emi!y Vermeule (1983) αρχαιολογικά ευρήματα που ήρθαν στο φως στη θέση Παλαιόκαστρο αποδεικνύουν ότι στη Μεγαρική γη είχαν εγκατασταθεί πληθυσμοί ήδη από την Πρωτοελλαδική περίοδο (3000-2000 π.Χ.) Με αφετηρία αυτή την περίοδο εγκατάστασης τα Μέγαρα αναπτύχθηκαν αρχικά ως οικισμός , έπειτα ως "πόλις" και στη συνέχεια ως πόλη-κράτος. Σαφή εικόνα αυτής της ανάπτυξης αλλά και αυθεντικά δείγματα του πολιτισμού και της νοοτροπίας της Μεγαρικής κοινωνίας μας παρέχουν τα έργα ιστορικών προσωπικοτήτων, που έδρασαν στα Μέγαρα. Ιδιαίτερα σημαντική πηγή για την ιστορία της πόλης μας θεωρείται και το ποιητικό έργο του Θέογνη, καθώς ο ποιητής αυτός μας πληροφορεί για την κοινωνική πραγματικότητα και την πολιτική ζωή της εποχής του.

Ο Θέογνης γεννήθηκε γύρω στο 570 π.Χ και υπολογίζεται ότι έζησε έως το 480 π.Χ, καθώς στο έργο του αναφέρεται και στα Μηδικά. Ήταν ελεγειακός ποιητής, δηλαδή συνέθεσε ελεγείες, ένα είδος ποίησης που ήταν ευρέως διαδεδομένο κατά τα αρχαϊκά χρόνια. Από το έργο του Θέογνη μας έχουν διασωθεί 1389 στίχοι, που χωρίζονται σε δύο βιβλία. Σύμφωνα με τα συμπεράσματα της έρευνας που πραγματοποίησε η Jacq de Romelly (1997), ο ίδιος ο Θέογνης μας αποκαλύπτει μέσα από το έργο του, το όνομά του, την καταγωγή του από την πόλη των Μεγάρων καθώς και στοιχεία αναφορικά με το βίο του.

Από την ίδια πηγή μαθαίνουμε πως η οικογένειά του ανήκε στον αριστοκρατικό κύκλο. Ωστόσο, η ανάμειξη με τα πολιτικά πράγματα είχε για το Θέογνη και το οικογενειακό του περιβάλλον, ακριβό αντίτιμο. Το πραξικόπημα και η κατάληψη της εξουσίας από τον Θεαγένη προκάλεσαν πολιτική αναστάτωση στα Μέγαρα, που διατηρήθηκε για αρκετές δεκαετίες μετά την ανατροπή του. Μέσα σε αυτό το κλίμα και επειδή είχε εμπλακεί στις έριδες των φατριών, ο Θέογνης έχασε όλη του την περιουσία. Αν υπέφερε μόνο από τη δήμευση της περιουσίας του ή αν επιπλέον εξορίστηκε δεν το γνωρίζουμε με βεβαιότητα. Όμως, η απώλεια των κτημάτων του και η έκπτωση του από τον κύκλο των ευγενών, σημάδεψαν τόσο τη ζωή όσο και το έργο του. Ο Louis Mac Neil (1939) αναφέρει ότι : "Ήταν από εκείνους που είπαν ψέματα πολύ αργά, μπλεγμένοι στις αιώνιες φατρίες κι αντιδράσεις της πόλης - κράτους".

Επιπλέον, οι Ρ. Easterling και B. Knox (1999), που πραγματοποίησαν μια διεξοδική ανάλυση του έργου του Μεγαρέα ποιητή, θεωρούν τον Θέογνη ως "σεισμογράφο" της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της πόλης του. Ειδικότερα, ο ασταθής κόσμος της πολιτικής και η απουσία της αρετής σκιαγραφούνται έντονα στο πρώτο βιβλίο του ποιητή. Σαφές παράδειγμα μας παρέχουν οι στίχοι 39 - 40 όπου αναφέρει: 'Αυτή η πόλη είναι έγκυος και φοβούμαι μήπως γεννήσει τιμωρό της κακοήθους αλαζονείας μας". Σ' αυτό το δίστιχο ο ποιητής εκφράζει το φόβο του για το ενδεχόμενο επιβολής τυραννίδας. Επίσης στους στίχους 213 - 216 παρουσιάζει τη συμπεριφορά των συμπολιτών του αναφορικά με την πολιτική γράφοντας :"Ψυχή μου, να συμπεριφέρεσαι σε όλους τους φίλους σου με πονηριά ανακατεύοντας τη διάθεση που ο καθένας έχει υιοθετήσει τον χαρακτήρα του χταποδιού, που κουλουριάζεται πονηρά παίρνοντας την εμφάνιση του βράχου στον οποίο πρόκειται να προσκολληθεί".

