ΤΟ  ΜΑΖΑΡΑΚΙ  ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

Φτάνοντας στο Μαζαράκι

    Το Μαζαράκι είναι ένα παραδοσιακό χωριό των Ιωαννίνων.  Απέχει 45 χλμ ΒΔ των Ιωαννίνων και βρίσκεται σε υψόμετρο 400 μέτρων περίπου. Είναι κτισμένο ανάμεσα στο λόφο Βίκο και στη δεξιά όχθη του ποταμού Καλαμά.  Ανήκει στο δήμο Άνω Καλαμά και οι μόνιμοι κάτοικοι δεν ξεπερνούν τους 140 με κύρια ασχολία την κτηνοτροφία και την γεωργία.  

Η θέα από το προαύλιο της εκκλησίας

      Η ονομασία "Μαζαράκι" συναντάται σε όλη την Ελλάδα, αφού υπάρχουν και άλλα χωριά με την ίδια ονομασία. Παρακάτω υπάρχει ανάλυση σχετικά με την προέλευση του ονόματος. Το 1957  ιδρύθηκε η Αδελφότητα Μαζαρακιτών Ηπείρου, προσφορά της οποίας ήταν  το Πνευματικό Κέντρο και το Ηρώο που βρίσκεται μπροστά από το σχολείο.  Στο χωριό υπάρχει ο "πολιτιστικός σύλλογος Μαζαρακίου" με έντονη δραστηριότητα στα κοινά του χωριού.

    Σύμφωνα με την παράδοση το χωριό βρισκόταν στην άλλη άκρη του Καλαμά στις περιοχές Παλιοκούλες και Παγούνω και μετακινήθηκε στην τωρινή θέση για να είναι πιο κοντά στο μεγάλο δρόμο Ιωαννίνων - Αργυροκάστρου. Σε αυτές τις  δύο τοποθεσίες  υπάρχουν θεμέλια παλαιών εκκλησιών, του Αγ. Φιλίππου στην Παγούνω και της Παναγίας στις Παλιοκούλες ενώ στην Παγούνω υπήρχε και η εκκλησία της Αγ. Τριάδας.

    Σύμφωνα με τον Αθανάσιο Ψαλλίδα και τον Κοσμά το Θεσπρωτό στο χωριό Μαζαράκι '...υπήρχε πάνω εις το λόφον παλαιόν φρούριον το οποίον σήμερον είναι ερείπια...'.  Η ύπαρξη αρχαίων οικισμών αποδεικνύεται αφού έχει βρεθεί τάφος του 1200 π.Χ. στην περιοχή Παλιοκούλες όπου έγιναν ανασκαφές. Δυστυχώς ο τάφος διαλύθηκε και μέρος των ευρημάτων  εκτίθενται στο Αρχαιολογικό μουσείο των Ιωαννίνων.

Ο κιβωτιόσχημος τάφος που Βρέθηκε στο Μαζαράκι

Στο Αρχαιολογικό μουσείο Ιωαννίνων βρίσκονται τα παραπάνω ευρήματα.

Το τρίτο από πάνω (χάλκινη φυλλόσχημη αιχμή δόρατος) προέρχεται  από τον τάφο του Μαζαρακίου

Ο κάμπος όπως φαίνεται από την τοποθεσία Λαγομάντρια

    Την εποχή του Αλή-Πασά το χωριό γίνεται ιδιοκτησία του. Ο γάλλος Πρόξενος Πουκεβίλ που έρχεται να τον συναντήσει στα 1806 φτάνει στο χάνι απέναντι από το χωριό στην τοποθεσία Χάνια και σημειώνει:

"...το χάνι βρίσκεται απέναντι από το όμορφο  Μαζαράκι...".

ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ  (Ο ΚΑΛΑΜΑΣ)

