Μήνας: Ιανουάριος 2019

Ελένη Πρίτσα¹

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Στην παρούσα εργασία περιγράφονται δραστηριότητες που πραγματοποίησαν μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, με αφορμή ευρωπαϊκά προγράμματα. Χρησιμοποιήθηκαν οι τέχνες της μουσική και των κόμικς και αξιοποιήθηκαν ηλεκτρονικά εργαλεία σε όλα τα στάδια, από τη αρχική προσέγγιση του θέματος «γνωριμία με την Ευρωπαϊκή Ένωση», έως τη δημιουργία των τελικών προϊόντων και τη διάχυσή τους.

Οι μαθητές εργάστηκαν ομαδικά, σε δραστηριότητες βιωματικού χαρακτήρα, ενώ έγινε προσπάθεια δια-θεματικής προσέγγισης, εμπλέκοντας γνωστικά αντικείμενα όπως μουσική, πληροφορική, ιστορία, γεωγραφία, κοινωνική -πολιτική αγωγή και ξένες γλώσσες. Κατά τις δραστηριότητες δόθηκε ανθρωποκεντρική κατεύθυνση στη γνωριμία των μαθητών με την Ευρωπαϊκή Ένωση ώστε να αποδεχθούν και να σεβαστούν τη διαφορετικότητα, να αναπτύξουν αισθήματα ενάντια στην ξενοφοβία και τον ρατσισμό και να αναπτύξουν την κριτική τους σκέψη και δεξιότητες ως προς τα εμπλεκόμενα γνωστικά αντικείμενα, την αυτό- και ετερο-αξιολόγηση.

Αποτέλεσμα των δραστηριοτήτων, ήταν οι μαθητές να παρομοιάσουν την Ευρωπαϊκή Ένωση με μια χορωδία και να συσχετίσουν την ιδέα της ειρηνικής συνύπαρξης με το τραγούδι “Imagine” του J. Lennon. Έτσι, η σύντομη ψηφιακή εικονογραφημένη ιστορία (comic strip) που δημιουργήθηκε, τιτλοδοτήθηκε «Σαν μια … χορωδία» και τα δύο τραγούδια “We are all friends” και “All Europe together”. Η διαδικασία ολοκληρώθηκε με την αξιολόγηση της διαδικασίας και των προϊόντων από τους μαθητές – δημιουργούς.

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: μουσική, σχολικό κόμικ, ρατσισμός, ξενοφοβία

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στη σημερινή εποχή, οι περισσότερες δραστηριότητες των παιδιών συνδέονται με την τεχνολογία και κυρίως με την πληροφορική. Αποτελεί λοιπόν υποχρέωση των διδασκόντων να ενημερώνονται στον τομέα αυτό και να αξιοποιούν τα ηλεκτρονικά εργαλεία που παρέχονται στο σχολείο, δίνοντας μία άλλη διάσταση στη διδασκαλία του αντικειμένου τους. Όταν μάλιστα το αντικείμενό τους είναι καλλιτεχνικό, το αποτέλεσμα της έκφρασής του με ηλεκτρονικά εργαλεία, προκαλεί το ενδιαφέρον των μαθητών, τους εμπνέει και διευκολύνει τη μάθηση.

Οι τέχνες μπορούν να συμβάλουν στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της συνεργατικότητας. Μορφές τέχνης οικείες και κατανοητές, οπότε κατάλληλες για τα παιδιά πρώτης σχολικής ηλικίας, είναι η μουσική και οι εικονογραφημένες ιστορίες. Μέσω αυτών, η εκπαιδευτική πρακτική αποκτά μία ενδιαφέρουσα νέα διάσταση που προωθεί τη δημιουργική φαντασία, ανοίγοντας καινούργιους κόσμους στα μάτια εκπαιδευτικών και μαθητών. Ο ήχος, η κίνηση, το υλικό, το χρώμα, η θεατρική δράση και η εκφραστικές τους δυνατότητες προσφέρονται ως ένας καμβάς διδακτικών μέσων και συμπεριφορών (Σωτηροπούλου-Ζορμπαλά, 2004). Η συμμετοχή των μαθητών σε συνθετικές εργασίες και καλλιτεχνικές δραστηριότητες, αποτελεί νέα μορφή προσέγγισης της εκπαίδευσης και ως τέτοια προκαλεί το ενδιαφέρον των διδασκόμενων. Είναι γενικά παραδεκτό ότι νέες προσεγγίσεις στην παρουσίαση και ανάλυση των γνωστικών αντικειμένων στην εκπαίδευση προσφέρουν ευχαρίστηση μέσα από τη γνώση και αξιοποιούν τη φυσική περιέργεια των παιδιών, προβάλλοντας τη δημιουργικότητά τους και βελτιώνοντας την ικανότητα επικοινωνίας. O μοναδικός, πρωτότυπος και πολυσήμαντος, τρόπος έκφρασης κάθε μορφής τέχνης, συμβάλλει στην ελκυστικότητα αυτής της επικοινωνίας με το να την εμπλουτίζει και να της δίνει χρώμα, ήχο, κίνηση και εικόνα. Συνθέτει μια ατμόσφαιρα ποιότητας, πλαισιώνει αισθητικά τον λόγο, ισχυροποιεί το μήνυμα, εξοπλίζει θαυμάσια το διδακτικό «ρεπερτόριο» του δασκάλου (Αργυρίου, 2014).

Ο Bruner (1996) θέτει για πρώτη φορά το ζήτημα του πολιτισμικού καθορισμού της εκπαίδευσης, θεωρώντας ότι με αυτόν τον τρόπο καλλιεργούνται και επαυξάνονται όχι μόνο τα όρια της νόησης και της σκέψης αλλά της επικοινωνίας και της αλληλοκατανόησης. Στο πλαίσιο της αισθητικής εκπαίδευσης ο πολιτισμός και οι γνωστικές δραστηριότητες συλλαμβάνονται ως «πραγματικότητες» που αλληλοεπηρεάζονται. Η γλώσσα λαμβάνει ρόλο διαμεσολαβητικό και έτσι η μάθηση αποκτά μεγάλη δυναμική (Σωτηροπούλου-Ζορμπαλά, 2004; Steiner, 1997).

