ΑΠΟ ΤΑ ΤΥΧΕΡΑ ΠΑΙΓΝΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
ΣΤΑ ΠΑΙΓΝΙΟΧΑΡΤΑ
Γράφει ο Γιώργος Ιωαννίδης
 

Α.  ΠΟΙΑ ΤΥΧΕΡΑ ΠΑΙΓΝΙΑ ΕΠΙΤΡΕΠΟΝΤΑΝ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ   

Μερικά ἀπό τά γνωστότερα «παίγνια» τῶν Βυζντινῶν ἥταν ἡ «πετεία» (η σημερινή «ντάμα»), ὁ «ἀστραγαλισμός» (με «κόττσια» κυρίως προβάτων), το «ταβλίον» το «ζατρίκιον» (σκάκι) και οἱ «κύβοι» (ζάρια κατασκευασμένα ἀπό κόκαλο). Ὁ Φαίδων Κουκουλές («Βυζαντινῶν Βός και πολιτισμός» τ. Α΄ σελ. 185 - 224), ἀφιερώνει εἰδικό κεφάλαιο στα «παίγνια τῶν ἀνδρῶν».  «Κυβιστές» και «κοττιστές»  ἔλεγαν γενικά ὅσους ἔπαιζαν τυχερά παιχνίδια.

Ὁ Θεοφάνης μᾶς πληροφορεῖ ὁτι ἀκόμη και σε ἐγκαταλελειμμένα κτήρια λειτουργοῦσαν λέσχες τυχερῶν παιγνίων:  «… τον τῆ Ἀρτέμιδος ναόν (ὁ αὐτοκράτωρ Θεοδόσιος Α΄) ἐποίησε ταβλοπαρόχιον τοῖς κοττίζουσιν. ὅστις τόπος κέκληται ἕως τῆς νῦν ὁ ναός…» (Χρονικόν, 345.16 – 345.18).  Ἕνα στρατιωτικό φυλλάδιο πού  ἀποδίδεται στόν Κεκαυμένο, μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ἀπαγορευόταν ρητά οἱ ἀξιωματικοί τοῦ στρατοῦ να παίζουν τυχερά παιγνίδια ἐνῶ ὁ Ἰουστινιάνειος Κώδικας ἔθετε ὅριο στους παῖχτες: «μποροῦν να παίξουν ὄχι παραπάνω ἀπό ἕνα χρυσό νόμισμα». 

Ὁ Ἰουστινιανός ἀπαγόρευε αὐστηρά τις συγκεντρώσεις σε ὕποπτους χώρους ὅπου παίζονταν τυχερά παίγνια. Κάποτε μάλιστα με διαταγή του οἱ παραβάτες «χειροκοπηθέντες περιεβωμβήησαν ἐν καμήλοις» (καταδικάστηκαν να τους κόψουν το χέρι και να τους διαπομπεύσουν στους δρόμους τῆς Κωνσταντινουπόλεως). (Θεοφάνους Χρονικόν, 451.19-451. 21). Ὅποιος πίεζε ἤ ὑποχρέωνε κάποιον να παίξει τυχερό παιγνίδι, κινδύνευε να πληρώσει πρόστιμο ἤ να καταδικαστεί σε καταναγκαστικά ἔργα σε λατομεῖο. Σε κληρικό που συλλαμβανόταν να παίζει ἤ να παρακολουθεῖ ἄλλους να παίζουν τυχερά παιγνίδια, ἐπιβαλλόταν τριετής ἀργία (..ἐπί τρεῖς ἐνιαυτούς ἀπό πασης εὐαγοῦς ὑπηρεσίας κωλύεσθαι και μοναστηρίῳ ἐμβάλλεσθαι) (Νεαρά ρκγ΄ 602.33-603.7).

Παρ’ ὅλες ὅμως τις ἀπαγορεύσεις, ὁ λαός συνήθιζε ἰδίως την πρωτοχρονιά να παίζει τυχερά παιγνίδια – χωρίς οἱ κρατικές ἀρχές να ἐπεμβαίνουν.
 

