B.    ΤΑ ΔΥΣΚΟΛΑ ΧΡΟΝΙΑ. (6ος - 8ος ΑΙΩΝΑΣ).

Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ ΩΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ

Η ανασυγκρότηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την εποχή των Μακεδόνων (9ος αιώνας) βρίσκει την Αθήνα κουρασμένη από τις αλλεπάλληλες επιδρομές. Για να μπορέσει να ανακάμψει δόθηκαν κίνητρα για οικονομική και εμπορική ανάπτυξη. Λόγω της στρατηγικής της θέσης γίνεται έδρα του «Θέματος της Ελλάδος» με ναυτική δύναμη στο λιμάνι του Πειραιά. Ο διοικητής του θέματος έχει τον τίτλο «Βασιλικός Πρωτοσπαθάριος και Στρατηγός Ελλάδος». Η Επισκοπή Αθηνών προάγεται σε Μητρόπολη (ενώ μέχρι τότε υπαγόταν στη μητρόπολη Κορίνθου).Όταν επισκέφθηκε την Αθήνα ο Άραβας Abu Al Idrisi το 1154 η Αθήνα ήταν «λαμπρή πόλη». Αν συγκρίνουμε όμως την περιγραφή του Idrisi με εκείνη του Μητροπολίτη Μιχαήλ Ακομινάτου (το 1182), που παρουσιάζει μια Αθήνα σε «οικτρή κατάσταση» συμπεραίνουμε ότι η «σιτοδεία» και η επιδρομή των Σαρακηνών γονάτισαν την πόλη λίγο πριν αλωθεί από τους Σταυροφόρους.

Σώζεται στο Βυζαντινό Μουσείο μια κτητορική επιγραφή που μας πληροφορεί για το κτίσιμο (το 871) του ναού του Αγίου Ιωάννη του Μαγκούτη. Ήταν μια τρίκλιτη βασιλική κτισμένη στα βόρεια του Μετοχίου του Παναγίου Τάφου στην Πλάκα. Κατεδαφίστηκε γύρω στα 1850. Όταν ο Δανός Χριστιανός Χάνσεν επισκέφθηκε την Αθήνα το 1836 είδε το ναό και τον αποτύπωσε σε υδατογραφία που σήμερα βρίσκεται στην Ακαδημία Καλών Τεχνών στην Κοπεγχάγη. Δύο ενεπίγραφα τμήματα θωρακίου, που χρονολογείται στον 11ο αιώνα και  ανήκε στο τέμπλο του ναού του Αγίου Ιωάννη του Μαγκούτη, εκτίθεται  στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.

Ξένοι περιηγητές που επισκέφθηκαν την Αθήνα μιλούν για 300 εκκλησίες βυζαντινού ρυθμού. Οι περισσότερες από αυτές κτίστηκαν μεταξύ 10ου - 12ου αιώνος σε κτήματα πλουσίων Αθηναίων. Αρχιτεκτονικός ρυθμός επικρατεί ο Σταυροειδής εγγεγραμμένος μετά τρούλου στον τύπο του δικιόνιου. (Όπως φαίνεται στην κάτοψη ο δικιόνιος επειδή είναι μικρών διαστάσεων εξοικονομεί χώρο για το βήμα. Οι ανατολικοί κίονες του θόλου διαμορφώνουν και το τέμπλο του βήματος). Υπάρχει όμως και ο σταυροειδής οκταγωνικός. Φαίνεται καθαρά ότι κτίστηκαν με έξοδα ιδιωτών (και όχι με κρατικά χρήματα) γι' αυτό το σύνολο των αθηναϊκών ναών της περιόδου αυτής είναι μικρών διαστάσεων. Πάντως οι τεχνίτες έκαναν καλή δουλειά.

Οι ναοί των Αθηνών από τις αρχές του 11ου αιώνα έχουν αρμονικές αναλογίες και πρόσοψη από πωρόλιθο  «ισοδομικά» κτισμένη και φέρουν διακόσμηση με κόκκινα τούβλα (« πλινθοπερίκλειστος τρόπος οικοδόμησης»). Χαρακτηριστικό διακοσμητικό στοιχείο του 11ου - 12ου αιώνα είναι και οι οδοντωτές ταινίες γύρω από μονόλοβα ή δίλοβα παράθυρα και τα «κουφικά» που μαρτυρούν αραβική επιρροή (Τα κουφικά είναι τετράγωνα αραβικά γράμματα. Λέγονται έτσι γιατί χρησιμοποιήθηκαν στην Κούφα της Μεσοποταμίας στο Ιράκ).
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κομψότητα του  «Τρούλου Αθηναϊκού Τύπου» του 11ου αιώνος (που τον συναντάμε μόνο στην Αθήνα και στη Μάνη).  Οκτάπλευρος, με λευκούς λίθινους κιονίσκους στις ακμές του. Οι κιονίσκοι αυτοί καταλήγουν σε κιονόκρανο, όπου στηρίζονται μαρμάρινα τόξα. Τα τόξα αυτά ορίζουν μονόλβο ή δίλοβο τοξωτό παράθυρο διακοσμημένο με κόκκινα τούβλα («πλινθοπερίκλειστος τρόπος») Ο τρούλος σκεπάζεται με κόκκινα κεραμίδια βυζαντινού τύπου.