Η μουσική, είναι ένα είδος τέχνης πολύ ευχάριστο για τα παιδιά όλων των ηλικιών. Σήμερα, διδάσκεται στα περισσότερα σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της χώρας μας, ωστόσο μπορεί να αποτελέσει και ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο εκπαίδευσης σε συνδυασμό με άλλα γνωστικά αντικείμενα (Καραπέτσας κ.ά., 2011). Ο Πλάτωνας έλεγε ότι «η εκπαίδευση στη μουσική είναι ανάγκη επιτακτική γιατί περισσότερο από ο,τιδήποτε στον κόσμο ο ρυθμός και η αρμονία επηρεάζουν το ενδότερο κομμάτι του εαυτού μας, και ο καθένας από εμάς θα πρέπει να ξέρει πως να το χαλιναγωγήσει». Σύμφωνα με τη Νικολαΐδου (2002), η μουσική εμπεριέχει και ενδογενείς ιδιότητες και χαρακτηριστικά, τα οποία προκαλούν τη συνεργατικότητα. Επιπλέον, συζητήσεις στην τάξη για μουσικά θέματα παρέχουν στα παιδιά εμπειρίες οι οποίες αυξάνουν την κριτική σκέψη και ενισχύουν τις γνώσεις τους (Durant & Welch, 1995; Steiner, 1997).

Από την άλλη πλευρά, είναι δεδομένος ο θετικός ρόλος της εικονογράφησης στην πρόκληση για ανάγνωση και στην αφομοίωση μηνυμάτων. Οι εικονογραφημένες ιστορίες, γνωστές και ως κόμικς (comics), έχουν καθιερωθεί ως η ένατη Τέχνη. Η συγκεκριμένη μορφή τέχνης πρωτοεμφανίστηκε στην Αμερική, τέλη 19^ου με αρχές του 20^ού αιώνα, μέσω των «στριπς» (strip, σημαίνει «λωρίδα» στα αγγλικά) που δημοσιεύονταν ημερησίως ή εβδομαδιαίως στις εφημερίδες. Τα κόμικ στριπς (comic strips) αποτελούνται από λίγα διαδοχικά καρέ, με τα οποία ο δημιουργός προσπαθεί να πει κάτι, να περάσει ένα μήνυμα, με λιτότητα και περιεκτικότητα. Η χρήση των κόμικς στη διδασκαλία αξιοποιεί το πλεονέκτημά τους, συγκριτικά με άλλες διδακτικές μεθόδους, να μετατρέπει το αφηρημένο σε συγκεκριμένο, χρησιμοποιώντας τη δύναμη της εικόνας και προκαλώντας άμεσα τη φαντασία, τις αισθήσεις και τα συναισθήματα (Οικονόμου, 2014). Επιπλέον, η ανάγνωση ενός κόμικ είναι μια σύνθετη διαδικασία ταυτόχρονης πρόσληψης εικόνων και λέξεων, με αποτέλεσμα να εκπαιδεύει τα παιδιά στην αποκωδικοποίηση και επανα-κωδικοποίηση οπτικών μηνυμάτων, καθώς και στην ικανότητα να σκέφτονται συνθετικά (Vassilikopoulou et al., 2007).

Αδιαμφισβήτητα είναι μεγάλη η σημασία της αφήγησης στην εκπαιδευτική διαδικασία, με τα οφέλη της να πολλαπλασιάζονται όταν δημιουργοί της ιστορίας είναι οι ίδιοι οι μαθητές. Σύμφωνα με έρευνες αλλά και εμπειρικές παρατηρήσεις, η πληροφορία που τοποθετείται μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο αφήγησης, απορροφάται και καταγράφεται εύκολα στη μνήμη, πόσο μάλλον όταν τοποθετείται στο πλαίσιο μιας εικονογραφημένης αφήγησης. Η δυναμική της γλώσσας των κόμικς αποτελεί ένα ουσιαστικό κίνητρο και ταυτόχρονα ένα ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό εργαλείο. Η άρση πολιτιστικών και γλωσσικών διαφορών (μέσα από τη δύναμη της εικόνας), η προσέγγιση «δύσκολων» θεμάτων (απώλεια, ρατσισμός, πόλεμος, μετανάστευση, κ.λπ.), η ανάπτυξη της κριτικής και συνθετικής σκέψης, η εισαγωγή της δημιουργικότητας στις σχολικές τάξεις, η άντληση πλούτου πληροφοριών και η παρακίνηση για εμπλουτισμό αυτών των πληροφοριών, αποτελούν μερικά από τα στοιχεία που μπορούν να προσφέρουν τα κόμικς, όπως και η μουσική τέχνη, στο σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα (Vassilikopoulou et al., 2007; Καραπέτσας κ.ά., 2011).

Η εφαρμογή των νέων τεχνολογιών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση δεν ήταν διεθνώς διαδεδομένη μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Από τότε όμως μέχρι σήμερα, έχει καλυφθεί σημαντικό έδαφος στον τομέα αυτό, κυρίως στο εξωτερικό. Διανύουμε μία νέα εποχή, η οποία χαρακτηρίζεται από ραγδαία αλλαγή τόσο των εργασιακών συνθηκών όσο και των μεθόδων επικοινωνίας των ανθρώπων. Μεγάλο μέρος των αλλαγών που συντελούνται σήμερα, οφείλονται στην εξέλιξη της τεχνολογίας, καθώς και στη μαζική εισαγωγή των Η/Υ στη ζωή μας (Πεσματζόγλου & Παπαδοπούλου, 2013). Δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι η ζωή των παιδιών που σήμερα φοιτούν στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, θα εξαρτάται από την τεχνολογία και κυρίως την πληροφορική.

Οι νέες τεχνολογίες παρέχουν στους χρήστες τους τη δυνατότητα υπέρβασης των τοπικών κέντρων παροχής γνώσης, υποστηρίζουν την πρόσβαση σε διεθνή επικαιροποιηµένη πληροφορία (Νικολαΐδου, 2002) και παρέχουν ευκαιρίες συνεργασίας σε επίπεδο τάξης (Χλαπάνης & Δημητρακοπούλου, 2001). Επιπλέον, η δυνατότητα αλληλεπίδρασης του μαθητή με τον Η/Υ τον καθιστά ισχυρό εργασιακό εργαλείο, που μπορεί να προωθήσει ενεργά την εξατομικευμένη και τη συνεργατική μάθηση (Παναγιωτακόπουλος, 2004). Η χρήση των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) στα σχολεία αποσκοπεί τόσο στην καλλιέργεια και την ανάπτυξη της δημιουργικής κριτικής σκέψης των μαθητών όσο και στην εξέλιξη της διδακτικής πρακτικής, της διαδικασίας μάθησης και της επικοινωνίας.

