στ. 944: Σύμφωνα με μια σύμβαση της τραγωδίας, η άφιξη των νέων προσώπων αναγγέλλεται συνήθως από τον/την Κορυφαία ή από κάποιο πρόσωπο. Ο Ευριπίδης εδώ αξιοποιεί τη θεατρική σύμβαση, δημιουργώντας παράλληλα μια δραματική κατάσταση: η Ελένη ακούει τις θύρες να ανοίγουν και χάνει το θάρρος της.
Σκηνοθετική οδηγία στ. 945: Η εμφάνιση της Θεονόης αισθητοποιείται με τον θόρυβο που κάνουν τα μάνταλα της πόρτας του παλατιού.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 948-50: Από την Τροία... βαρβάρων;: Η ερώτηση της Ελένης εκφράζει τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει ο Μενέλαος και ενισχύει την αγωνία του για την εξέλιξη των πραγμάτων.
Σκηνοθετική οδηγία στ. 951: Είσοδος της Θεονόης με τη συνοδεία δύο τουλάχιστον θεραπαινίδων.
στ. 952-8: Η Θεονόη συνοδεύεται από δύο τουλάχιστον θεραπαινίδες· η μια κρατά ένα θυμιατήρι, από όπου αναδύεται καπνός από θειάφι, προκειμένου να καθάρει τον αέρα, ενώ η άλλη κρατά πυρσό αναμμένο, με τον οποίο καθαίρει το έδαφος, από όπου θα περάσει η μάντισσα.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 960-1: Η Θεονόη είχε προφητεύσει την επιστροφή του Μενέλαου στην ίδια την Ελένη στους στ. 590-4.
Σκηνοθετική οδηγία στ. 960: Η Θεονόη απευθύνεται στην Ελένη. Διακρίνεται στη φωνή της ένας τόνος ειρωνείας.
Σκηνοθετική οδηγία στ. 964: Η Θεονόη απευθύνεται στον Μενέλαο.
στ. 967: Η Θεονόη έχει τόσο μεγάλη προφητική δύναμη, ώστε να γνωρίζει ακόμα και τις ενδόμυχες σκέψεις και επιθυμίες των θεών.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 967-9: Οι θεοί συχνά επεμβαίνουν και καθορίζουν τη ζωή των ανθρώπων. Όταν ο άνθρωπος συγκρούεται με τη θεϊκή δύναμη, είναι συνήθως ο ηττημένος και τότε βιώνει την τραγικότητα.
στ. 970: H Ήρα αδιαφορεί για τον Μενέλαο· αυτό που την ενδιαφέρει στην ουσία είναι να εκδικηθεί την Αφροδίτη.
στ. 979: Με αυτήν τη φράση η Θεονόη δε θέλει να βάλει τον εαυτό της πάνω από την Ήρα και την Αφροδίτη, αλλά μόνο να τονίσει ότι καλείται η ίδια να πάρει μια απόφαση.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 979: Με τον στίχο αυτό εντάσσεται η Θεονόη στην πλοκή, συμβάλλοντας στη δραματική ένταση.
στ. 985-6: H ερώτηση αυτή ισοδυναμεί ουσιαστικά με μια έμμεση εντολή. H Θεονόη δηλ. απευθύνει σε κάποιον μια εντολή. Σε ποιον όμως; Άλλοι μελετητές υποστηρίζουν ότι απευθύνεται στις γυναίκες του Xορού. Όμως καμιά δε σπεύδει να εκτελέσει τη διαταγή της, αφενός γιατί δεν επιθυμούν να βλάψουν τον Μενέλαο και την Ελένη, αφετέρου διότι περιμένουν την έκβαση της ικεσίας της Ελένης. Άλλοι εξοβελίζουν τους δύο αυτούς στίχους και τους αποδίδουν σε κάποιον ηθοποιό που ήθελε να δημιουργήσει δραματική ένταση.
Σκηνοθετική οδηγία στ. 987: Η Ελένη προσπέφτει στα πόδια της Θεονόης ως ικέτισσα. Δες και τις φωτογραφίες.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 990: Η Ελένη φοβάται να μη δει τον Μενέλαο νεκρό. Η εσωτερική της ταραχή δηλώνεται στο αρχαίο κείμενο με την παροιμιώδη φράση «ἐπ ἀκμῆς εἰμί», αντίστοιχη με τη νεοελληνική «είμαι στην κόψη του ξυραφιού».
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 993-6: σε ικετεύω... άδικες πράξεις: Η Ελένη επικαλείται την ευσέβεια της Θεονόης, ιδιότητα που δεν πρέπει να της επιτρέψει να συμμαχήσει με την Αφροδίτη και το ψέμα της και κατά συνέπεια να αρνηθεί την ικεσία, με δεδομένο μάλιστα ότι οι ικέτες προστατεύονταν από τους θεούς.
στ. 996-1003: Ορισμένοι μελετητές αθετούν τους στίχους 997-1003. Γίνονται πάντως αναφορές στην αδικία, τη βία αλλά και την έννοια του δικαίου.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1003-42: Η Ελένη εκτός από την ικεσία καταφεύγει και στη δύναμη των λόγων, την πειθώ, για να αποτρέψει τη Θεονόη από την αποκάλυψη που σχεδιάζει.
στ. 1005: Καλό, γιατί έτσι δεν πρόδωσε τον άντρα της· κακό, διότι η απομάκρυνση της Ελένης έδωσε τη δυνατότητα στον Πάρη να απαγάγει το είδωλο, με ολέθριες συνέπειες για τους Τρώες και τους Έλληνες αλλά και τη φήμη της ίδιας της Ελένης.
στ. 1017-9: ∆ε διαφεύγει από την Ελένη η αντίθεση, που θα προβληματίσει τη Θεονόη, ανάμεσα στην επιθυμία του Θεοκλύμενου και τη δικαιοσύνη.
στ. 1025: Φρυγίας παλάτια = ανάκτορο του Πρίαμου. Το επίθετο («χρυσά») δηλώνει τον πλούτο των ανακτόρων.
στ. 1030: Αυτές τις αξίες («φρόνηση», «τιμιότητα») προβάλλει η Ελένη ως τους βασικούς παράγοντες που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά της.
στ. 1043-5: H συμβατική παρεμβολή του Xορού διαχωρίζει τη ρήση της Ελένης από τη ρήση του Μενέλαου και υπογραμμίζει τον ρητορικό χαρακτήρα της σκηνής, που θυμίζει «αγώνα λόγων».
στ. 1046-7: Συνήθης πρακτική στις δίκες του 5ου αι. π.X. στην Αθήνα ήταν να καταφεύγει ο κατηγορούμενος σε δάκρυα ή να επιδεικνύει στο δικαστήριο τη γυναίκα και τα παιδιά του, για να συγκινήσει τους δικαστές.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1046 κ.ε.: Ο Μενέλαος απαντά στην πρόσκληση του Χορού με τον λόγο που ακολουθεί. Ο ποιητής δημιουργεί μια «δικαστική σκηνή» (στ. 951-1137) όπου τα δρώντα πρόσωπα, Ελένη - Μενέλαος, προσπαθούν να κερδίσουν τη σωτηρία τους με τον «αγώνα λόγων».