    Ο ποταμός Καλαμάς είναι ένα από τα αξιοθέατα του χωριού. Παλιότερα αρκετοί ασχολούνταν με το ψάρεμα γκέλμπας (είδος Rutilus pleurobipunctatus), μαριτσιών (είδος Barbus albanicus) και σπανιότερα πέστροφας. Το χαρακτηριστικότερο όμως ήταν ο μεγάλος πληθυσμός καραβίδας (είδος A. astacus) που παρά την εντατική και ανεξέλεγκτη αλίευση στα 1980 (με κοφίνια) βρισκόταν σε σχετικά ικανοποιητικά επίπεδα. Δυστυχώς όμως εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα  η αφανομύκωση ή πανώλη της καραβίδας (crayfish pague ή crayfish aphanomyciasis). Η νόσος εκδηλώθηκε τον Αύγουστο του 1982, μετά την εισαγωγή 1000 νεαρών ατόμων καραβίδας Pacifastacus leniusculus από τη Σουηδία (Ιούλιος 1982). Την επόμενη χρονιά η ασθένεια εκδηλώθηκε και στον πληθυσμό της καραβίδας στον ποταμό Λούρο. Το οξύμωρο είναι ότι το είδος αυτό που εισήγαγαν αντικαθιστούσε ντόπια είδη  σε άλλες χώρες που είχαν αφανισθεί από την πανώλη αλλά παρά το ότι  δεν νοσούν από την πανώλη είναι ασυμπτωματικοί φορείς της νόσου. Στην Ελλάδα αφού δεν είχε εμφανισθεί η ασθένεια δεν υπήρχε λόγος εισαγωγής ή αλλιώς φέραμε μόνοι μας την ασθένεια…

     Αρκετά χρόνια αργότερα (λίγο πριν το 2000) οι καραβίδες άρχισαν πάλι να εμφανίζονται μέχρι που τον  Αύγουστο του 2005 πλήθος νεκρών καραβίδων γέμισε τα νερά του ποταμού (το περιστατικό συνέβη λίγο πριν τη Γιορτή της Καραβίδας στη Βροντισμένη). Οι αναλύσεις δειγμάτων νερού από τους παραποτάμους Λεμπούσδα και Γορμό, ανέδειξαν το πρόβλημα της ρύπανσης κυρίως από υπολείμματα φυτοφαρμάκων και λυμάτων.

    Τον Οκτώβρη του ίδιου έτους (2005) η Χημική Υπηρεσία Ιωαννίνων και το Ινστιτούτο Βιοχημείας - Τοξολογίας - Παθολογίας - Διατροφής Ζώων του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης αναφέρει ότι στο δείγμα που αφορά τον Καλαμά το επίπεδο της αμμωνίας είναι υψηλό, τα επίπεδα νιτρικών-νιτρωδών είναι χαμηλά και τα επίπεδα θειικών είναι υψηλά. Στα αποτελέσματα της τοξικολογικής ανάλυσης του Ινστιτούτου Βιοχημείας αναφέρει ότι διαπιστώθηκε «παρουσία χλωριωμένων υδρογονανθράκων και στα τρία δείγματα, παρουσία οργανοφωσφορικών στον Λεσμπούδα και Καλαμά, που προέρχονται από φυτοφάρμακα και εντομοκτόνα. Οι ειδικοί επισήμαναν ότι θα χρειάζονταν τουλάχιστον 5 χρόνια για να επανεμφανισθούν οι καραβίδες...

Ο Καλαμάς στον Αη Θανάση

Ο Καλαμάς κοντά στην πεζογέφυρα

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ

Ο Άγιος Νικόλαος

     Υπήρχαν έξι εκκλησίες, του Αγ. Νικολάου, της Παναγίας, του Αγ. Αθανασίου, του Αγ. Φιλίππου του Αγ. Χριστόφορου και της Αγ. Τριάδας.  Σήμερα από αυτές υπάρχουν του Αγ.Νικολάου της οποίας ο ναός ανακαινίστηκε εκ βάθρων το 1876 και του Αγ. Αθανασίου. Το 1994 στη θέση Κουλούρια κτίστηκε ο ιερός ναός «Κοίμηση της Θεοτόκου».  

    Προστάτης και πολιούχος του χωριού είναι ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου. Στο βημόθυρο της πύλης του ναού διαβάζουμε :"ΔΙΧΕΡΓΟΚΟΣΧΗΟΝ 1876 Ιουνίου 17" δηλαδή δια χειρός Γεωργίου Κωνσταντίνου Χιονιαδίτη 17 Ιουνίου 1876.

ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ -  ΣΧΟΛΕΙΟ

Το σχολείο

Η πεζογέφυρα του Καλαμά

         Το 1936 κτίζεται το δημοτικό σχολείο το οποίο δυστυχώς δεν λειτουργεί πια. Τουλάχιστον διατηρείται σε  άριστη κατάσταση και ο περιβάλλον χώρος του χρησιμοποιείται για εκδηλώσεις.  Στο χώρο του σχολείου υπάρχει επίσης παιδική χαρά και γήπεδα για ομαδικά  αθλήματα (ποδόσφαιρο, καλαθοσφαίριση, πετοσφαίριση) καθώς και το πνευματικό κέντρο.