Στην παρούσα εργασία περιγράφεται η διαδικασία δημιουργίας μίας σύντομης εικονογραφημένης ιστορίας από μαθητές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, η οποία πλαισιώθηκε από τραγούδια που επίσης δημιουργήθηκαν στην τάξη. Αφορμή αποτέλεσαν η συμμετοχή σε σχέδιο e twinning και επιμορφώσεις στα πλαίσια ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Στη διδασκαλία δόθηκε «Ευρωπαϊκή διάσταση» με ανθρωποκεντρική κατεύθυνση, λαμβάνοντας υπόψη και τις δύσκολες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες στη χώρα μας, αλλά και σε όλη η Ευρώπη. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκε η βασική αξία της Ευρωπαϊκής Ένωσης που είναι το «μαζί», για να θιγούν επίκαιρα και σημαντικά θέματα όπως είναι η ξενοφοβία, ο ρατσισμός, η αποδοχή και ο σεβασμός στη διαφορετικότητα. Βασικός στόχος σε όλα τα στάδια του έργου ήταν η αξιοποίηση ηλεκτρονικών εργαλείων, από την αρχική προσέγγιση του θέματος «γνωριμία με την Ευρωπαϊκή Ένωση», τη δημιουργία των τελικών προϊόντων, έως και το τελικό στάδιο της διάχυσής τους.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ

Η παρούσα εργασία αποτελεί μέρος των δραστηριοτήτων που πραγματοποιήθηκαν από τους μαθητές των τμημάτων Δ1 και ΣΤ2, με 17 και 16 μαθητές, αντίστοιχα, των 1^ο & 12^ο Δημοτικών Σχολείων Καρδίτσας. Αφορμή αποτέλεσε η συμμετοχή σε σχέδιο e twinning με τίτλο «Zwech Deutsch», καθώς και επιμορφώσεις στα πλαίσια των ευρωπαϊκών προγραμμάτων: α) του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Jean Monnet “Learning EU at Schools” με τίτλο “Europe at Schools through Art and Simulation” (EuropeStARTS), που διοργάνωσε το πανεπιστήμιο Πειραιά και β) της δράσης “Teachers4Europe”.

Αφετηρία και για τα δύο τμήματα ήταν εισαγωγικές δραστηριότητες στο θέμα «γνωριμία με την Ευρωπαϊκή Ένωση». Το θέμα προσεγγίστηκε αρχικά με αξιοποίηση υλικού από το διαδίκτυο, ώστε τα παιδιά παίζοντας να κατανοήσουν την έννοια του ευρωπαϊκού οικοδομήματος και τη σημασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Κατέληξαν έτσι στη σκέψη ότι «μαζί είμαστε πιο δυνατοί», και διαπίστωσαν ότι μέσα από τη διαφορετικότητα, προκύπτουν πολλές ομοιότητες αλλά και κοινές ανάγκες.

Οι μαθητές συσχέτισαν τα διαφορετικά ηχοχρώματα των φωνών με τις διαφορετικές «φωνές» (με την έννοια της γλώσσας και των ιδεών) της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) και την παρομοίωσαν με μία χορωδία, που αποτελεί γι’ αυτούς μία σχολική ομάδα οικεία, αγαπητή και δημιουργική. Διατύπωσαν τη σκέψη ότι διαφορετικοί άνθρωποι με ποικίλες ιδιαιτερότητες και ανάγκες όπως και οι πολίτες των χωρών της Ε.Ε., ενώνουν τις «φωνές τους» και συνεργάζονται προς έναν κοινό στόχο, που είναι η ανάπτυξη μέσα από την αρμονική συνύπαρξη. Μέσα από τη διατύπωση των σκέψεών τους αυτών, κατέληξαν στο να συσχετίσουν την Ε.Ε. με το «Imagine» του J. Lennon, ένα αγαπημένο τραγούδι από το ρεπερτόριο της χορωδίας του σχολείου.

Αποτέλεσμα της βιωματικής αυτής προσέγγισης του θέματος κατά τις εισαγωγικές δραστηριότητες, ήταν να δοθεί ο τίτλος «Σαν μια … χορωδία» (Like a … choir») στην ιστορίας ψηφιακής εικονογράφησης (comic strip) και οι τίτλοι «We are all friends» και «All Europe together», στα δύο τραγούδια που δημιουργήθηκαν στο δεύτερο στάδιο των δημιουργικών δραστηριοτήτων.

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Για τις εισαγωγικές δραστηριότητες δαπανήθηκαν 2-3 διδακτικές ώρες και πραγματοποιήθηκαν στο εργαστήριο πληροφορικής και στην αίθουσα μουσική του σχολείου, όπου έγινε χρήση του διαθέσιμου εξοπλισμού (Η/Υ, σύνδεση στο διαδίκτυο, βιντεοπροβολέας). Οι μαθητές χωρίστηκαν σε ομάδες των δύο ατόμων.

Οι εισαγωγικές δραστηριότητες ήταν βιωματικού χαρακτήρα. Οι μαθητές έπαιξαν ηλεκτρονικά παιχνίδια από τις ενότητες «Kid’s corner» και «Teacher’s corner» (www.europa.eu), καθώς και της ιστοσελίδας του προγράμματος «Bringing Europe To School Teachers» (www.bestunipi.eu/), διοργάνωσε το πανεπιστήμιο Πειραιά, όπως, για παράδειγμα, το παιχνίδι «Η αρπαγή της Ευρώπης» (www.bestunipi.eu/sites/all/egame/). Διασκεδάζοντας με αυτά τα παιχνίδια γνώσεων, μνήμης, επιδεξιότητας και περιπέτειας, εμπλούτισαν τις γνώσεις τους στη γεωγραφία, την ιστορία, τις σημαίες χωρών, τα έργα τέχνης, τα χαρακτηριστικά μνημεία και το κοινό νόμισμα.

Επίσης, χρησιμοποιήθηκαν οι μηχανές αναζήτησης του διαδικτύου στην έρευνα για εντοπισμό παραδοσιακών τραγουδιών άλλων ευρωπαϊκών χωρών, μελών της Ε.Ε. Διαπιστώθηκε από τους μαθητές η πληθώρα των πληροφοριών που υπάρχουν στο διαδίκτυο και κλήθηκαν να επιλέξουν συγκεκριμένα ακούσματα, με κριτήρια τον ρυθμό, τα όργανα και τους ήχους, στοιχεία που εκφράζουν τις συνήθειες διαφορετικών χωρών και αποτυπώνονται σε αντιπροσωπευτικούς χορούς. Κατόπιν, εντόπισαν ομοιότητες και διαφορές σε μουσικές φόρμες, ρυθμούς και μουσικά όργανα, εμπλουτίζοντας έτσι την μουσική κριτική τους σκέψη.

