Στον τόπο μας, ένας σημαντικός αριθμός κατοίκων, ανήκουν στην κατηγορία των Ρομά ή όπως αλλιώς λέγονται ''αθίγγανοι''. Οι περισσότεροι ζούσαν και ζουν ακόμη σε μια συγκεκριμένη περιοχή στα βορειοανατολικά των Σαπών,  στο ρέμα ''Μπουκλοτζά'', το οποίο από το 1970 στο σύνολό του έχει σκεπαστεί μέχρι τη θέση κοντά στο Δασονομείο. 

  Από παλιά θυμάμαι τις γειτονιές εκείνες με τα στενά δρομάκια, με τα αμέτρητα αδιέξοδα, που αν δεν τα ήξερες εύκολα θα χανόσουν!  Δεξιά και αριστερά υψηλοί μαντρότοιχοι δεν σου επέτρεπαν να δεις μέσα στις αυλές. Συνήθως μια μικρή ξύλινη ή λαμαρινένια πόρτα ήταν η είσοδος της αυλής. Μέσα ο οντάς, μια  σειρά από μερικά μικρά δωμάτια  με το χαγιάτι ήταν η κατοικία τους. Η τουαλέτα σε μια άκρη της αυλής. Σήμερα έχουν γίνει αρκετές αλλαγές, κυρίως σε έργα συντήρησης και επισκευής. Τα κουφώματα έχουν αντικαταστεθεί με αλουμίνια, οι αυλές στο μεγαλύτερο μέρος είναι τσιμενταρισμένες. Τα σπίτια με πλακόστρωτα και κάποια με επένδυση από πέτρα, δείχνουν την οικονομική βελτίωση των ανθρώπων. 

  Οι αθίγγανοι των Σαπών δεν είναι ακριβώς όπως οι τσιγγάνοι χωρίς τόπο μόνιμης κατοικίας. Πολλοί, ίσως οι περισσότεροι, φεύγουν για λίγους μήνες και πάνε σε άλλα μέρη όπου υπάρχουν περισσότερες δουλειές. Ειδικότητα δεν έχουν. Κάνουν ό,τι βρουν. Οι νέοι φεύγουν στα καράβια ή μεταναστεύουν σε ξένες χώρες. Πολλές οικογένειες, με τα παιδιά τους πηγαίνουν αλλού σε εποχιακές δουλειές. Μαζεύουν ελιές, εσπεριδοειδή, φρούτα ή λαχανικά. Το χειμώνα επιστρέφουν στις εστίες τους. Όσοι μένουν εδώ ασχολούνται με τέχνες παλιές. Φτιάχνουν καλάθια και κοφίνια και τα πωλούν. Φτιάχνουν σκούπες. Άλλοι είναι σιδεράδες. Φτιάχνουν γεωργικά εργαλεία, αλέτρια, κασμάδες, σκαλιστήρια, φτιάρια κλπ. Τα τελευταία χρόνια πολλοί ασχολούνται με το λιανεμπόριο. Πωλούν στα παζάρια φρούτα, λαχανικά, ελιές. Κάποιοι έχουν αγοράσει αυτοκίνητα και πωλούν στα χωριά ψάρια ή λαχανικά.  Όσοι δούλεψαν στα καράβια ή στο εξωτερικό επέστρεψαν και αγόρασαν κατοικίες χριστιανών, τις οποίες ή τις επιδιόρθωσαν ή τις γκρέμισαν φτιάχνοντας καινούριες.

  Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζουν αισθητή διαφοροποίηση και στον τομέα της εκπαίδευσης. Τα νέα νοικοκυριά δείχνουν επιμέλεια στην εκπαίδευση των παιδιών τους. Ένας μεγάλος αριθμός παιδιών φοιτούν στο διαπολιτισμικό δημοτικό σχολείο, επιλέγοντάς το από το αντίστοιχο μειονοτικό σχολείο.  Ενδεικτικά σας αναφέρω ότι το τρέχον σχολικό έτος από τους 194 στο σύνολο μαθητές, οι 16 είναι ρωμά και μάλιστα φοιτούν από την Α' τάξη.