Β.  ΤΑ ΠΑΙΓΝΙΟΧΑΡΤΑ ΕΙΣΑΓΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ  

Ὅπως πολλά ἄλλα ἔθιμα ἔτσι και το ἔθιμο τῆς χαρτοπαιξίας ἥρθε στην Εὐρώπη ἀπό την Ἰνδία  ἤ την Κίνα. Ἀρχικά ἥταν πανάκριβο παιγνίδι γι’ αὐτό ἥταν προνόμιο τῶν εὐγενῶν και τῆς βασιλικῆς οἰκογένειας. Στα κινέζικα και στα Ἰνδικά παιγνιόχαρτα τοῦ 10^ου αἰ. μ.Χ. στη θέση τοῦ Ρήγα και τῆς Ντάμας, εἰκονίζονται θεότητες,  ἐλέφαντες και μυθικά πρόσωπα.

Το 1371 τα παιγνιόχαρτα ἔγιναν γνωστά ἴσως για πρώτη φορά στην Ἱσπανία. Ἀπό ἐκεῖ το 1377 ἥρθαν στην Ἰταλία και το 1384 στην Γερμανία. Ἡ Ἐκκλησία ἀντέδρσε στην εἰσαγωγή τῆς χαρτοπαιξίας. Ἔσπευσαν να τήν ἀπαγορεύσουν τοπικές Σύνοδοι ὅπως τῆς Σιέννας (1377) και τῶν Παρισίων (1389).  

Ἀπό ὅ,τι φαίνεται ὅμως, τά παιγνιόχαρτα δεν χρησιμοποιήθηκαν μόνο ὡς «Τυχερά παιγνίδια».  Οἱ δάσκαλοι De Vall, Poll και Mitoire (17^ος αἰ.) για να ἁπλοποιήσουν και να έκλαϊκεύσουν τις γεωγραφικές γνώσεις της ἐποχῆς τους χρησιμοποίησαν παιγνιόχαρτα.  Ὁ Φραγκισκανός μοναχός Tom Mumer στο τέλος τοῦ 15^ουαἰ. χρησιμοποιώντας  παιγνιόχαρτα ἐπινόησε σατιρικό παιγνίδι στηριγμένο σε λογικούς ὑπολογισμούς για να ἐξασκεῖται ὁ νοῦς, τῶν μαθητῶν του, Ἀλλά και ὁ μοναχός Pendelton χρησιμοποίησε παιγνιόχαρτα το 1651  για να διδάξει τους μικρούς μαθητές του γραμματική. Τέλος, ἡ ἐπίλυση μαθηματικῶν έξισώσεων με τη βοήθεια παιγνιοχάρτων ἥταν διαδεδομένη και στους λόγιου κύκλους τῆς Γερμανίας τον 17^ο αἰ.  

Εἶναι γνωστό ὅτι ἡ θεωρία τῶν πιθανοτήτων πολλές φορές ἐφαρμόστηκε σε συνδυασμούς παιγνιόχαρτων.

Κατά τη Γαλλική Ἐπανάσταση ἀλλά και κατά την Ρωσική Ἐπανάσταση κυκλοφόρησαν παιγνιόχαρτα με προπαγανδιστικό - τίς περισσότερες φορές ἀθεϊστικό - περιεχόμενο.

Κατά καιρούς πολλοί προσπάθησαν να διαφημιστοῦν στην πίσω πλευρά τῶν παιγνιοχάρτων.  Ἡ συνήθεια αὐτή ἔγινε θεσμός, ὅταν ἡ χαρτοπαιξία διαδόθηκε στήν Ἀμερική.


Γ.  ΤΑ ΠΑΙΓΝΙΟΧΑΡΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ  

Στα Ἰόνια νησιά και στις δυτικές ἀκτές τῆς Πελοποννήσου ἡ χαρτοπαιξία διαδόθηκε κατά την ἐποχή τῆς Ἐνετοκρατίας. Ἐπικράτησε μάλιστα ἡ ἰταλική ὀνομασία «τραπουλα» που σημαίνει «παγίδα». Κυκλοφοροῦσαν οἱ "trapolas" βενετσιάνικου τύπου, μικρό μέγεθος - στην πίσω ὅψη ἥταν γραμμένα ἰταλικά ρητά. Ἀργότερα κυκλοφόρησαν τά παιγνιόχαρτα γαλλικοῦ τύπου (που κυκλοφοροῦν μέχρι και σήμερα ἀντικαθιστώντας τά βενετσιάνικα).