Ενδεικτικά, ακούστηκαν τα τραγούδια:

«Ristitanzi», Σταυρωτός χορός – Εσθονία

«I ‘ll tel me ma» – Ιρλανδία

«Στρίνα» – Ελληνόφωνα χωριά Κάτω Ιταλία

«Ο αγριόχοιρος» – Γερμανία

«Τραγούδι του γάμου» – Ελβετία

«Ο άρχοντας πήγε στο κυνήγι» – Γαλλία

«Το ραντεβού» – Πορτογαλία

Λαϊκό τραγούδι από την περιοχή της Βαλένθια – Ισπανία

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Οι δημιουργικές δραστηριότητες πραγματοποιήθηκαν στην αίθουσα μουσικής του σχολείου, όπου χρησιμοποιήθηκε ο διαθέσιμος εξοπλισμός όπως: Η/Υ, σύνδεση στο διαδίκτυο, βιντεο-προβολέας, μουσικά όργανα, μηχανήματα καταγραφής και αναπαραγωγής ήχου.

Δημιουργία εικονογραφημένης ιστορίας (comic strip) (τμήμα Δ1) – Παράρτημα 1

Αρχικά, έγινε συμπλήρωση ερωτηματολογίου που προτείνεται από τον οδηγό χρήσης του ComicStripCreator^® (CoSy LLab), λογισμικού δημιουργίας ψηφιακών εικονογραφημένων ιστοριών (κόμικς), που δημιουργήθηκε από το Πανεπιστήμιο Πειραιά (Βασιλικοπούλου κ.ά., 2014). Από τη διαδικασία αυτή προέκυψε ότι η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών αγαπά την ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην εικονογράφηση και απολαμβάνει τα κόμικς. Κανείς από τους μαθητές δεν είχε προηγούμενη εμπειρία σε χρήση λογισμικού δημιουργίας ψηφιακού κόμικ, με αποτέλεσμα η ιδέα να τους κεντρίσει το ενδιαφέρον και να διεγείρει δημιουργικά τη φαντασία τους.

Η διαδικασία δημιουργίας της εικονογραφημένης ιστορίας, χωρίστηκε σε δύο στάδια: α) Στη συγγραφή του σεναρίου και β) στην καλλιτεχνική δημιουργία των ψηφιακών εικόνων.

Για τη συγγραφή του σεναρίου δαπανήθηκαν δύο διδακτικές ώρες και οι μαθητές χωρίστηκαν σε ομάδες των τεσσάρων ατόμων. Η σύνθεση των ομάδων ήταν ανομοιογενής, τόσο ως προς το επίπεδο γνώσης στη μουσική και την πληροφορική, όσο και ως προς τον χαρακτήρα, το φύλο, αλλά και την εθνικότητα, αφού στο σχολείο φοιτούν αρκετοί μαθητές που προέρχονται από Βαλκανικές χώρες. Οι περισσότεροι μαθητές είχαν ευχέρεια στη χρήση Η/Υ και από το οικογενειακό περιβάλλον τους, ενώ στις περιπτώσεις που υπήρξε δυσκολία, έγινε προσπάθεια τα άτομα αυτά να ενσωματωθούν ισότιμα και να συνεργαστούν με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας.

Για να κατευθυνθούν και να διευκολυνθούν οι μαθητές, χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο το προτεινόμενο ερωτηματολόγιο καθώς και τα προτεινόμενα φύλλα εργασίας του προαναφερθέντος οδηγού χρήσης του Comic Strip Creator^®. Το σενάριο βασίστηκε στις σκέψεις και στις διαπιστώσεις των μαθητών που διατυπώθηκαν κατά τις εισαγωγικές δραστηριότητες και με τη βοήθεια των συγκεκριμένων φύλλων εργασίας έγινε αρχικά γραπτός σχεδιασμός κάθε σκηνής, καρέ-καρέ. Ενδεικτικά, παρατίθεται απόσπασμα του πίνακα-ερωτηματολογίου, στον Πίνακα 1.

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗ ΔΟΜΗ	ΙΔΕΕΣ
Κύρια ιδέα	«Ομαδικά κι αγαπημένα» Πρόβα χορωδίας. «Imagine» του J.Lennon.
Χρόνος – τόπος ιστορίας	Κεντρική Ελλάδα, Δημοτικό σχολείο, αίθουσα μουσικής, 2014, Άνοιξη, πρωί.
Βασικοί χαρακτήρες: Όνομα, πως είναι εμφανισιακά, ιδιαίτερο γνώρισμα, κ.λ.π	Τρείς πρωταγωνιστές, πολύ φίλοι, μουσικά ταλέντα: Ο Ορφέας που έχει πολύ όμορφη φωνή και νιώθει ότι «τρέχει» τραγουδώντας, ενώ στην πραγματικότητα δε γνωρίζει την αίσθηση, αφού γεννήθηκε με παραλυσία στα κάτω άκρα. Ο Σαούλ που έχει με σκουρόχρωμη επιδερμίδα, με μητέρα Ελληνίδα και πατέρα από το Πακιστάν, παίζει πιάνο. Η Ηρώ που παίζει κιθάρα και τραγουδάει πολύ όμορφα.

Πίνακας 1. Απόσπασμα προτεινόμενου ερωτηματολογίου εγχειριδίου χρήσης Comic Strip Creator^®.

Περιληπτικά το σενάριο έχει ως εξής: «Βρισκόμαστε σε ένα δημοτικό σχολείο της Κεντρικής Ελλάδας την Άνοιξη του 2014, και στην αίθουσα της μουσικής η χορωδία κάνει πρόβα στο τραγούδι ‘Imagine’ του J.Lennon. Με το τέλος της πρόβας, οι πρωταγωνιστές της ιστορίας κάνουν βόλτα στην πόλη, συζητώντας με αφορμή τους στίχους του τραγουδιού. Εκφράζουν, επίσης, τους προβληματισμούς τους για την ευρωπαϊκή συνεργασία, αφού η σημερινή Ελληνική πραγματικότητα τους οδηγεί σε αντίθετες σκέψεις από αυτές που προωθούν τα ΜΜΕ. Καταλήγουν έτσι στο ερώτημα αν η Ευρωπαϊκή Ένωση λειτουργεί δίκαια και συνεργατικά, σαν μία χορωδία, στην οποία όλοι ενώνουν τις φωνές τους αρμονικά, χωρίς να έχει σημασία το ποιοι ή το πώς είναι. Καταλήγουν στο συμπέρασμα πως αξίζει η προσπάθεια της συνένωσης των λαών, αφού ‘μαζί μπορούμε να καταφέρουμε περισσότερα’. Απόδειξη της τελευταίας σκέψης αποτελεί το ότι οι τρείς ήρωες αποφασίζουν να συνεργαστούν στο να γράψουν ένα τραγούδι, που θα τραγουδήσουν όλοι μαζί στη χορωδία».