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1046-52: Δε θα προσπέσω... θάρρος: Ο Μενέλαος ακολουθεί διαφορετική τακτική από εκείνη της Ελένης. Αρνείται την ικεσία και τα δάκρυα, παρότι αναγνωρίζει ότι «κλαίνε κι οι γενναίοι», άποψη που απηχεί ομηρική αντίληψη. Η στάση του έρχεται σε αντίθεση με τη δειλία που έδειξε στους στ. 565 κ.ε.
στ. 1047-50: Η αιδώς , δηλαδή το αίσθημα της ντροπής, είναι στενά συνυφασμένη με την ευγενική καταγωγή. Πάντως τους ομηρικούς ήρωες δεν τους εμποδίζει η ευγένεια να κλαίνε, όταν μάθουν τον θάνατο προσφιλών τους προσώπων ή όταν δεν μπορούν να γυρίσουν στην πατρίδα τους.
στ. 1052-5: Ο Μενέλαος δένει τη μοίρα του με την Ελένη. Να σώσει τη ζωή του χωρίς αυτή δεν του αρκεί.
στ. 1057-8: Αυτή η απειλή του Μενέλαου θα υπενθύμιζε στη Θεονόη τη δέσμευση που είχε αναλάβει ο Πρωτέας απέναντι στον ∆ία.
Σκηνοθετική οδηγία στ. 1057-8: Ο Μενέλαος γονατίζει στον τάφο του Πρωτέα.
στ. 1066-8: Το καθήκον του φύλακα περνά στον κληρονόμο και, επομένως, η αθέτηση αυτού του καθήκοντος ατίμαζε ακόμα και τον νεκρό.
στ. 1072-3: Ο Μενέλαος εννοεί ότι, αν τελικά δε γυρίσει στη Σπάρτη με την Ελένη, ο θάνατος τόσων ανθρώπων στην Τροία δε θα έχει κανένα νόημα.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1073-6: ... ή ετούτη... τη γυναίκα μου: Όπως η Ελένη προηγουμένως είχε επικαλεστεί το ήθος της Θεονόης, έτσι και ο Μενέλαος προκαλεί τη Θεονόη να αποδείξει την αρετή της και να ξεπεράσει σε ευσέβεια τον «ενάρετο γονιό της».
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1076-98: Αν μου το αρνηθείτε... την Ελένη: Στο β' μέρος του λόγου αλλάζει το ύφος. Ο Μενέλαος εκθέτει το σχέδιο που θα ακολουθήσει, αν δεν ισχύσει το δίκαιο.
στ. 1082-3: Το ενδεχόμενο να αποκλείσει ο Θεοκλύμενος την Ελένη και τον Μενέλαο στον τάφο του Πρωτέα θυμίζει την περίπτωση του Σπαρτιάτη βασιλιά Παυσανία (5ος αι. π.X.), που, για να αποφύγει τη σύλληψη, κατέφυγε ως ικέτης στον ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, όπου και αποκλείστηκε από τους εφόρους. Λίγο όμως πριν πεθάνει από την πείνα, τον έσυραν έξω, γιατί θεωρούσαν μίασμα τον θάνατο μέσα σε ναό.
στ. 1092-3: Ο Μενέλαος έχει συγκινηθεί από όσα ο ίδιος είπε και προσπαθεί τώρα να πνίξει τη συγκίνησή του, επανερχόμενος στο ιδανικό του άντρα, που αντιμέτωπος με τα δεινά δεν κλαίει.
στ. 1095-8: Στα τελευταία του λόγια ο Μενέλαος επαναλαμβάνει και συνοψίζει το αίτημά του, ακολουθώντας την τεχνική των επιλόγων των δικανικών λόγων, όπου συνοψίζονται όλα τα βασικά σημεία.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1100: Ο Χορός παρεμβαίνει, όπως συνήθως, εκπροσωπώντας την κοινή γνώμη. Η έκφραση «εσύ θα κρίνεις» τονίζει τον ρόλο της Θεονόης στη δικαστική σκηνή. Αυτή είναι ο δικαστής που θα αποφασίσει.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1102: Η Θεονόη απαντά στην παράκληση της Ελένης (στ. 993-4) και στην πρόκληση του Μενέλαου (στ. 1074-6). Είναι προφανές ότι αποφάσισε υπέρ της σωτηρίας των δύο συζύγων.
στ. 1112-3: Και στην αρχαιότητα θεωρούσαν την αποχή από τις απολαύσεις του σώματος χαρακτηριστικό του αγνού βίου. Η Θεονόη προτιμά να μείνει παρθένα, απαρνείται δηλαδή τα δώρα της θεάς Αφροδίτης.
στ. 1119: Στο πρωτότυπο: τίσις. H ιδέα της τιμωρίας που επιφυλάσσεται σε ένοχους νεκρούς συναντάται και σε αιγυπτιακές θρησκευτικές αντιλήψεις.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1119-20: Υπάρχει... ζωντανούς: Η ιδέα της μεταθανάτιας τιμωρίας συναντάται και στους ορφικούς.
στ. 1120-3: Όταν ο άνθρωπος πεθάνει, η ψυχή δεν εξακολουθεί να ζει όπως προηγουμένως (∆εν έχει ζωή η ψυχή των πεθαμένων), αλλά αποχωρίζεται από το σώμα και πηγαίνει στον ουρανό (τον αθάνατο αιθέρα), όπου ενώνεται με τον αιθέρα διατηρώντας αθάνατη τη μνήμη και την ατομικότητά της. Έτσι η ψυχή και μετά τον θάνατο του σώματος δεν ξεχνά το κακό που τυχόν έκανε και βασανίζεται αιώνια. Εδώ εκφράζεται η άποψη σχετικά με την αθανασία της ψυχής, θέση που θα αναπτύξει αργότερα ο Πλάτωνας. Ο Ηρόδοτος, στην Iστορία του, αναφέρει ότι οι Αιγύπτιοι είναι ο πρώτος λαός που διατύπωσε τη θεωρία για την αθανασία της ψυχής και για τη μετεμψύχωση.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1126-9: στην άμυαλη... ασεβής: Η Θεονόη επικρίνει τον αδερφό της και αποδεικνύεται συνετότερη απ' αυτόν, διατηρώντας έτσι την ομαλότητα του ήθους της. Η θεόληπτη δηλαδή παρθένα διακρίνεται από ευθυκρισία, ευσέβεια και ουσιαστική αδερφική αγάπη.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1129-31: Κοιτάχτε... να μιλήσω: Η Θεονόη θα σιωπήσει. Ο ευεργετικός της ρόλος σταματά εδώ. Ο Μενέλαος και η Ελένη πρέπει να βρουν μόνοι τους τον τρόπο να σωθούν. Ο ποιητής δίνει μια νέα διάσταση στην πλοκή του μύθου και διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον των θεατών.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1132 κ.ε.: Η απόφαση της Θεονόης δεν προκαθορίζει την εξέλιξη των γεγονότων. Οι θεοί τελικά αποφασίζουν.
στ. 1138-9: Οι στίχοι αυτοί εκφράζουν τη λαϊκή αντίληψη ότι μόνο ο δίκαιος ευτυχεί. Με την παρέμβαση αυτή του/της Κορυφαίας ολοκληρώνεται η σκηνή αυτή και η Θεονόη αποχωρεί από τον σκηνικό χώρο.
Σκηνοθετική οδηγία στ. 1136: Η Θεονόη απευθύνεται στον τάφο του Πρωτέα.
Σκηνοθετική οδηγία στ. 1137: Αποχωρεί η Θεονόη κατευθυνόμενη στο παλάτι