  Αγαπούν τη μουσική και διασκεδάζουν με αυτή, αλλά όχι μόνο εαυτούς, αλλά και πολλούς άλλους. Συγκροτούν ομάδες και παίζουν σε γάμους, γλέντια, γυρίζουν από ταβέρνα σε ταβέρνα για ένα μεροκάματο. Αγαπημένα τους όργανα η πίπιζα ή ζουρνάς, όπως συνήθως λέμε στη Θράκη,  το γύφτικο κλαρίνο,   το νταούλι.

  Πριν μερικές δεκαετίες στον τόπο μας ήταν οι αποκλειστικοί σχεδόν μουζικάντηδες στα αποκριάτικα γλέντια της Καθαρής Δευτέρας. Τη δεκαετία του '50 καο '60 ο Κεμενετζή (Πατλάκης) ήταν ο μοναδικός βιολιτζής, ακόμη και στους γάμους των χριστιανών.

 ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥΣ

  Οι Ρομά είναι στις περισσότερες χώρες γνωστοί με λέξεις συγγενικές με τη λέξη "γύφτος". Η λέξη προέρχεται από τη λέξη "Αιγύπτιος" και η χρήση της οφείλεται στην πεποίθηση παλαιότερων εποχών ότι οι Ρομά προέρχονται από την Αίγυπτο. Η λέξη "Ρομ", που χρησιμοποιείται σε πολλές περιοχές από τους ίδιους, σημαίνει στη γλώσσα τους "άντρας" ή "σύζυγος". Μεταξύ τους χρησιμοποιούν περισσότερο τα "Μελελέ" (Λαός μαύρος), "Μανούς" (άνθρωπος) και "Σίντε".

  Επίσης, η λέξη "αθίγγανος" ή "ατσίγγανος" σημαίνει τον "ανέγγιχτο" (από την ονομασία της κατώτερης ινδουιστικής κάστας, από την οποία πιθανολογείται ότι προήλθαν) και ετυμολογείται από το στερητικό α- και το ρήμα θιγγάνω, δηλαδή "αγγίζω". Δεν πρέπει να συγχέονται με την θρησκευτική ομάδα Αθίγγανοι που έδρασε τον 8ο αιώνα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και διέθετε μεγάλη επιρροή.Όσον αφορά στον ευρωπαϊκό χώρο η γαλλική λέξη gitan και η ισπανική gitano προέρχονται από την ίδια ετυμολογία που προέρχεται και το gypsy (γύφτος). Η γερμανική λέξη Zigeuner και η σλαβική tsigan ή cigan φαίνεται να έχουν διαφορετική πηγή, καθώς συνδέονται με ελληνική λέξη αθίγγανος, που χρησιμοποιήθηκε αφενός για να περιγράψει την ανωτέρω θρησκευτική ομάδα, αλλά και τους "ειδωλολάτρες" Ρομά, όταν πρωτοεμφανίστηκαν στις επικράτειες της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο όρος δηλαδή προϋπήρχε της εμφάνισής τους. Οι ίδιοι αποκαλούν τους εαυτούς τους Ρομ με τον πληθυντικό Ρομά στις περισσότερες διαλέκτους. Η λέξη Ρομ είναι συνώνυμη του Ντομ, της λέξης που χρησιμοποιούν οι Ινδοί για το «άνθρωπος». Ακόμα και ομάδες όπως οι Σίντι που δεν αυτοαποκαλούνται Ρομ, διατηρούν τη λέξη με τη σημασία του "συζύγου".

Σάπες 1948: Άγνωστος ο φωτογράφος... Τη φωτογραφία μου την έστειλε ο γιατρός Ανδρέας Καφετζής. Την αγόρασε σε πλειστηριασμό παλιών αντικειμένων στην Αθήνα. Μια ομάδα αθίγγανων μουσικών με τους ζουρνάδες και τα νταούλια, τα οποία παίζουν μικροί ''μαθητές'' τους. Είναι στην κεντρική αγορά των Σαπών και μπορώ να συμπεράνω ότι είναι από κάποιο είδος γιορτής. Παρατηρώ την επίσημη αμφίεση των τεσσάρων φίλων και κάτι άσπρα χαρτάκια καρφιτσωμένα στο πέτο τους. Τρεις γενιές αθιγγάνων που η παλαιότερη μεταδίδει τη γνώση και την αγάπη της μουσικής στη νεότερη γενιά. Γι αυτούς η μουσική ήταν και μια ακόμη βιοποριστική απασχόληση.