   Στην πλατεία στο κέντρο του χωριού με τον πλάτανο βρίσκεται το κοινοτικό γραφείο στη θέση που υπήρχε το αρχοντικό του ευεργέτη Κωνσταντίνου Ζιμπούλη που είχε θολωτή στέρνα. Απεβίωσε στην Ρουμανία άκληρος αφήνοντας την περιουσία του στην κοινότητα και την εκκλησία. Στο χωριό υπάρχουν επίσης δύο παραδοσιακά καφενεία στην πλατεία. 

Η ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΜΑΣ

Σχετικά με την ονομασία του χωριού μας, υπάρχουν διάφορες  απόψεις που αφορούν τόσο την προέλευση της λέξης όσο και την ετυμολογία της. Εμείς  θα προσπαθήσουμε να δώσουμε όλα τα στοιχεία ώστε τεκμηριωμένα να καταλήξουμε στην πιθανότερη απάντηση.

Στην περιοχή μας αρκετά από τα γειτονικά χωριά έχουν ονόματα σλάβικης προελεύσεως. Χαρακτηριστικά  αναφέρουμε το Ριάχοβο (τόπος με καρυδιές στα σλάβικα). Αλλά παραδείγματα είναι η Ζαγόριανη που μετονομάστηκε σε Χρυσσοράχη το 1927 (Φ.Ε.Κ. 179), η Γλύζιανη που μετονομάστηκε σε Καταρράκτη το 1955 (Φ.Ε.Κ. 287) καθώς και πολλά άλλα.

Πως όμως προέκυψαν όλες αυτές οι σλάβικες ονομασίες; Ιστορικά γνωρίζουμε ότι οι σλάβικες επιδρομές στην Ελλάδα άρχισαν τον 5ο με 6ο μ.Χ. αιώνα και τα τοπωνύμια στην περιοχή της Ηπείρου υπολογίζεται ότι δόθηκαν κατά τον 7ο μ.Χ. αιώνα.  Σύμφωνα  με το γλωσσολόγο  Max Vasmer  στην Ήπειρο έχουν καταγραφεί 412 σλαβικές ονομασίες, οι οποίες, ορισμένες φορές ήταν απλώς μεταφράσεις των παλιότερων ονομάτων. Η ονομασία Μαζαράκι όμως δεν προκύπτει από πουθενά ότι έχει σλάβικη προέλευση ενώ αναζητώντας στα Σλάβικα λεξικά λέξεις με τη ρίζα Mazar- ή Mazarak- δεν βρέθηκε κάτι. Έτσι αυτό που προκύπτει με βεβαιότητα είναι ότι το όνομα του χωριού δεν έχει καμιά συγγενική σχέση με τη σλάβικη γλώσσα.

Τελικά από πού προέρχεται η ονομασία «Μαζαράκι»;

          Οι προφορικές μαρτυρίες φέρουν το χωριό να είναι αποτέλεσμα των συνενώσεων πολλών μικρότερων οικισμών που υπήρχαν στις γύρω περιοχές, πολλούς αιώνες πριν. Οι κάτοικοι αυτών των οικισμών εξαιτίας διαφόρων προβλημάτων που υπήρχαν, αναγκάστηκαν να βρουν άλλο καταλληλότερο σημείο για να εγκατασταθούν. Και αυτό φαίνεται ότι το βρήκαν στον χώρο του σημερινού χωριού, συνενωθήκαν και δημιούργησαν εκεί ένα νέο μεγαλύτερο οικισμό.  Έτσι για πολλούς το τοπωνύμιο του χωριού μας το πήρε εξαιτίας αυτής της συνένωσης όπου το «μαζί»  έγινε «Μαζαράκι».

         Η άλλη άποψη λέει ότι το όνομα όπως και του χωριού που υπάρχει στη Θεσπρωτία (Μαζαρακιά) προέρχεται από το γένος των Μαζαρακαίων. Σε αυτό συνηγορεί και το ότι σε παλιά κείμενα και χάρτες το χωριό αναφέρεται με διαφορετική ορθογραφία «Μαζαράκη» αντί «Μαζαράκι» που παραπέμπει σε όνομα οικογένειας (πάμε στου Μαζαράκη).