Ακολούθησε η καλλιτεχνική δημιουργία των ψηφιακών εικόνων. Για το στάδιο χρησιμοποιήθηκαν τέσσερις διδακτικές ώρες. Αρχικά, έγινε παρουσίαση των βασικών δυνατοτήτων και των εργαλείων των απαιτούμενων λογισμικών, τα οποία ήταν: το Bitstrips^® (Bitstrips Inc.) για τον σχεδιασμό των χαρακτήρων, το Picture Manager^® και Adobe Photoshop^® (Microsoft), για την επεξεργασία των εικόνων, ComicStripCreator^® και το Comic Lab^® (it is art._ltd) για την εισαγωγή υπερ-συνδέσμων και τη μορφοποίηση του σχεδίου σε ηλεκτρονικό βιβλίο (flipping book). Επίσης, έγινε έρευνα στο διαδίκτυο για εύρεση εικόνων, μέσω μηχανών αναζήτησης.

Οι μαθητές χωρίστηκαν, εκ νέου, σε ομάδες τεσσάρων ατόμων, στις οποίες ανατέθηκε να αποφασίσουν για τα δομικά συστατικά και τα εικαστικά χαρακτηριστικά της ιστορίας, αφού πρώτα συζητήσουν για το πλαίσιο δράσης, τα πρόσωπα-χαρακτήρες, την κορύφωση της δράσης, την τελική έκβαση, τη λύση και την αποτίμηση της δράσης. Κριτήρια για τις επιλογές τους αποτέλεσαν τα συμπεράσματα των εισαγωγικών δραστηριοτήτων, τα οποία θα έπρεπε να μετατραπούν σε εικονογραφημένη αφήγηση. Στη συνέχεια, με επίβλεψη, σχεδίασαν ψηφιακά τους χαρακτήρες, επέλεξαν και εισήγαγαν τα υπόβαθρα (back rounds) και τα περιβάλλοντα δράσης, διαμόρφωσαν τους διαλόγους και εισήγαγαν τα πλαίσια διαλόγου (balloons).

Σε ένα τελικό στάδιο, οι μαθητές συμπλήρωσαν τα ερωτηματολόγια που προτείνονται από τον οδηγό χρήσης του ComicStripCreator^® (Βασιλικοπούλου κ.ά., 2014), για την αξιολόγηση του αποτελέσματος με τη χρήση του συγκεκριμένου λογισμικού, αλλά και της μεθόδου εργασίας, της διαδικασίας υλοποίησης, της επεκτασιμότητας του σεναρίου και των συναισθημάτων που δημιουργήθηκαν στους δημιουργούς.

Δημιουργία τραγουδιών, μουσική και στίχοι (τμήμα ΣΤ2) – Παράρτημα 2

Για τη μουσική δημιουργία των τραγουδιών, δαπανήθηκαν τέσσερις διδακτικές ώρες και οι μαθητές της τάξης χωρίστηκαν σε δύο ομάδες, ανομοιογενείς ως προς το φύλλο, τον χαρακτήρα και το επίπεδο γνώσης στα γνωστικά αντικείμενα: μουσική, γλώσσα, ξένες γλώσσες, πληροφορική. Αρχικά, έγινε συζήτηση μεταξύ όλων των μαθητών με θέμα τα αντικείμενα των εισαγωγικών δραστηριοτήτων και αποφασίστηκε, οι σκέψεις που διατυπώθηκαν από τους μαθητές, να αποτελέσουν τους στίχους για δύο τραγούδια, στα οποία δόθηκαν και οι αντίστοιχοι τίτλοι, “We are all friends” και “All Europe together”. Το κάθε τραγούδι ανατέθηκε σε καθεμία από τις ομάδες, οι οποίες διατύπωσαν ιδέες για τους στίχους του τραγουδιού στην ελληνική, την αγγλική, τη γερμανική και τη γαλλική γλώσσα. Το ίδιο έγινε και για τον καθορισμό των μουσικών παραμέτρων, όπως ο ρυθμός, το μουσικό μέτρο και συζητήθηκαν ιδέες για τον χαρακτήρα της μελωδίας. Η σύνθεση και η καταγραφή των ιδεών αυτών, τόσο για τους στίχους, όσο και για τη μουσική, ανατέθηκε σε συγκεκριμένα μέλη της κάθε ομάδας. Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας, συμπληρώθηκαν ερωτηματολόγια και έγινε συζήτηση με τους μαθητές για το πώς αξιολογούν τη δημιουργική τους αυτή εργασία και τη διαδικασία από τον αρχικό σχεδιασμό έως και την ολοκλήρωσή της.

Τα δύο τραγούδια, αφού διορθώθηκαν από τη διδάσκουσα, διδάχθηκαν στη χορωδία του σχολείου, στην οποία συμμετέχουν και μαθητές της τάξης των δημιουργών τους. Η εκτέλεση και η ηχογράφησή τους έγινε στην αίθουσα μουσικής του σχολείου.

Διάχυση των προϊόντων των δραστηριοτήτων (τμήμα ΣΤ2)

Στη διάρκεια μίας διδακτικής ώρας, έγινε συζήτηση με τους μαθητές, για τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν να διαχυθούν τα προϊόντα των δραστηριοτήτων. Αποφασίστηκε να δημιουργηθούν δύο παρουσιάσεις εικόνων, με τη μορφή σύντομης ταινίας (video clip) που θα πλαισιώνονται ηχητικά από τα δύο τραγούδια και οι οποίες θα αναρτηθούν στον ιστότοπο YouTube^GR. Η αρχική σκέψη ήταν να χρησιμοποιηθούν φωτογραφίες των ίδιων των μαθητών από εκδηλώσεις του σχολείου, αλλά εκφράστηκαν αντιρρήσεις από κάποιους γονείς για συναίνεση της χρήσης φωτογραφιών των παιδιών τους. Προκειμένου να μην απομονωθούν οι συγκεκριμένοι μαθητές από τη διαδικασία, αποφασίστηκε η χρήση εικόνων, σχετικών με το θέμα, από το διαδίκτυο. Η έρευνα για τις εικόνες αυτές έγινε από τους μαθητές σε τριμελείς ομάδες.