 

 

 

1.α. [για τη λειτουργία της σκηνής]

«Διά το χωρίον 865-1029 [= 951-1137 της μτφρ.] πολλά έχουν γραφεί από τους κριτικούς. Συγκεκριμένα άλλοι λέγουν ότι η σκηνή αυτή είναι περιττή και ότι, αν αφαιρεθεί, δεν θα ζημιωθεί το έργον. Οι αυτοί κριτικοί πιστεύουν ότι ο ποιητής παρενέβαλε το επεισόδιο της Θεονόης, διά να μας δείξει την ρητορικήν ικανότητα, διότι τούτο περιέχει ρητορικούς λόγους [...]. Αντιθέτως, άλλοι έχουν την γνώμην ότι η σκηνή αυτή είναι αναγκαία διά την ενότητα του κειμένου. Ημείς πιστεύομεν ότι ο Ευριπίδης εντέχνως παρουσιάζει εδώ την Θεονόην, και ότι η όλη σκηνή ομοιάζει προς δικαστήριον, εις το οποίο η Θεονόη είναι ο δικαστής, η Ελένη και ο Μενέλαος οι δύο κατηγορούμενοι, και ο Χορός παίζει μάλλον το ρόλο του συνηγόρου. Φυσικά δεν αρνούμεθα τα ρητορικά στοιχεία του επεισοδίου [...]»

(Παττίχης 1978: 272).

1.β. [για τη Θεονόη - λειτουργία]

«Χωρίς να είναι το κεντρικό πρόσωπο της τραγωδίας, η Θεονόη συντελεί και στην ένταση της δραματικής ατμόσφαιρας του έργου με την απειλούμενη αποκάλυψη της παρουσίας του Μενέλαου στον Θεοκλύμενο, και στη λύση της αγωνίας με τη συμπαράταξή της στην απόφαση της Ήρας να σώσει τον Μενέλαο και στη σιωπηρή συγκατάθεσή της να βρει το ζεύγος ένα μέσον απόδρασης από την Αίγυπτο. Δεν συγκεντρώνει, βέβαια, τα γνωρίσματα ενός δραματικού χαρακτήρα, αυτό όμως δεν την εμποδίζει να είναι το πρόσωπο από το οποίο εξαρτάται η όλη ανέλιξη του δράματος. Γι' αυτό και δε θα μπορούσε κανείς να δεχθεί την άποψη της G.H. Macurdy [...] ότι η Θεονόη είναι μάλλον περιττό πρόσωπο στο έργο. Ο Π. Παττίχης ενώ δεν θεωρεί περιττό πρόσωπο τη Θεονόη, βρίσκει πως η μυστηριακή εμφάνισή της, οι ερωτήσεις της, ο κομπασμός της, ότι όλα εξαρτώνται από εκείνη και, τέλος, αυτά που λέει στους στ. 892-893 [= 985-986] την καθιστούν κυνική και γελοία. Αντίθετα ο G.E. Dimock Jr [...] προσπάθησε να αποδείξει πως η Θεονόη είναι το σοφότερο, αγνότερο και καλύτερο γυναικείο πρόσωπο του έργου, αφού, εν γνώσει του κινδύνου που διατρέχει, θα σώσει με την αρετή και τη σοφία της το ζεύγος. Και ο Μίνως Κοκολάκης, ο οποίος, βέβαια, δεν θεωρεί περιττή την παρουσία της Θεονόης, τονίζει το ηθικό και προσωπικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η προφήτισσα με την παρουσία του Μενέλαου στην Αίγυπτο. Αυτά που λέει η Θεονόη και στους στ. 865-893 [= 951-986] και παρακάτω, όταν θα εκφράσει την οριστική απόφασή της 998-1029 [= 1101-1137] αποτελούν, κατά τον Μ. Κοκολάκη, παράδειγμα "της παραλληλίας και του συμβιβασμού της ανθρωπίνης υπευθυνότητας και των θείων δογμάτων"»