Το ίδιο ωραίες πρέπει να ήταν και οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό των ναών του 10ου - 13ου αιώνος. Όμως έχουν εξαφανιστεί λόγω κυρίως της υγρασίας . Μόνο ο Δυτικός τοίχος του Παρθενώνα και ο Νότιος τοίχος της Ρωσικής Εκκλησίας στην οδό Φιλελλήνων διατηρούνται αμυδρές τοιχογραφίες. Τα τελευταία χρόνια με τις εργασίες συντήρησης που έγιναν σε πολλούς ναούς, αποκαλύφθηκαν βυζαντινές τοιχογραφίες στην Καπνκαρέα (στην οδό Ερμού), στη Γοργοεπήκοο (μικρή μητρόπολη), στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο και στο σπηλαιώδη ναό της Αγίας Μαρίνας στην περιοχή του θησείου.

Πολλές από αυτές τις εκκλησίες καταστράφηκαν την εποχή της Τουρκοκρατίας. Το 1821 είχαν απομείνει περίπου 150.
 

Ίσως ο παλαιότερος σωζόμενος βυζαντινός ναός στην Αθήνα είναι το καθολικό της Μονής Πετράκη. Κτίστηκε στα τέλη του 10ου αιώνα με απλή «αργολιθοδομή». Είναι «σύνθετος τετρακιόνιος, σταυροειδής εγγεγραμμένος σε τετράγωνο». Ο τρούλος και ο εξωνάρθηκας όπως λένε οι αρχαιολόγοι είναι μεταγενέστερα. Οι τεχνίτες ως φαίνεται γνώριζαν την Κωνσταντινοπολίτικη παράδοση και αντέγραψαν  αρχιτεκτονικά στοιχεία που ανήκουν σε αυτή την παράδοση. Επί Τουρκοκρατίας η οικογένεια Πετράκη ανέλαβε να αναστηλώσει το ναό. Τον 17ο αιώνα ο Παρθένιος Πετράκης «ανακαίνισε το μοναστήρι»  και έγινε ηγούμενος. Η Μονή Πετράκη κατά καιρούς φιλοξένησε φιλέλληνες.

Στην Αγορά, στα θεμέλια του Νυμφαίου (αρχαίου Ναού προς τιμήν των Νυμφών) κτίστηκε στο τέλος του 10ου αιώνα ο ναός των Αγίων Αποστόλων του Σολάκη (ίσως το όνομα προέρχεται από την πλούσια οικογένεια στην οποία ανήκε το οικόπεδο και ο ναός). Η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών το 1956 έκανε συντήρηση του ναού και αφαιρώντας τις προσθήκες του 19ου αιώνος τον επανέφερε στην αρχική του μορφή. Είναι απλός τετρακιόνιος σταυροειδής με τρούλο. Οι κεραίες του σταυρού καταλήγουν σε ημικυκλικές κόγχες. Είναι κτισμένος με πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία, σε κρηπίδα περίπου ύψους 0,50 εκατοστών και φέρει πλήθος διακοσμητικών όπως πολλές οδοντωτές ταινίες και «κουφικά». Έχει δίλοβα παράθυρα που ανήκουν στον πρώιμο τύπο παραθύρου - αυτό το στοιχείο οδηγεί τους αρχαιολόγους να τοποθετούν το ναό μεταξύ 975 και 990 μ.Χ.  