         Ερευνώντας την ιστορία της Ηπείρου ανακαλύπτουμε ιστορικές αναφορές που δίνουν αδιάσειστες αποδείξεις για την ετυμολογία του ομώνυμου χωριού της Θεσπρωτίας. Στο βιβλίο "Σούλι και Σουλιώτες" της Βάσως Δ. Ψιμούλη (1998) αναφέρεται ότι «από τον αρχηγό Μαζαράκη του χρονικού των Τόκων και του γένους του παρέμεινε   μόνο το όνομα του χωριού Μαζαράκι ή Μαζαρακιά δηλαδή τόπος των Μαζαρακαίων» (δείτε την παρακάτω εικόνα από το βιβλίο). Εδώ πρέπει να εξηγήσουμε ότι οι Μαζαρακαίοι όπως και οι Μαλακασαίοι, οι Σπάτα οι Λιόσα και άλλοι είναι γένη που ήρθαν από την Αλβανία. Τα γένη αυτά έπαιρναν το όνομα του γενάρχη ή αρχηγού τους.  

     
Απόσπασμα της σελίδας 147 του βιβλίου της δεξιάς εικόνας

Τα παραπάνω είναι ισχυρές ενδείξεις ότι και η ονομασία του χωριού μας προέρχεται από το γένος των Μαζαρακαίων που μετά την εγκατάστασή του στη Θεσπρωτία, στην περιοχή του ομώνυμου χωριού, ένα μέρος του πληθυσμού μετοίκησε και κατέλαβε (ή ίδρυσε) το χωριό μας. Υπάρχουν όμως άλλα ιστορικά στοιχεία για αυτή την υπόθεση;  Στο βιβλίο "Χρονογραφία της Ηπείρου" του 1856 αναφέρεται ότι οι Οθωμανοί το 1380 προσπαθώντας να καταλάβουν την περιοχή  πέριξ της Βελλάς (που την κατέχουν οι Αλβανοί) πολεμούν με τους Μαζαρακαίους (δείτε την παρακάτω εικόνα από το βιβλίο).

               
            Απόσπασμα της σελίδας 145 του βιβλίου της δεξιάς εικόνας που αναφέρεται στους Μαζαρακαίους να αμύνονται απέναντι στους Οθωμανούς στην περιοχή της Βελλάς το 1380.

Από τη στιγμή που οι Μαζαρακαίοι υπερασπίζονται την περιοχή σημαίνει ότι μένουν εκεί και άρα μπορούμε να υποθέσουμε ότι το χωριό μας υπήρχε από τότε με αυτή την ονομασία ή ότι το όνομα αυτό δινόταν στην περιοχή που είναι τώρα το χωριό. Πρέπει να αναφέρουμε ότι το όνομα «Μαζαράκης» είναι πολύ κοινό σε όλη σχεδόν την Ελλάδα και υπάρχουν ιστορικές οικογένειες με αυτό το επίθετο.

Βέβαια σχετικά με την ετυμολογία του τοπωνυμίου από τη στιγμή που δεν υπάρχουν ισχυρότατες ιστορικές αποδείξεις δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτοι για κάτι. Από τα ιστορικά στοιχεία πάντως, η υπόθεση το χωριό να οφείλει την ονομασία του στο γένος των Μαζαρακαίων είναι και η πιο πιθανή. Γιατί όμως η προφορική παράδοση ισχυρίζεται ότι με την μετοίκηση από μικρούς οικισμούς και την ένωσή τους δόθηκε η ονομασία «Μαζαράκι» από τη λέξη «μαζί»; Πράγματι η συνένωση έχει συμβεί γιατί υπάρχουν πολλές αναφορές αλλά και ερείπια από παλιούς οικισμούς. Δηλαδή κάποια χρονική στιγμή πράγματι έγινε η συνένωση και δόθηκε το όνομα Μαζαράκι με πιο αληθοφανές όμως αυτή η ονομασία να προυπήρχε ήδη στην περιοχή και όχι να την σκέφτηκε κάποιος.

Τυχαία όμως η προφορική παράδοση ισχυρίζεται ότι το όνομα προέρχεται από τη λέξη «μαζί»;  Όχι, απλά με το πέρασμα των αιώνων το τοπωνύμιο αυτό μεταφέρεται από γενιά σε γενιά και επειδή η λέξη «Μαζαράκι» δεν σημαίνει κάτι  από ένα σημείο και μετά αυτοί που το χρησιμοποιούν  δεν καταλαβαίνουν πια ότι εννοεί τον ιδρυτή του γένους των Μαζαρακαίων. Γίνεται απλά ένα  όνομα, μια λέξη  που οι άνθρωποι εξακολουθούν να χρησιμοποιούν απλά για να δηλώσουν τον ίδιο τόπο που δήλωναν και οι πρόγονοί τους. Έτσι συμβαίνει και με τα διπλανά χωριά με σλάβικα ονόματα όπου οι ντόπιοι χρησιμοποιούσαν τα τοπωνύμια χωρίς να γνωρίζουν πια τι σημαίνουν.