(Χατζηανέστης 1989: 326-327).

1γ. [για τη Θεονόη - λειτουργία]

«Η Θεονόη εξάλλου είναι ένας μυστηριώδης χαρακτήρας. Δι' αυτό και αι γνώμαι των σχολιαστών και μελετητών του Ευριπίδου περί αυτής ποικίλουν. Άλλοι λέγουν ότι, αν έλειπεν από την υπόθεσιν, το έργο δεν θα εζημιούτο καθόλου, διότι ούτε προάγει την πλοκήν ούτε προσθέτει τίποτε εις αυτήν. Αντιθέτως καθυστερεί την περιπέτειαν [= Macurdy]. Αυτά φυσικά είναι υπερβολαί. Η Θεονόη ίσως εις ορισμένας στιγμάς να είναι ολίγον κωμική (στ. 865 κ.ε., 873, 892-3), όμως έχει συναισθηματικόν και πνευματικόν κόσμον πολύ βαθύν. Όταν δικαιολογεί την απόφασίν της να βοηθήσει τον Μενέλαο και την Ελένην να φύγουν (στ. 1098 κ.ε.), μας αποκαλύπτει ένα κόσμον διαφορετικόν από την πρώτην της εμφάνισιν με λαμπάδας και θυμιατήρια (στ. 856 κε). Άλλωστε η Θεονόη παίζει εδώ τον ρόλον του προσώπου, το οποίον βοηθεί, μέσα από το παλάτι, τους ήρωες του έργου να δραπετεύσουν. Έτσι είναι απαραίτητον πρόσωπον μιας ρωμαντικής πλοκής»

(Παττίχης 1978: 34).

1δ. [για τη Θεονόη]

«Η Θεονόη ως πρόσωπο αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον δημιούργημα. Δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο μ' αυτήν σ' όλη την υπόλοιπη ελληνική τραγωδία. Κάπως συγγενική μορφή είναι η Κασσάνδρα, όμως η Κασσάνδρα είναι ένα ανήμπορο θύμα, ενώ η Θεονόη βρίσκεται σε θέση ισχύος. [...] Στο πρόσωπό της συνοψίζεται σχεδόν το κεντρικό νόημα του έργου, και έχουν δίκιο όσοι τη θεωρούν βασική για την ερμηνεία του. Την περιβάλλει μια ατμόσφαιρα σεβασμού και αγνότητας [...].»

(Whitman 1996: 74-75).

1.ε. [για τα διλήμματα και την απόφαση της Θεονόης]

«Το ερώτημα αν το έργο επιδέχεται βαθύτερες προεκτάσεις, αφορά κυρίως την απόφαση της Θεονόης. Δεν μπορούμε να αιτιολογήσουμε την παρουσία της μάντισσας ούτε θεωρώντας την απλώς ένα στοιχείο μέσα στο δραματικό πλέγμα ούτε φορτώνοντάς την υπερβολικά με θεολογικές ιδέες. Δεν χωρεί αμφιβολία, πρώτα-πρώτα, ότι με αυτό το πρόσωπο ο ποιητής ανταποκρίθηκε σε ορισμένες απαιτήσεις δραματικής οικονομίας. Η Θεονόη, που είναι μάντισσα, ξέρει και το παρελθόν και το μέλλον, όπως δηλώνεται ρητά. Από την άλλη μεριά όμως, δεν είναι σε θέση να πει στο ζευγάρι που κινδυνεύει παρά ότι πρέπει μόνο του να βρει μια διέξοδο και ότι βλέπει την προσωπική της μοίρα εκτεθειμένη σε απροσδιόριστους κινδύνους. Σε τελευταία ανάλυση, τα πράγματα δεν είναι εδώ διαφορετικά από ότι στις Ευμενίδες του Αισχύλου, όπου ο παντογνώστης Απόλλων αναλαμβάνει, κατά την εκδίκαση της μητροκτονίας, έναν αγώνα που η έκβασή του θα εξαρτηθεί τελικά από τις ψήφους των δικαστών.

Μια σφαλερή κρίση, που διόρθωσε κυρίως ο G.Zuntz, ήταν ότι η Θεονόη με τη στάση της υποκαθιστά, κατά κάποιον τρόπο, τους θεούς που διαμάχονται για την τύχη του Μενέλαου και της Ελένης. Εκείνο που πραγματικά κάνει η μάντισσα λέγεται καθαρά στον στ. 1005: συμφωνεί με μια από τις αντίπαλες θεές και δεν μπορεί, στη θέση που βρίσκεται, να πράξει διαφορετικά. Το ιερό της Δίκης που κλείνει μέσα της (1002), την υποχρεώνει να αναζητήσει την απόφασή της στον δρόμο του δικαίου, κάτι που επικυρώνουν στο τέλος και οι Διόσκουροι. Εδώ ακριβώς η μορφή της μάντισσας υψώνεται πολύ πάνω από ένα απλό δραματικό όργανο. Όταν, βγαίνοντας από το παλάτι, είναι έτοιμη να δεχθεί την αγνή πνοή του ουρανού, ξέρει ότι είναι δεμένη με τον χώρο των θεών, από όπου αντλεί τη μαντική ιδιότητά της καθώς και τη γνώση του ορθού. [...] Δεν θα ήθελα, αλήθεια, να προχωρήσω τόσο πολύ, ώστε να εντοπίσω στη σκηνή της Θεονόης τον πνευματικό πυρήνα του δράματος. Πρέπει όμως να αναγνωρίσουμε ασφαλώς ότι ο ποιητής παρουσιάζει με αυτό το πρόσωπο τον φορέα μιας καθαρής θεϊκής γνώσης»

(Lesky 1989: 256-257).