Η σύνθεση του υλικού (εικόνων και ήχου) σε δύο σύντομες ταινίες (video clips), και η ανάρτησή τους στο διαδίκτυο, έγινε από τη διδάσκουσα, με τη χρήση του λογισμικού Movie Maker^® (Μicrosoft).

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Σε όλα τα στάδια του έργου, οι μαθητές είχαν την ευκαιρία να εκφέρουν προσωπικό λόγο, να αναπτύξουν δεξιότητες στη συνεργασία εμπλέκοντας γνωστικά αντικείμενα όπως μουσική, ιστορία, γεωγραφία, κοινωνική-πολιτική αγωγή, πληροφορική και ξένες γλώσσες (αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά). Σημαντική ήταν η αξιοποίηση της τεχνολογίας σε όλα τα στάδια της διαδικασίας και κυρίως της πληροφορικής, με πλεονέκτημα τόσο το να προκληθεί το ενδιαφέρον των παιδιών, όσο και να γνωρίσουν νέες δυνατότητες αξιοποίησής των εργαλείων αυτών. Επιπλέον, γνώρισαν τη διαδικασία της αυτό- και ετερο-αξιολόγησης, του αποτελέσματος που οι ίδιοι δημιούργησαν. Όλες οι δραστηριότητες ενθουσίασαν τα παιδιά και τους προκάλεσαν τη διάθεση να κινηθούν, να χορέψουν, να δραματοποιήσουν, να ανακαλύψουν.

Κατά τις εισαγωγικές δραστηριότητες, οι μαθητές είχαν την ευκαιρία να ενημερωθούν και να εκφράσουν ελεύθερα τις ιδέες τους. Μέσα από τη διαδικασία αυτή, οι σκέψεις τους απέκτησαν υπόσταση, όπως έγινε με τη συσχέτιση της Ε.Ε. με το τραγούδι «Imagine», το «ονειροπόλο σχέδιο» που είναι η ανάγκη για ειρηνική και αρμονική συνύπαρξη των λαών και που έχει ως στόχο την ανάπτυξη που προάγει τα θετικά στοιχεία της διαφορετικότητας και βασίζεται σ’ αυτά. Από την έρευνα και τα ακούσματα τραγουδιών από διάφορες χώρες, διαπίστωσαν ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τις ίδιες ανάγκες για έκφραση των συναισθημάτων, για περιγραφή των καθημερινών συνηθειών και καταστάσεων, παρά τις διαφορές στη γλώσσα και την εθνικότητα, κάτι που τους έκανε να δουν τον όρο «Ευρωπαϊκή Ένωση» με πιο «ανθρώπινη» αλλά και ουσιαστική διάθεση.

Αναδείχθηκαν προβληματισμοί των παιδιών της πρώτης σχολικής ηλικίας ζώντας σε ένα περιβάλλον με έντονα ερεθίσματα από τη δύσκολη οικονομική συγκυρία που βιώνει η χώρα μας και τη σχέση της Ε.Ε. με αυτή. Συγκεκριμένα, κατά τη συζήτηση στα πλαίσια των εισαγωγικών δραστηριοτήτων διατυπώθηκε από τους μαθητές πληθώρα ερωτημάτων που φαίνεται να προκύπτουν τόσο από τις δυσκολίες της καθημερινότητά τους, όσο και από τις πληροφορίες που δέχονται καθημερινά από τα ΜΜΕ. Τα ερεθίσματα αυτά δημιούργησαν την ευκαιρία για προβληματισμό πάνω σε σοβαρά και επίκαιρα θέματα όπως η ξενοφοβία, ο ρατσισμός, η ισότητα, οι ίσες ευκαιρίες ανάμεσα στα δύο φύλλα και τα δικαιώματα των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Συγκεκριμένα, ορισμένα από τα ερωτήματα όπως διατυπώθηκαν από τα παιδιά, είναι:

• Έχουν όλες οι χώρες και όλοι οι άνθρωποι τα ίδια δικαιώματα στην Ευρώπη;
• Μήπως οι πλούσιες χώρες είναι αυτές που εκμεταλλεύονται τις φτωχότερες;
• Η πολιτεία δείχνει μέριμνα στα άτομα με ειδικές ανάγκες;
• Γιατί η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν παίρνει θέση για την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα;
• Γιατί ο αδερφός μου αναγκάζεται να φύγει στο εξωτερικό για δουλειά;
• Γιατί δεν έχουμε τη θέρμανση πού είχαμε παλιά; Ποιός καθορίζει τις τιμές στην αγορά;
• Αν αύριο φύγω για δουλειά σε άλλη χώρα της Ε.Ε θα αισθάνομαι «μετανάστης»;

Έγινε προσπάθεια (ομολογουμένως, χωρίς επιτυχία σε κάποιες περιπτώσεις) να δοθεί απάντηση, κάνοντας αναφορά στα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και με υλικό από τις δυο επιμορφώσεις στα πλαίσια των ευρωπαϊκών προγραμμάτων «EuropeStARTS» και «Teachers4Europe». Επιπλέον, εκπρόσωποι του γραφείου Εuropedirect της πόλης επισκέφθηκαν το σχολείο, ενημέρωσαν τους μαθητές των δύο τμημάτων και απάντησαν σε ερωτήσεις τους, ενώ διένειμαν και χρήσιμο έντυπο υλικό, διαφορετικό ανά ηλικιακή ομάδα.

Κατά τις δημιουργικές δραστηριότητες, επετεύχθη ο στόχος της οπτικοποίησης των συμπερασμάτων των εισαγωγικών δραστηριοτήτων και της μετατροπής τους σε έμμετρο λόγο και ήχο. Από τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων και τη συζήτηση σε όλα τα στάδια υλοποίησής τους, αναδείχθηκε η ανάγκη για εμπλουτισμό της διδακτικής διαδικασίας με μεθόδους πρωτότυπες, ευχάριστες, που διεγείρουν την περιέργεια, γοητεύουν και, τελικά, διευκολύνουν τη μάθηση.

Από αυτή τη διαδικασία οι μαθητές:

• εμπλούτισαν τις γνώσεις τους στα εμπλεκόμενα γνωστικά αντικείμενα, που ήταν η μουσική, η πληροφορική, η γλώσσα και οι ξένες γλώσσες,
• έγιναν δημιουργοί (συγγραφείς, στιχουργοί, συνθέτες) πάνω σε συγκεκριμένο θέμα και εκφράστηκαν καλλιτεχνικά
• ανέπτυξαν την κριτική τους σκέψη κατά τη δημιουργία, τη συνεργασία και την αξιολόγηση του αποτελέσματος.