Παράλληλα, ο Θέογνης Θεωρεί το χρήμα ως καταστρεπτικό παράγοντα για την πόλη των Μεγάρων και για το ήθος των πολιτών της. Ο S. West (19781), ο οποίος συγκέντρωσε τις πληροφορίες για τα αρχαϊκά Μέγαρα στο βιβλίο του "Testimonia Historica'" αναφέρει ότι ο Θέογνης αντιδρά σε μια τάξη νεόπλουτων, που πίεζαν να γίνουν δεκτοί με γάμο, δωροδοκία ή πολιτική αναταραχή στους κύκλους που κυβερνούσαν κληρονομικά. Η στάση του ποιητή απέναντι στα πλούτη είναι εμφανή ς στους στίχους 713-718 του α' βιβλίου του, όπου γράφει: "Στο πλήθος των ανθρώπων υπάρχει ο εξής τρόπος διάκρισης, τα πλούτη, τα άλλα, όπως φαίνεται, δεν ωφελούν σε τίποτα, ούτε κι αν ήταν δυνατό να είσαι μυαλωμένος όπως ο ίδιος ο Ραδάμανθυς. Αλλά πρέπει ο καθένας να βάλει καλά στο νου του ότι ο πλούτος έχει για όλους την πιο μεγάλη δύναμη". Ο Θέογνης αισθάνεται πως έχει χάσει τον προσανατολισμό του μέσα στη Μεγαρική κοινωνία, όπου κανείς δεν ξέρει πως να αποφύγει τη μομφή. Στους στίχους 367-368 αναφέρει χαρακτηριστικά: "Δεν μπορώ να καταλάβω τη νοοτροπία των συμπολιτών μου και πως σκέφτονται, γιατί ούτε όταν τους ευεργετώ ούτε όταν τους κάνω κακό τους ευχαριστώ".

Τη φήμη του ηθικολόγου αποδίδει στον Θέογνη ο Ισοκράτης, ο οποίος τον κατατάσσει ανάμεσα στους καλύτερους συμβούλους για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Πολλές από τις "εντολές", που μας διδάσκει ο Θέογνης είναι απλά διατυπωμένα δίστιχα, που μας μεταφέρουν την παραδοσιακή ελληνική ηθικολογία, δηλαδή σεβασμό για τους Θεούς, τους γονείς, τους ξένους. Στους στίχους 28-32 του α' βιβλίου του αναφέρει: "Να είσαι συνετός κι ούτε να προσπαθείς να αποκτήσεις από πράξεις κακές ή άδικες, τιμές ή διακρίσεις ή πλούτο". Ο Loyd Jones (1975) παρατηρεί ότι ο Θέογνης σε αντίθεση με άλλους ελεγειακούς ποιητές, όπως ο Τυρταίος, προσαρμόζει την ομηρική επική γλώσσα σε ένα κόσμο σκέψης και αισθήματος. Για παράδειγμα εξυμνεί την ομορφιά της νεότητας στους στίχους 984-988: "Γιατί γρήγορα φεύγει σαν σκέψη η λαμπρή νιότη, ούτε κι η ορμή των αλόγων είναι πιο γρήγορη, που μεταφέρουν τον οπλισμένο με δόρυ βασιλιά στη μάχη μανιασμένα, καθώς απολαμβάνουν το τρέξιμό τους μέσα από το σιτοφόρο πεδίο".

Το τελευταίο ιστορικό γεγονός, το οποίο ο Θέογνης αναφέρει στο έργο του είναι η περσική εισβολή. Στους στίχους 773-782 του α' βιβλίου ο ποιητής κάνει επίκληση στον Απόλλωνα να σώσει τα Μέγαρα. Στους ίδιους όμως στίχους αποκαλύπτεται και η ελληνική διχόνοια μπροστά στον εισβολέα: "Αληθινά, εγώ τουλάχιστον φοβούμαι, καθώς βλέπω την αμυαλιά και την εμφύλια σύγκρουση, που φθείρει το λαό των Ελλnνων, αλλά εσύ Φοίβε, σπλαχνίσου μας και φύλαγε την πόλη μας ετούτη".

Το έργο του Θέογνη είναι μοναδικής αξίας καθώς είναι ένας από τους λίγους Έλληνες ποιητές κι ο μόνος ποιητής της αρχαϊκής εποχής, που το έργο του έχει σωθεί ως πλήρες σώμα κι όχι αποσπασματικά. Η πατρότητα ορισμένων από τους 1389 στίχους του διεκδικείται κι από άλλους ποιητές, όμως αυτό δεν μειώνει ούτε ελάχιστα την προσφορά του στην ποίηση. Με το πρωτότυπο περιεχόμενο των στίχων του εισάγει την ποίηση της εποχής του σε μια νέα τροχιά, ενώ με την ιδιότητά του ως ηθικολόγος, ο Θέογνης μπορεί να διδάξει στις σύγχρονες γενιές αξίες αναλλοίωτες στο χρόνο. Μήπως άλλωστε τα προβλήματα και τα διλήμματα που αυτός πραγματεύεται δεν είναι κοινά και στις μέρες μας;