1.στ. [για την πρόταση της Θεονόης]

«Φαίνεται πως η μαντική δύναμη της Θεονόης έχει κάποια όρια. Δεν κάνει κανένα υπαινιγμό για τον τρόπο διαφυγής, ούτε για την επιτυχία ή αποτυχία κάποιου σχεδίου. Μπορούμε να πούμε πως, αν έκανε κάτι τέτοιο, το τελευταίο τρίτο του έργου θα ήταν περιττό. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι η απόφαση της Θεονόης μετέβαλε τις σχέσεις της με τους θεούς και τους θνητούς. [...] Εκλέγοντας τη δικαιοσύνη η Θεονόη, εκλέγει την πλευρά της ανθρωπότητας, κι αυτό με προσωπικό της κίνδυνο. Συμμάχησε με τον κόσμο των αβέβαιων εκβάσεων, κι η λανθασμένη της παρατήρηση, ότι θα κάνει καλό στον αδελφό της, έχει πιθανό σκοπό να δείξει ότι δεν είναι πια η απόμακρη ιερή προφήτισσα, η προικισμένη με την ικανότητα να κατανοεί πλήρως τα παρόντα και να προβλέπει τα μέλλοντα, που πραγματοποιεί μια τελετουργική είσοδο στη σκηνή εξαγνίζοντας τον αέρα, αλλά έχει μεταβληθεί σε μια γυναίκα που μπορεί να νιώθει τον ανθρώπινο πόνο και εμπλέκεται σ' αυτόν. Νιώθει κανείς πως, όταν αποχωρεί, η σχέση της με τους θεούς έχει γίνει λιγότερο στενή, ενώ έχει εξοικειωθεί περισσότερο με την αμφισημία του Αιθέρα»

(Whitman 1996: 82-83).

2.α. [για τη μορφή των δύο ρήσεων - «αγώνας λόγων»]

«Η ίδια η σκηνή [με τις δύο ρήσεις] είναι ενδιαφέρουσα από τυπική άποψη, γιατί στηρίζεται σε δύο συμπαγείς λόγους, με μια σύντομη παρεμβολή του Χορού μεταξύ τους, όπως είναι ο συνηθισμένος τύπος του ευριπίδειου αγώνα. Δεν υπάρχει όμως αγών. Η Ελένη και ο άντρας της επιζητούν το ίδιο πράγμα και οι δύο, δεν στρέφεται ο ένας εναντίον του άλλου. Παρ' όλα αυτά ο ποιητής, που έχει κατορθώσει να μετατρέψει τις αντιλογίες του Πρωταγόρα τόσο αποτελεσματικά σε θεατρικό παιχνίδι, πετυχαίνει με επιδεξιότητα να δώσει στη σκηνή την ατμόσφαιρα του αγώνα, όχι με μια σειρά αντιτιθέμενων επιχειρημάτων, αλλά μέσα από το ίδιο επιχείρημα, καθώς αναπτύσσεται από δύο διαφορετικά πρόσωπα, με τον Χορό να παρεμβάλλει, όπως σε ένα αληθινό αγώνα, το γνωστό σχόλιο, που ισοδυναμεί με το: «Σωστά όσα είπες, αλλά ανυπομονώ ν' ακούσω τι έχει να πει και η άλλη πλευρά» (944 κ.ε.)»

(Whitman 1996: 78).

2.β. [για τη μορφή των δύο ρήσεων - «αγώνας λόγων»]

«Σύμφωνα με τη άποψη της Duchemin σε όλες τις τραγωδίες [του Ευριπίδη] μπορούμε να βρούμε αγώνα λόγων, ακόμα κι εκεί που δε θα έπρεπε να υπάρχει είτε γιατί η σκηνή-ατμόσφαιρα είναι συναισθηματικά φορτισμένη, είτε γιατί μια σκηνή λεκτικής βίας είναι άκαιρη. [...] Ένα παράδειγμα βρίσκουμε στην Ελένη: είναι η σκηνή όπου οι δύο σύζυγοι ικετεύουν τη Θεονόη να μην αποκαλύψει την παρουσία του Μενέλαου κι αυτή υπόσχεται ότι δεν θα κάνει τίποτα. Η σκηνή αυτή δε θα έπρεπε να έχει τίποτα κοινό με τον αγώνα, εφόσον τα δύο πρόσωπα που παρακαλούν ένα τρίτο πρόσωπο, τον κριτή τους δηλαδή, έχουν τα ίδια ενδιαφέροντα και τα ίδια συναισθήματα. Παρ' όλα αυτά ο Ευριπίδης βάζει δύο λόγους παράλληλους οι οποίοι υπογραμμίζονται από κάποια λόγια του Χορού και έπειτα δίνει την απάντηση της Θεονόης. Την ίδια όμως σκηνή, ο Lloyd δεν την κατατάσσει στους αγώνες λόγων. [...]»

(Ρουμπέκα 2003: 70-71).