Ο βασικός στόχος της δημιουργίας της σύντομης εικονογραφημένης ιστορίας (comic strip), ο οποίος έγινε πράξη, ήταν να μετατραπούν τα συμπεράσματα των εισαγωγικών δραστηριοτήτων σε λόγο και εικόνα. Η διαδικασία είχε πολλά πλεονεκτήματα, όπως:

• τη μελέτη των δομικών συστατικών της πλοκής μιας αφήγησης, όπως το πλαίσιο δράσης, τα πρόσωπα-χαρακτήρες, η κορύφωση της δράσης, η τελική έκβαση, η λύση, η αποτίμηση της δράσης,
• την εξάσκηση ως προς τον μετασχηματισμό ενός κειμένου σε διαφορετικό είδος επικοινωνίας,
• την ανάπτυξη στρατηγικών ανάγνωσης και κατανόησης,
• τη μελέτη του ρόλου του διαλόγου και της εικόνας, ως υποκατάστατου της περιγραφής,
•  την ανάπτυξη νοητικών (κριτική σκέψη, δημιουργική φαντασία, ανάλυση, σύνθεση, οργάνωση, κ.ά.) και επικοινωνιακών δεξιοτήτων (συνεργατικότητα, αλληλεπίδραση, αυτενέργεια, υπευθυνότητα),
• την άσκηση των δεξιοτήτων στους Η/Υ, με τη χρήση νέων εργαλείων και
• την άσκηση των γνώσεων στις ξένες γλώσσες.

Με την ολοκλήρωση του έργου τους οι «δημιουργοί» συμπλήρωσαν ερωτηματολόγια αξιολόγησης, κρίνοντας τη συνεργασία μέσα στην ομάδα (αυτο-αξιολόγηση) και μεταξύ των ομάδων (ετερο-αξιολόγηση), βάσει των οποίων το αποτέλεσμα κρίθηκε «πολύ καλό». Συγκεκριμένα, ορισμένες από τις απαντήσεις που δόθηκαν είναι:

α)    Το θέμα είναι ενδιαφέρον, ενώ αξιοποιήθηκε η πολιτισμική εμπειρία των μαθητών.

β)    Τα μέρη της πλοκής είναι επαρκώς ανεπτυγμένα.

γ)    Ο τόπος και ο χρόνος προσδιορίζονται επαρκώς.

δ)    Οι βασικοί χαρακτήρες εξελίσσονται και περιγράφονται με αρκετές λεπτομέρειες και ο αναγνώστης σχηματίζει μια καλή ιδέα για αυτούς.

ε)    Οι διάλογοι και οι λεζάντες είναι σχετικοί με την ιστορία.

στ)  Χρησιμοποιείται ορθά η γλώσσα στο επίπεδο της ορθογραφίας, της σύνταξης, του λεξιλογίου, της στίξης κ.ά.

ζ)    Αναγνωρίζονται ξεκάθαρα οι επικοινωνιακοί στόχοι και οι προθέσεις των μαθητών- δημιουργών του κειμένου και επιτυγχάνεται αρκετά καλά ο σκοπός της εικονογραφημένης αφήγησης.

η)    Το καλλιτεχνικό στυλ δένει πολύ καλά με το ύφος της ιστορίας. Εικόνα κείμενο και ήχος, «συνεργάζονται» πολύ καλά.

Κατά τη διαδικασία της δημιουργίας των τραγουδιών, οι μαθητές συνεργάστηκαν μεταξύ τους προκειμένου να γράψουν ελληνικούς και ξενόγλωσσους στίχους για συγκεκριμένο θέμα. Εξασκήθηκαν έτσι στο να διατυπώνουν τη σκέψη τους γραπτά και εμπλουτίστηκε το λεξιλόγιό τους, τόσο στην ελληνική όσο και σε ξένες γλώσσες (αγγλική, γερμανική, γαλλική). Στη συνέχεια, γνώρισαν στοιχεία μουσικών παραμέτρων, όπως ο ρυθμός, το μουσικό μέτρο και η μελωδία. Ο ενθουσιασμός τους για το αποτέλεσμα ήταν μεγάλος, κυρίως όταν στη χορωδία τραγούδησαν τις δικές τους δημιουργίες.

Σε όλα τα στάδια οι μαθητές λειτούργησαν ομαδικά και δημοκρατικά. Ακούστηκαν οι ιδέες όλων των μελών των ομάδων και λήφθησαν υπόψη στη διαμόρφωση των τελικού προϊόντος. Ακόμα και στο τελικό στάδιο της δημοσιοποίησης των αποτελεσμάτων, παρά του ότι η επιθυμία της πλειοψηφίας των μαθητών ήταν να χρησιμοποιηθούν δικές τους φωτογραφίες, επειδή κάποιοι γονείς δε συναίνεσαν σε αυτό, αποφασίστηκε, πλειοψηφικά, να χρησιμοποιηθούν εικόνες από το διαδίκτυο, αποφεύγοντας την εξαίρεση συμμαθητών της ομάδας τους.

Η διαδικασία και το αποτέλεσμα της δράσης αυτής αξιολογήθηκε από τους μαθητές με συζήτηση και συμπλήρωση ερωτηματολογίου και κρίθηκε, επίσης, ως «πολύ καλό», εφόσον:

α)    ικανοποίησε την αισθητική τους,

β)    οι στίχοι ήταν μέσα στο θέμα που δόθηκε,

γ)    χρησιμοποιήθηκε ορθά τόσο η ελληνική όσο και οι ξένες γλώσσες στη δημιουργία των στίχων,

δ)    είναι σαφές το μήνυμα που θέλει να περάσει,

ε)    το καλλιτεχνικό στυλ προωθεί το θέμα και τους στόχους του και

στ)  το καλλιτεχνικό στυλ των video clips είναι αρκετά ικανοποιητικό και λειτουργεί βοηθητικά στους επικοινωνιακούς στόχους των τραγουδιών.

Γενικά, από την εκπαιδευτική σκοπιά, το σχέδιο κρίνεται θετικά, λόγω της διαθεματικής προσέγγισης του θέματος σε όλα τα στάδιά του, με αποτέλεσμα οι μαθητές να εμπλουτίσουν με τρόπο βιωματικό τις γνώσεις τους.

