Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, στους πρώτους αιώνες αποτελούνταν κυρίως από πόλεις που επέζησαν από την αρχαιότητα και είχαν έντονα αποτυπωμένο στον πολεοδομικό τους ιστό το πνεύμα του αρχαίου κόσμου. Τον 6ο αιώνα στην Ανατολή υπάρχουν καταγεγραμμένες περισσότερες από 900 πόλεις, οι σημαντικότερες από τις οποίες ήταν η Κωνσταντινούπολη, η Αλεξάνδρεια και η Αντιόχεια. Με την καθιέρωση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του κράτους και τον σταδιακό εκχριστιανισμό των πόλεων, η Εκκλησία και η κεντρική εξουσία πρωταγωνιστούν στη δημόσια ζωή, ενώ οι κατοικίες, οι δρόμοι και οι πλατείες επηρεάζονται κι αυτές από τις σημαντικές αλλαγές που συντελούνται στις δομές και τις προτεραιότητες της πόλης.
Από την εποχή του Ιουστινιανού και κυρίως μετά τον 9ο αιώνα σε όλη την βυζαντινή αυτοκρατορία κτίζονται αναρίθμητες πόλεις – κάστρα που είχαν ως στόχο την προστασία των κατοίκων και των συνόρων από τις συνεχόμενες εχθρικές επιδρομές. Τα κάστρα οικοδομούνται σε φυσικά οχυρές θέσεις, σε κορυφές λόφων ή βουνών, από τις οποίες εξασφαλιζόταν ο έλεγχος των δρόμων και των περασμάτων που υπήρχαν στην ενδοχώρα. Εξωτερικά, τα κάστρα προστατεύονταν από οχυρωματικούς περιβόλους με πύργους ενώ στο εσωτερικό τους διαμορφώνονταν δρόμοι που ξεκινούσαν από τις πύλες της οχύρωσης και οδηγούσαν στους χώρους του οικισμού. Οι δρόμοι αυτοί ήταν κατά κανόνα στενοί, ανηφορικοί και λιθόστρωτοι, ενώ το πλάτος τους διέφερε ανάλογα με το διαθέσιμο χώρο. Εκατέρωθέν τους αναπτύσσονταν οι οικίες, οι οποίες συχνά ήταν μονώροφες ή διώροφες και βρίσκονταν σε άμεση επαφή μεταξύ τους.
Στις βυζαντινές πόλεις- κάστρα επικρατούσε γενικά άναρχη δόμηση και στενότητα χώρου που είχε ως αποτέλεσμα σχεδόν την έλλειψη μεγάλων πλατειών και εξαρχής σχεδιασμένων ελεύθερων χώρων. Οι διαθέσιμοι ανοιχτοί χώροι περιορίζονταν γύρω από τους ναούς και τους περιβόλους των μοναστηριών, και συχνά λειτουργούσαν και ως χώροι πανηγύρεων, αγοραπωλησιών και κοινωνικής συναναστροφής. Βαθμιαία, οι χώροι αυτοί εξελίχθηκαν σε σημεία αναφοράς της κοινωνικής ζωής των Βυζαντινών και αποτέλεσαν τους πυρήνες γύρω από τους οποίους οργανώνονταν οι συνοικίες της πόλης. Κατά την Ύστερη, και κυρίως κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο, οι ενοριακοί ναοί έδιναν το όνομά τους στις συνοικίες (μαχαλάδες), όπου βρίσκονταν. Σε όλες τις βυζαντινές πόλεις, εκτός και κυρίως εντός των τειχών ιδρύονταν μοναστήρια, τα οποία σύντομα εξελίχθηκαν σε κέντρα πνευματικής ζωής με σημαντική οικονομική και κοινωνική δύναμη.