2.γ. [το βασικό επιχείρημα: δάνειο/απόδοση]

«Τέλος, για να μην αφήσουμε αυτό το επιχείρημα του δανείου και της απόδοσης, μπορούμε να θυμίσουμε μια άλλη αγόρευση δύο ανθρώπων ακριβώς τη στιγμή που βρίσκονται μπροστά στον θάνατο: πρόκειται για την Ελένη και το Μενέλαο, τους οποίους απειλεί η τυραννία του βασιλιά της Αιγύπτου στην Ελένη. Και εκεί η ιδέα είναι ότι υπήρξε μια παρακαταθήκη: την Ελένη την είχαν εμπιστευθεί στον πατέρα αυτού του βασιλιά. Και αυτό προβάλλουν και οι δύο ενώπιον της Θεονόης, της αδελφής του, που, αυτή τουλάχιστον, έχει το αίσθημα της δικαιοσύνης. Η Ελένη το λέει: ο Ερμής την είχε εμπιστευθεί στον Πρωτέα για να την επιστρέψει στον σύζυγό της. Γι' αυτό αυτός ο σύζυγος πρέπει να ζήσει [...]. Στη συνέχεια μετά από μια έντονη επιχειρηματολογία, η Ελένη περνάει, όπως ο Ορέστης και η Εκάβη, στις παθητικές ικεσίες. [...] Παρ' όλα αυτά, δεν είναι ακόμα αρκετή η επιχειρηματολογία. Ο Μενέλαος, με τη σειρά του, συνεχίζει το επιχείρημα και αυτό το περίφημο δίκαιο "απόδοσης" επαναλαμβάνεται από στίχο σε στίχο στην αγόρευσή του. Πραγματικά, αυτό το επιχείρημα, που θυμίζει τις πιο απλές και τις πιο υλικές διαδικασίες, καταλήγει να συγκινήσει τη Θεονόη []. Ποιος όμως θα σκεπτόταν ότι αυτή η εμμονή για να βρεθεί η πιο στοιχειώδης μορφή της δικαιοσύνης βλάπτει το πάθος αυτής της σκηνής, όπου πρόκειται για δύο ζωές; Οι ήρωες επιδεικνύουν τόση ευγλωττία και δεξιότητα για να συγκινήσουν περισσότερο»

Romilly 1997: 202-203).

2.δ. [σύγκριση των λόγων Ελένης-Μενέλαου]

«Αυτή όμως η ρήση [του Μενέλαου] εκφέρεται σε τόνο ολότελα διαφορετικό από ό,τι της Ελένης. Εδώ δεν αισθανόμαστε την αδύναμη ικεσία αλλά τη σθεναρή επιμονή για μια δίκαιη απαίτηση»

(Lesky 1989: 250).

2.ε. [σύγκριση των λόγων Ελένης-Μενέλαου]

«Η αντίθεση βρίσκεται ανάμεσα στην απλή, συγκινητική ομιλία της Ελένης -όπου ξανά, όπως στην παράκληση της Ιφιγένειας προς τον Χορό, οι αλλαγές τόνου της γυναικείας φωνής ηχούν αλάνθαστα μέσα από την αυστηρή τυπικότητα του ιαμβικού τρίμετρου- και τον σοβαροφανή τρόπο του Μενέλαου, ένα παράδοξο μίγμα της επιχειρηματολογίας του Γοργία και άχρηστων πλατειασμών γύρω από τη δικιά του γενναιότητα»

(Whitman 1996: 78).

2.στ. [σύγκριση των λόγων Ελένης-Μενέλαου]

«Αυτοί οι στίχοι, 991-995 [= 1092-1097], έχουν συχνά θεωρηθεί ύποπτοι παρεμβολής, και άλλοτε όλοι, άλλοτε οι 991-992 [=1092-1093] διαγράφονται. Μου φαίνονται απαραίτητοι, για να κρατήσουν την ισορροπία όλου του λόγου. Χωρίζοντας τα επιχειρήματα ανάμεσα στην Ελένη και τον Μενέλαο έτσι, ώστε να συμπληρώνουν ο ένας τον άλλο και να έχουν αντίθεση στο ύφος τους, ο Ευριπίδης έχει κάνει τον λόγο της Ελένης παράκληση και τον λόγο του Μενέλαου ένα αίτημα για δικαιοσύνη. Το αποτέλεσμα είναι να δίνει στον Μενέλαο έναν σαρκαστικό τόνο όχι τόσο ελκυστικό, τον οποίο δεν θα έπρεπε να χρεώσουμε στο χαρακτήρα του, που είναι μάλλον αρρενωπός. Αλλά να δώσουμε τέλος στον λόγο στον 990 [=1091] θα ήταν προκλητικά σκληρό, όπως ο ίδιος εν μέρει παραδέχεται»

(Dale 1967: 165-166).

2.ζ. [ρήση Μενέλαου]

«Αναπτύσσονται [από τον Μενέλαο] δύο συγκεκριμένα νομικά επιχειρήματα: το ένα καθαρά νομικού χαρακτήρα, "πρέπει να επιστρέφουμε αυτό που μας εμπιστεύτηκαν προσωρινά", το άλλο βασίζεται σε μια σοφιστική ερμηνεία της σχέσης ανάμεσα στον ικέτη και τους θεούς τους οποίους επικαλείται: εφόσον οι θεοί δεχτούν τα σφάγια, δεν μπορούν στη συνέχεια να εξαπατούν αυτόν που προσφέρει τη θυσία με το να μην ικανοποιούν το αίτημά του. Αναπτύσσεται συνεπώς ένας λόγος δικανικός. Η επιχειρηματολογία του Μενέλαου αναπτύσσεται στη σφαίρα των κανόνων που επιβάλλει ο δικανικός λόγος, ενώ της Ελένης μοιάζει με λόγο συμβουλευτικό. Η πραγμάτευση του ίδιου θέματος με διαφορετική επιχειρηματολογία και ύφος εντάσσεται στο σοφιστικό είδος»

(Giovannini 2004: 149).

2.η. [λειτουργία των δύο ρήσεων]

«Δεν ήταν αναγκαίο η σκηνή να θυμίζει αγώνα. Ο λόγος της Ελένης από μόνος του θα ήταν αρκετός. Αλλά, με το να παρουσιάζεται έτσι, δίνεται έμφαση στη σύγκρουση που γίνεται στο μυαλό της Θεονόης, καθώς ακούει, γιατί κι η ίδια βρίσκεται σε δίλημμα ανάμεσα σε κείνο που διατάχθηκε να κάνει και σε κείνο που η ίδια γνωρίζει ότι είναι δίκαιο αλλά θανάσιμα επικίνδυνο»

(Whitman 1996: 79).