Θα πρέπει, τέλος, να σημειωθεί ότι το μάθημα της μουσικής, είναι διάρκειας μίας ώρας εβδομαδιαίως. O χρόνος αυτός επαρκεί οριακά για την κάλυψη της διδακτέας ύλης και επομένως αφήνει ελάχιστα περιθώρια για την ανάπτυξη ειδικών ενδιαφερόντων των μαθητών γύρω από τη μουσική. Καθιστά επίσης προβληματική την εφαρμογή σχεδίων και καινοτομιών. Για τους παραπάνω λόγους, η παρούσα εργασία υλοποιήθηκε μεν κατά τις ώρες μουσικής του ωρολογίου προγράμματος, αλλά βασίστηκε και στην καλή διάθεση της διεύθυνσης του σχολείου και των συναδέλφων να εμπλακούν στις δραστηριότητες, ενισχύοντας το κύρος της διαθεματικότητας του σχεδίου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αργυρίου, Μ. (2014). Μουσική Εκπαίδευση και Αισθητική Αγωγή: Ζητήματα Εκπαιδευτικής Πολιτικής Μέσα από την Παιδαγωγική Αλληλεπίδρασή τους. Ανακτήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 2014 από τη διεύθυνση http://old.primedu.uoa.gr/Forum%2520neon%2520epistomonon.

Βασιλικοπούλου, Μ., Νέζη, Μ., Μπολουδάκης, Μ. & Ρετάλης, Σ. (2014). Τρόποι αξιοποίησης εκπαιδευτικών ψηφιακών κόμικς στην τάξη – Οδηγός για εκπαιδευτικούς. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα http://cosy.ds.unipi.gr/. Πανεπιστήμιο Πειραιώς.

Καραπέτσας, Α, Λασκαράκη, Ε.Ρ. & Ζυγούρης, Ν. (2011). Η επίδραση της μουσικής εκπαίδευσης στη μνημονική λειτουργία παιδιών σχολικής ηλικίας. Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τ. ΙΕ, αρ. 60, σσ. 79-98.

Νικολαΐδου, Γ. (2002). Αύξηση της Συνεργατικότητας στο Μάθηµα της Μουσικής στην Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση µε τη Χρήση Νέων Τεχνολογιών. Στο Δημητρακοπούλου, Α. (επιμ.) Πρακτικά 3ου Συνεδρίου ΕΤΠΕ «Οι ΤΠΕ στην Εκπαίδευση», 26-29/9/2002 Ρόδος, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, τ. Β’, σσ. 57-66.

Οικονόμου, Β. (2014). Η τεχνολογία στην εκπαίδευση – Comics. Ανακτήθηκε 10 Σεπτεμβρίου 2014 από τη διεύθυνση wordpress.com/εκπαιδευτικόυλικό/comics/.

Παναγιωτακόπουλος, Χ. (2004). Από τις Αριθμομηχανές στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

Πεσματζόγλου, Ε. & Παπαδοπούλου, Α. (2013). Η πρόθεση των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης για την ένταξη των ΤΠΕ στη μαθησιακή διαδικασία: Ερευνητικά δεδομένα. Στο Λαδιάς, Α., κ.ά. (επιμ.) Πρακτικά Εργασιών 3ου Πανελλήνιου Συνεδρίου «Ένταξη και χρήση των ΤΠΕ στην Εκπαιδευτική Διαδικασία», Ελληνική Επιστημονική Ένωσης ΤΠΕ στην Εκπαίδευση (ΕΤΠΕ), Τμήμα Ψηφιακών Συστημάτων, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, 10-12 Μαΐου 2013, Πειραιάς.

Σωτηροπούλου-Ζορμπαλά, Μ. (2004). Η αισθητική ευαισθητοποίηση στην υπηρεσία της μαθησιακής διαδικασίας στο πλαίσιο της προσχολικής αγωγής. Μεθολογική προσέγγιση. Επιστημονικό Βήμα, τ.3, σσ. 68-75.

Χλαπάνης Γ.Ε. & Δημητρακοπούλου Α. (2001). Η χρήση του διαδικτύου στην εκπαιδευτική πραγματικότητα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Πρακτικά 1^ου Συνεδρίου στη Σύρο «ΤΠΕ στην εκπαίδευση», Σύρος, σσ. 598-612.

Bruner, J.S. (1996). The culture of education. USA: The President & Fellow of Harvard College, pp. 225.

Durrant, C. & Welch, G. (1995). Making sense of music: Foundations for music education. Cassell Education, pp.135.

Steiner, R. 1997. The Roots of Education. Foundations of Waldorf Education, New York: Anthroposophic Press, pp. 103. Vassilikopoulou, M., Boloudakis, M. & Retalis, S. (2007). International Council of Educational Media Annual Conference, 2007, Nicosia, Cyprus

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

Σύντομη εικονογραφημένη ιστορία με τίτλο «Σαν μια … χορωδία» («Like a choir”»), που δημιουργήθηκε με το λογισμικό ComicStripCreator^® (CoSy LLab).

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

Στίχοι τραγουδιών με δημιουργούς τους μαθητές, τα οποία αναρτήθηκαν στον ιστότοπο YouTube^GR:

“All Europe together”: http://www.youtube.com/watch?v=7YrkO2VKuyM&feature=youtu.be

“We are all friends”: http://www.youtube.com/watch?v=Tt4mILmFKc0&feature=youtu.be

“We are all friends” στίχοι: Δήμητρα Καπνιά, μουσική: Ευθύμης Κωστόπουλος   We are all friends, all friends We will fight all together And we ‘ll make a new world With happiness and justice. Only by peace only by peace (2) Πλούσιοι και φτωχοί (και φτωχοί) Μαύροι και λευκοί (και λευκοί) Τόσο διαφορετικοί μα τόσο ίδιοι. Μια παρέα ενωμένη, όλη η Ευρώπη αγαπημένη, Η φιλία και η συνεργασία, ειν’ τα πιο  βασικά στοιχεία!! Με αγάπη και ειρήνη Mit Liebe und Freide Only by peace!!

“All Europe together”, στίχοι & μουσική: Ευανθία και Αναστασία Κουτσιούμπα   All the countries together All together All friends together. Friends together All the countries together, all together This friendship will last forever! Όλοι οι άνθρωποι μαζί την ειρήνη πάντοτε την αγάπη παντού στην Ευρώπη να απλώσουμε. Άγγλοι, Γάλλοι, Γερμανοί, Έλληνες και Ισπανοί, την Ευρώπη της δικαιοσύνης να σεβόμαστε. Niemals Krieg und niemals Hass Immer Frieden und Freundschaft Immer Liebe auf ganzen Welt Niemals Krieg und niemals Hass Tous les pays ensemble, tous ensemble Niemals Krieg und niemals Hass All the countries together, all together This friendship will last forever!

elenpritsa@yahoo.gr