Σάπες, γύρω στα 1973, μπροστά στο καφενείο του Γιάννη Σκαμνού. Μια παρέα τη μέρα της Καθαρής Δευτέρας ξεκινούν ένα μικρό γλεντάκι, συμμετέχοντας στο γενικότερο πνεύμα της ημέρας. Παρόντες βέβαια και οι μουσικοί φίλοι με την πίπιζα και το νταούλι, έτοιμοι να τονώσουν το ευχάριστο κλίμα της παρέας με τους χορευτικούς ρυθμούς.

Σάπες, λίγο μετά το 1960 σε μια συνοικία αθιγγάνων η οικογένεια κάθεται έξω από την αυλή του σπιτιού τους συνδυάζοντας τη δουλειά με το μουχαμπέτι!  Μπροστά στον τεχνίτη καλαθά βρίσκονται τα απαραίτητα υλικά για το ξεκίνημα ενός νέου καλαθιού ή κοφινιού. Τη φωτογραφία μου έστειλε πριν χρόνια ο γιατρός από τις Σάπες Ανδρέας Καφετζής.

Καθαρή Δευτέρα στις Σάπες

1965: Στη γειτονιά των αθίγγανων. Καλοκαίρι εκείνης της εποχής και το ζευγάρι κάθεται έξω από τον τοίχο του σπιτιού τους, κατάχαμα στο δρόμο, φτιάχνοντας κοφίνια. Όμορφη φωτογραφία του Αλέκου Χαρισιάδη, ο οποίος συνήθιζε να έχει πάντα μαζί του μια φωτογραφική μηχανή και να καταγράφει τέτοιες στιγμές δημιουργικής δουλειάς. Οι άνθρωποι αυτοί μάθαιναν την τέχνη από την παιδική τους ηλικία, από τους πατεράδες τους και την άσκησαν μέχρι την εποχή που τα αντικείμενα της τέχνης τους έβρισκαν αγοραστές. Σήμερα δεν υπάρχει κανείς που να φτιάχνει καλάθια, εκτός από κάποιες ελάχιστες περιπτώσεις λίγων αθίγγανων μεγάλης ηλικίας για να μπορέσουν να συμπληρώσουν το μικρό τους εισόδημα.

Σάπες γύρω στα 1966. Άλλη μια μοναδική φωτογραφία από ένα επάγγελμα που σχεδόν έχει χαθεί από τον τόπο μας. Γράφω ''σχεδόν'' γιατί υπάρχει  σήμερα ένας και μοναδικός λούστρος στον τόπο μας.  Εγώ τον ξέρω με το παρατσούκλι "κοτζάκαφαλου'', αλλά περισσότερα θα μάθω τις επόμενες ημέρες. Το όνομα του λούστρου της φωτογραφίας δεν το γνωρίζω. Ήταν όμως μια εποχή που η τέχνη τους ήταν χρήσιμη. Συνήθως τις απογευματινές ώρες, ιδιαίτερα όμως τις Κυριακές, στις βόλτες, οι νέοι έβαφαν τα παπούτσια τους πάνω στο κασελάκι των λούστρων και τα γυάλιζαν όσο γινόταν καλύτερα. Οι παλιοί θα θυμούνται τα χαρτονάκια που έβαζαν γύρω από τις κάλτσες για να μη λερώνονται!  

Σάπες 1968: Πάντα σε όλες τις χαρές ήταν παρόντες οι φίλοι μουζικάντηδες συντοπίτες μας αθίγγανοι. Εδώ δίνουν το σύνθημα των πανηγυρισμών των παικτών και των φιλάθλων της Ελπίδας Σαπών, μετά από την πιο σημαντική νίκη της ομάδας στην τοπική  αθλητική ιστορία. Εκείνο το απόγευμα του 1968, αν δεν με απατά η μνήμη μου, μετά από το νικηφόρο αποτέλεσμα κατά του Πανθρακικού, στο παλιό δημοτικό γήπεδο, ακολουθούν ξέφρενοι πανηγυρισμοί με ζουρνάδες και νταούλια!  Από τους ποδοσφαιριστές αναγνωρίζω τους: Αλεξίου, Τζανίδη, Καραθανάση και την αφεντιά μου. (χειροκροτώ).