2.θ. [μια άλλη άποψη: κωμικός χαρακτήρας]

«Ύστερα από τη συμφωνία για αυτοκτονία και τη συνακόλουθη ρητορική από μέρους του Μενέλαου, μπαίνει, προς αποθάρρυνση της Ελένης, η παντογνώστρια ιέρεια αναγγέλλοντας ότι του λόγου της είναι η ενδιάμεση ανάμεσα στην Ήρα και την Αφροδίτη: θα αποκαλύψει ή όχι την άφιξη του Μενέλαου στον αδελφό της; Μια τόσο γελοία κατάσταση δεν μπορεί να μας προκαλέσει καμιά σοβαρή συγκίνηση, αλλά θα είμαστε έτοιμοι να απολαύσουμε ένα κομψό κομμάτι επιχειρηματολογίας ή οποιαδήποτε άλλη διανοητική τέρψη είναι δυνατόν να μας προσφερθεί. Συνακόλουθα πρώτα η Ελένη βάζει σε ενέργεια τα κατάλληλα επιχειρήματα σ' έναν αποτελεσματικό μονόλογο. Ύστερα ο Χορός, εκτιμώντας στην εντέλεια τη μη πραγματικότητα της περίστασης [παρεμβαίνει]. Ο Μενέλαος είναι υπέροχος. Ούτε ο Αιδ. κ. Κόλινς δε θα μπορούσε να είχε κάνει τίποτε καλύτερο. Δεν μπορεί να φτάσει στο σημείο να κλάψει -αίσχος για το νικητή της Τροίας- αν και πράγματι λένε ότι είναι εντελώς σωστό το να κλαίει κανείς για τη συμφορά του. Αλλά κάτι το σωστό μ' αυτό τον τρόπο, αν είναι σωστό, ο Μενέλαος δεν θα το βάλει πριν από την ευψυχία [...]»

(Kitto 1993: 438).

3.α. [η Ελένη - ο Μενέλαος - η τέχνη του έργου]

«[...] Αλλά να πείσει η Ελένη το βασιλιά ότι ο Μενέλαος είναι νεκρός [...] - θα πρέπει αυτός ο βασιλιάς να είναι ένας πραγματικός ηλίθιος με βασιλικά ρούχα. Παρ' όλα αυτά η Ελένη είναι η Ελένη, ένα είδος μάγισσας, σύμφωνα με την παράδοση, και σίγουρα είναι ακαταμάχητη. Εξάλλου [...] το έργο είναι βασικά ένα ρομαντικό δράμα,τείνει δηλαδή προς την υπερβολή, κι όταν σκέφτεται κανείς τις πρωτόγονες, απίθανες επινοήσεις και τα τεχνάσματα που διανθίζουν π.χ. τις σελίδες του Τριστάνου και της Ιζόλδης, ο Ευριπίδης φαίνεται ομαλός. Ο ίδιος ο Μενέλαος, εις βάρος της θεατρικής ψευδαίσθησης, παρατηρεί ότι η ιδέα να προσποιηθεί πως είναι νεκρός μοιάζει κάπως ξεπερασμένη. [...] Το ειρωνικό αυτό σχόλιο του Μενέλαου, πάνω σ' αυτό το σημαντικό σημείο του σχεδίου, δείχνει ότι ο Ευριπίδης δεν αφήνει και πολλά περιθώρια στην τέχνη του έργου, ότι η έκβαση βρίσκεται εκεί σχεδόν "για τον τύπο", εφόσον ό,τι ήταν ουσιαστικό παίχτηκε στη σκηνή με τη Θεονόη»

(Whitman 1996: 83-83).

3. β. [ειρωνική μέθοδος στον Ευριπίδη]

«[...] Με τη λέξη ειρωνεία εννοώ τη διάσταση που δημιουργεί ο ποιητής ανάμεσα σε "φαινόμενα" και "πραγματικότητα". Πιο συγκεκριμένα, "φαινόμενα" μπορεί να είναι ορισμένοι κοινοί τόποι, τους οποίους εκφράζουν ένας ή περισσότεροι από τους θεατρικούς χαρακτήρες και οι οποίοι καταρρίπτονται από τη δράση του έργου. Στην περίπτωση αυτή η δράση αποτελεί τον άλλο πόλο της διάστασης, δηλαδή την "πραγματικότητα".

Ακόμα ως "φαινόμενα" μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ορισμένα δραματικά πρόσωπα, για παράδειγμα, γυναίκες, βαρβάρους, δούλους, τα οποία σύμφωνα με την επικρατούσα αντίληψη περιμένει κανείς να συμπεριφέρονται κατά ένα δοσμένο, στερεότυπο τρόπο. Αν, αντίθετα από τις προσδοκίες, οι ήρωες αυτοί δείξουν μια άλλη συμπεριφορά πάνω στη σκηνή, που να έρχεται σε αντίφαση με τις κοινά αποδεκτές αντιλήψεις γι' αυτούς, τότε μπορούμε πάλι να χαρακτηρίσομε την κατάσταση αυτή ως "πραγματικότητα" κι έτσι να αποτελέσει το δεύτερο πόλο της ειρωνικής διάστασης. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις έχομε τη δυνατότητα να πούμε ότι ο ποιητής χρησιμοποιεί ειρωνική μέθοδο, για να παρουσιάσει ορισμένες δραματικές καταστάσεις. Την ειρωνική αυτή μέθοδο την εφαρμόζει πολύ συχνά ο Ευριπίδης στα έργα του: δεν υπάρχει έργο του ποιητή, στο οποίο να μην τη συναντήσομε σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό» (Συνοδινού 1988:106).