Στην ὑπόλοιπη (τουρκοκρατούμενη τότε) Ἑλλάδα δεν ἀναφέρεται πουθενά χαρτοπαιξία. Ὅμως δεν εἶναι δυνατόν οἱ ἔμποροι που πήγαιναν στην Εὐρώπη ἤ οἱ Ἐπτανήσιοι που ἐπισκέπτονταν την ηπειρωτική Ἑλλαδα να μην γνώριζαν «να παίζουν χαρτιά». Την ἐποχή τῆς Ἐθνικῆς Ἐπανάστασης πολλοί φιλέλληνες τύπωσαν παιγνιόχαρτα με ἑλληνικά χρώματα για να κάνουν γνωστούς στή Δυτική Εὐρώπη τους ἀγῶνες τῶν Ἑλλήνων. Ἡ ἀρχαολόγος V. Bouse βρῆκε σε ἰδιωτική συλλογή στή Γερμανία, μία "τράπουλα" που κυκλοφόρησε μάλλον τό 1822. Στη θέση τῶν Ρηγάδων εἰκονίζονται ὁ Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης, ὁ Ὁδυσέας Ἀνδροῦτσος, ὁ Γεώργιος Ὁλύμπιος και ὁ Γεώργιος Καντακουζινός. Στή θέση τῆς Νταμας εἰκονίζονται ἡ πριγκίπισσα Μουρούζη, ἡ Ἕλενα Τοπάλη, ἡ Κυρία Ὑψηλάντου ἀδελφή τοῦ Ἀλεξάνδρου Ὑψηλάντη και ἡ Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα. Οἱ Βαλέδες αὐτῆς τῆς τρἀπουλας ἀντικαθίστανται ἀπό τυπικές φυσιογνωμίες αγωνιστῶν - ἡρώων τῆς Ἐπαναστάσεως: ὁ Ὑδραῖος, ὁ Μοραΐτης, τό μέλος τῆς "Φιλικῆς Ἑταιρείας" και ὁ Ἀρβανίτης.     

Ἀπό μία ἄλλη σειρά παιγνιόχαρτων που κυκλοφόρησε τό 1829 στους κύκλους Εὐρωπαίων Φιλελλήνων, σώζονται ἕνδεκα φιγούρες στο Ἐθνολογικό Μουσεῖο: Εἰκονίζονται:        
Ὁ Ἰωάννης         Καποδίστριας       στη θέση τοῦ Ρήγα – Κουπα.         
Ὁ  Παῦλος          Κουντουργιώτης  στη θέση τοῦ Ρήγα – Σπαθί.          
Ὁ  Ἀλέξανδρος Μαυροκορδᾶτος   στη θέση τοῦ Ρήγα – Καρό.           
Ὁ  Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης            στη θέση τοῦ Ρήγα – Μπαστοῦνι.           
Ἡ  Ἑλλάς                                             στη θέση τῆς Ντάμας – Κούπα    
Ἡ  Ἀθηνᾶ                                             στη θέση τῆς Ντάμας – Καρό       
Ἡ  Καρτερία                                        στη θέση τῆς Ντάμας – Μπαστοῦνι
Ὁ  Ἀνδρέας         Μιαούλης               στη θέση τοῦ Βαλέ – Κούπα         
Ὁ  Θεόδωρος      Κολοκοτρώνης     στη θέση τοῦ Βαλέ – Σπαθί.          
Ὁ  Μάρκος         Μπότσαρις             στη θέση τοῦ Βαλέ – Καρό
Ὁ  Κωνσταντῖνος    Κανάρης          στη θέση τοῦ Βαλέ – Μπαστοῦνι 

Γιώργος Ιωαννίδης