Στην οδό Φιλελλήνων, στα ερείπια του Βαλανείου του Αδριανού, η μικρή βασιλική που έκτισε η Ειρήνη Αθηναία διαμορφώθηκε σε οκταγωνικό τύπο σε μεγαλύτερη κλίμακα από τους άλλους ναούς της Μακεδονικής Δυναστείας. Ο μεγάλος τρούλος δίνει στο εσωτερικό την αίσθηση ενότητας και μεγαλείο. Η τοιχοποιία σε πλινθοπερίκλειστη τεχνοτροπία. Οι αρμοί κοσμούνται με κουφικά και οδοντωτές ταινίες από κόκκινα τούβλα. Στην ανατολική και στη βόρεια πλευρά χαμηλά μία μόνο ζωφόρος περιτρέχει τον τοίχο με οδοντωτές ταινίες. Ο ναός αποτελούσε το καθολικό μονής που καταστράφηκε από σεισμό το 1701. Είναι γνωστός ως Σωτείρα Λυκομήδου. Οι αρχαιολόγοι την χρονολόγησαν με σχετική ακρίβεια πριν το 1031, αφού βρέθηκαν χαράγματα στο βόρειο τοίχο όπου αναφέρονται τα έτη 1031 και 1044. Ο βοεβόδας της Αθήνας Καρά Αλή Χασεκή το 1780 γκρέμισε τα κτίσματα τριγύρω από το ναό. Κατά τον βομβαρδισμό της Ακρόπολης ο ναός υπέστη πολλές βλάβες. Σχεδόν ερειπώθηκε και εγκαταλείφθηκε. Το 1847 η Ελληνική Πολιτεία παραχώρησε το ναό στη Ρωσική παροικία με τον όρο να μην γίνουν αλλοιώσεις. Την αγιογράφηση ανέθεσαν στον Λουδοβίκο Θείρσιο. Το 1855 έγινε η προσθήκη καμπαναριού.

Στην οδό Ερμού που συνδέει το Μοναστηράκι με το Σύνταγμα, βρίσκεται η Καπνικαρέα. Η ονομασία αυτή ίσως σχετίζεται με οικογενειακό όνομα Καπνικάρης που σημαίνει εισπράκτορας του Καπνικού (φόρου για τις οικοδομές που επιβαλλόταν στη βυζαντινή εποχή για κάθε καπνοδόχο). Την εποχή της τουρκοκρατίας ο ναός ήταν γνωστός ως Εκκλησία της Βασιλοπούλας. Από αρχιτεκτονική άποψη ανήκει στον τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ρυθμό με νάρθηκα και μικρό παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάροας στη Β. πλευρά.. Το κάτω μέρος της τοιχοποιίας αποτελείται από ογκόλιθους (μεγάλους δόμους) που σχηματίζουν σταυρούς σε παράταξη. Το υπόλοιπο των τοίχων είναι κτισμένο σε τυπικό πλινθοπερίκλειστο σύστημα όπου κυριαρχεί το μονό τούβλο. Εσωτερικά υπάρχει η αίσθηση της ευρυχωρίας ενώ εξωτερικά ο ναός έχει χάρη και αρμονία με την εναλλαγή τόξων και ευθειών. Ο αρχικός ναός, ο Νάρθηκας και το παρεκκλήσι στη Β πλευρά φαίνεται να κτίστηκαν μεταξύ 1050 και 1075. Στη Νότια είσοδο προστέθηκε το 12ο αιώνα μικρό κιονοστήρικτο προσώο.
Το 1834 ο ναός διέτρεξε μεγάλο κίνδυνο να κατεδαφιστεί για να ανοιχτεί η οδός Ερμού. Τελικά σώθηκε με επέμβαση του φιλέλληνα Λουδοβίκου της Βαυαρίας (που ήταν πατέρας του βασιλιά της Ελλάδος Όθωνα). Παλιές τοιχογραφίες δεν σώζονται. Ο Φώτης Κόντογλου και οι μαθητές του διακόσμησαν το εσωτερικό του ναού τη δεκαετία το 1950.

Την ίδια πάνω - κάτω εποχή με την Καπνικαρέα κτίστηκε και ο ναός των Αγίων Θεοδώρων στη συμβολή των οδών Ευριπίδου και Αριστείδου. Οι αρχιτεκτονικές γραμμές όμως των Αγίων Θεοδώρων είναι βαρύτερες. Οι τρίπλευρες αψίδες του Ιερού είναι πιο ογκώδεις από της Καπνικαρέας. Ανήκει σε πρώιμο μεταβατικό ρυθμό (σπάνια παραλλαγή του δίστυλου -  οι δυτικοί πεσσοί είναι ενωμένοι με το Δυτικό τοίχο). Φέρει οκτάπλευρο τρούλο με δίλοβα παράθυρα. Στο κάτω μέρος των τοίχων οι μαρμάρινοι δόμοι σχηματίζουν σταυρούς (όπως στηνΚαπνικαρέα).Ψηλότερα στην πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία τα Κουφικά διακοσμητικά είναι περιορισμένα μόνο στα τύμπανα των παραθύρων.  Ζωφόρος από πήλινα πλακίδια με κουφικές παραστάσεις διατρέχει το Δυτικό, το Βόρειο και το Νότιο τοίχο. Στη δυτική είσοδο υπάρχουν εντοιχισμένες ενεπίγραφες πλάκες. Μία από αυτές τις επιγραφές αναφέρεται στην αναστύλωση του ναού από τον «σπαθαροκανδιδάτο» Νικόλαο Καλόμαλο.