Σάπες γύρω στα 1970.  Δεν χρειάζονταν πολλά πράγματα για να στήσει την πραμάτεια του ο συντοπίτης μας στο παζάρι. Ένα ντιβάνι σκεπασμένο με μια κουβέρτα ήταν αρκετά για να στηθεί ο απαιτούμενος  πάγκος.  Τώρα αν όλα αυτά τα πρόσωπα ήταν το εμπορικό προσωπικό ή συγγενείς του πωλητή δε γνωρίζω. Η φωτογραφία τραβήχτηκε στο ανοιχτό τότε ρέμα του Μπουκλοτζά. 

Σάπες γύρω στα 1957 ή 58.  Την περίοδο της δεκαετίας του 1950 και 1960, ο κύριος με το βιολί ήταν ο Κεμενετζή (Πατλάκης), ο οποίος ήταν ο μόνιμος οργανοπαίκτης σε πολλές εκδηλώσεις και γάμους χριστιανών Σαπαίων. Η φωτογραφία είναι από το γάμο του Κώστα Ευσταθόπουλου. 

Σάπες 2004: Η φωτογραφία είναι από μια επίσκεψη μαθητών του δημοτικού σχολείου σε κάποιον από τους τελευταίους καλαθοποιούς του τόπου μας. Ήταν στα πλαίσια μιας από τις σημαντικότερες εργασίες που είχαν γίνει με θέμα: "Επαγγέλματα και Τεχνίτες που χάθηκαν ή χάνονται στις Σάπες". Εδώ, τα παιδιά με τη συνοδεία των δασκάλων τους Σάββα Μαυρίδη και Γραμ. Μπιδικούδη, είδαν από κοντά τον τρόπο με τον οποίο φτιάχνονται τα κοφίνια και τα καλάθια από έναν αθίγγανο τεχνίτη των Σαπών. Εκείνο που παρατηρώ σε αυτήν τη φωτογραφία σε σύγκριση με άλλες παρόμοιες περασμένων ετών, είναι η συνήθεια που είχαν οι καλαθάδες να φτιάχνουν τα καλάθια τους δουλεύοντας έξω στο δρόμο. Υποθέτω πως τους άρεσε να παρακολουθούν και την κίνηση, ώστε να μη νιώθουν μόνοι.

Δημοτικό Σχολείο Σαπών, 2004.  Μαθητές και δάσκαλοι τριών τμημάτων είχαν αρχίσει μια εργασία με θέμα την παραδοσιακή μουσική στον τόπο μας.  Και βέβαια ένα μερίδιο στον τομέα αυτό είχαν και οι αθίγγανοι μουσικοί του τόπου μας, που είναι παρόντες σε κάθε τοπική εκδήλωση και σε γάμους. Τα παιδιά παρακολούθησαν τους δυο φίλους συντοπίτες μας να παίζουν με τα παραδοσιακά τους όργανα κάποια μουσικά κομμάτια.

Ο συντοπίτης μου Μεχτέρ Μουσταφά Μεμέτ μένει περίπου εκατό μέτρα από το πατρικό μου σπίτι. Τον είδα το πρωί της Παρασκευής (1/2/2013) και του ζήτησα να τον φωτογραφίσω.  Είναι από τους τελευταίους παραδοσιακούς τεχνίτες σαρώθρων (για τους νέους σάρωθρα είναι οι σκούπες). Είναι χειροποίητες φτιαγμένες από φυσικά υλικά που οι ίδιοι επεξεργάζονται. Τα κόβουν, τα συναρμολογούν, τα δένουν και τα πωλούν στις λαϊκές αγορές. Η ομορφιά της φωτογραφίας είναι ότι έχουμε ένα πάντρεμα της παράδοσης με τη νέα τεχνολογία, που στην προκειμένη περίπτωση είναι αυτό το ειδικά διασκευασμένο ποδήλατο στο οποίο κρέμονται τα προς πώληση προϊόντα και μάλιστα βρίσκονται σε εντελώς περίοπτη θέση για να προσελκύουν τον πελάτη!   Μου είπε πως του το έστειλε ο γιος του από την Αθήνα.

Σάπες 2012: Στην οδό Οδυσσέως. Χαρακτηριστικός δρόμος της περιοχής όπου στο σύνολό τους ζουν οι Αθίγγανοι των Σαπών. Υψηλοί μαντρότοιχοι ή κατοικίες που δεν έχουν παράθυρο προς την πλευρά του δρόμου κρατούν αθέατους τους ενοίκους από τα βλέμματα των περαστικών.