Το 1926 το Ελληνικό κράτος εκδίδει διάταγμα «περί μετονομασίας συνοικισμών πόλεων και κωμών». Συγκεκριμένα το διάταγμα (17/9/1926) αναφέρει ότι επιτρέπεται “ίνα μεταβληθώσι ξενόφωνα ή κακόηχα ονόματα συνοικισμών, πόλεων ή κωμών”. Έτσι σε κάθε νομαρχία, συγκροτείται υποεπιτροπή μετονομασιών υπό την προεδρία του νομάρχη. Εκτός των εκπαιδευτικών, συνιστάται  η συμμετοχή σε αυτή “δημοσίων υπαλλήλων και εντοπίων προσώπων, δυναμένων να συντελέσωσιν εις τον επιδιωκόμενον σκοπόν”. Μετά τη μετονομασία, “απαγορεύεται απολύτως η χρήσις των παλαιών ονομάτων”.

Η Ήπειρος ήταν η περιοχή που απελευθερώθηκε τελευταία  το 1913 και κουβαλούσε τα τραγικά κατάλοιπα όλων των κατακτητών που την λεηλατούσαν για αιώνες.  Λογικό ήταν η εθνική συνείδηση να έβρισκε άτυπη  εφαρμογή και στα ονόματα χωριών που μπορεί να μην αλλάχτηκαν, γιατί δεν ακουγόταν ξενικά, αλλά η καταγωγή τους ήταν από επώνυμα ξένων οικογενειών. Κάπως έτσι και το δικό μας χωριό πιθανά «υιοθέτησε» μια καταγωγή της ονομασίας πιο «εθνική». Η άλλη εκδοχή είναι κάποιος παλιός κάτοικος γνωρίζοντας τα της συνένωσης οικισμών απλά να το υπέθεσε  και να έφθασε έτσι ως τις μέρες μας.

Όπως και να είναι πάντως, αυτό που σίγουρα πρέπει να γνωρίζουμε είναι ότι το όνομα του χωριού μας δε δόθηκε τυχαία αλλά περιλαμβάνει μέσα σε μια λέξη την ιστορία της περιοχής, των ανθρώπων της και του πολιτισμού τους και όλα αυτά πρέπει να τα σεβόμαστε.

Το Μαζαράκι σε χάρτη πριν το 1900

    Ο Χρυσοχόος  Μιχαήλ ήταν γεωγράφος-χαρτογράφος και ιστορικός Γεννήθηκε στη Ζίτσα το 1834 και πέθανε στη Λάρισα το 1921. Ταξίδεψε στη Μακεδονία και την Ήπειρο κάνοντας γεωγραφικές, τοπογραφικές έρευνες και μελέτες, γεωγραφικούς πίνακες και γεωγραφικές μονογραφίες. Στον παρακάτω χάρτη του που βρήκαμε στο βιβλίο "Η Ζίτσα - Γεωγραφική και Ιστορική περιγραφή" της Αμαλίας Παπασταύρου (έκδοσης 1895) αποτυπώνονται τα χωριά της περιοχής του Άνω Καλαμά και φυσικά το Μαζαράκι (ως "Μαζαράκη").

Το Μαζαράκι μέσα από τα δημοτικά τραγούδια:

    Διαβάζοντας παλιά βιβλία ανακαλύψαμε ένα σατυρικό τραγούδι που αναφέρεται στο χωριό μας και ειδικότερα στα κορίτσια του Μαζαρακίου. Το τραγούδι αυτό σχολιάζει με εύθυμο τρόπο τα χαρακτηριστικά των γυναικών των χωριών της Επαρχίας Κουρέντων και το βρήκαμε στο βιβλίο «Συλλογή Δημωδών Ασμάτων της Ηπείρου» του Π. Αραβαντινού που εκδόθηκε το 1880.

Οι φωτογραφίες (2009-10) είναι του Βαγγέλη Μπάκου εκτός του τάφου που είναι της αρχαιολόγου Βοκοτοπούλου Ιουλίας