4. α. [Ελένη-Αλκιβιάδης]

«[...] Ο Hartung το 1844 γράφει ότι εις την πραγματικότητα πρωταγωνιστής του έργου είναι ο Αλκιβιάδης, ο οποίος φυσικά κρύπτεται κάτω από το όνομα της Ελένης. Το 1913 οMurray συνεχίζει την άποψη του Hartung, λέγων ότι ο Αλκιβιάδης, το πλέον παράδοξον πολιτικόν πρόσωπον του Ε' π.Χ. αιώνος, έκαμε μεγάλην εντύπωσιν εις τον Ευριπίδην, ώστε ο ποιητής να τον επαινέση και εις άλλα του έργα. [...] Περισσότερον όμως από τους δύο έχει προχωρήσει ο Γάλλος Delebeque, ο οποίος συνταυτίζει πλήρως την Ελένη μετον Αλκιβιάδην, και το όλον έργον με την εκστρατείαν εις την Σικελίαν. Ο Delebeque πιστεύει ότι οι στίχοι [του πρωτοτύπου] 207, 251, 256, 261, 304-305, 1368, όπως και οι στίχοι 222, 273, 596, 931, 932, 934, 1101-1102, 1147-48, αναφέρονται εις τον Αλκιβιάδην. Από όλους δε τους στίχους εις τους οποίους υπονοείται ο Αλκιβιάδης, οι πλέον ουσιώδεις είναι ο στ. 273 (= 310 στη μτφρ.) και ο στ. 932 (=1031). Με τον πρώτο στίχο ο Αλκιβιάδης παραδέχεται την ενοχήν του εις την βεβήλωσιν των Μυστηρίων και του ακρωτηριασμού των Ερμών ολίγον προ της αναχωρήσεως των Αθηναίων διά την Σικελίαν [...], ενώ με τον δεύτερον στίχον ο Αλκιβιάδης προφητεύει την ανάκλησίν του από τους Αθηναίους, η οποία συνέβη το 407 π.Χ. Τόσο βέβαιος ήτο ο Αλκιβιάδης, ώστε εις τον ίδιον στίχον χρησιμοποιεί τρεις λέξεις ταυτοσήμους: πάλιν, αύθις, αύ»

(Παττίχης 1978: 40).

4.β. [Ελένη-Αλκιβιάδης]

«Οι υπαινιγμοί κατά του Αλκιβιάδη είναι σ' όλο το έργο φανεροί, ιδιαίτερα όταν γίνεται λόγος περί επιστροφής της Ελένης.[...] Όταν η Ελένη λέει πως αν γυρίσει στη Σπάρτη θα της κλείσουν τις πόρτες λέγοντάς της δεν είσαι η Ελένη (στ. 287), γίνεται υπαινιγμός για τον Αλκιβιάδη που τότε φιλοξενούνταν στη Σπάρτη και που του είχαν ανοίξει τις πόρτες. Κι όταν η ίδια λέει θεϊκή βουλή ήτανε να σκοτωθούνε τόσοι και να βγάλει αυτή κακό όνομα (στ. 614), πάλι τον Αλκιβιάδη παρωδεί πως δεν έφταιγε τάχα τίποτα. Ύστερα πάλι λέει η Ελένη: Αν πάω στη Σπάρτη πάλι τίμιο όνομα θα αποχτήσω (στ. 929). Λέει δηλαδή ο Ευριπίδης στους Αθηναίους έτοιμοι να 'στε να τον ξαναδεχτείτε. Κι όταν βάζει τη Θεονόη να μαντεύει υπέρ της επιστροφής της Ελένης, προειδοποιεί πως πάλι οι θεομπαίχτες της Αθήνας θα επιστρατευθούν για να δώσουν χρησμό υπέρ της επιστροφής»

(Δρομάζος 1984: 350).

5.α. [η δράση των θεών]

«Σε σύγκριση με τα επιχειρήματα με τα οποία οι άνθρωποι αγωνίζονται για το δίκαιο και το βρίσκουν, η εγωιστική διαμάχη των δύο θεαινών μοιάζει μικροπρεπής και αξιοθρήνητη, και αυτή η εντύπωση είναι κάτι που το επιδιώκει ο ποιητής. Η ένταση ανάμεσα στη σκέψη του και τις ιδέες της παράδοσης γίνεται αισθητή σ' αυτό το έργο, όπως, λ.χ., στην αμφιβολία της Ελένης για την ιστορία της καταγωγής της (21), στην κριτική του Θεράποντος για τη μαντική τέχνη (744) και ιδιαίτερα στην τελευταία στροφή του πρώτου στασίμου. Βέβαια, αυτά τα θέματα δεν έχουν κεντρική σημασία για την Ελένη»

(Lesky 1989: 257).

5.β. [αλληλεπίδραση θεϊκής - ανθρώπινης δράσης]

«[...] Αλλά ως προς τη θεολογική άποψη πρέπει να πούμε περισσότερα. Οι θεοί μερικές φορές επηρεάζονται σ' ένα βαθμό ή ακόμη και κατευθύνονται από τις πράξεις των ανθρώπων. [...] Ένα από τα διακριτικά γνωρίσματα του ελληνικού πολυθεϊσμού, μέχρι την εποχή των φιλοσόφων, είναι η αλληλεπίδραση θείας και ανθρώπινης δράσης, που φαίνεται πιο έντονα στα έργα του Ομήρου και του Σοφοκλή, όπου εμφανίζονται και οι δύο αυτοί παράγοντες δράσης. Έτσι κι εδώ, αν συμφωνήσουμε ότι η μοίρα της Ελένης και του Μενέλαου εξαρτάται από το αν θα μιλήσει η Θεονόη στον αδελφό της ή όχι, τότε το λογικό συμπέρασμα που ακολουθεί είναι ότι η απόφαση για τη διαμάχη των θεαινών εναπόκειται σ' αυτήν. Η φράση "τέλος δ' έφ ύμίν" δε σημαίνει κάτι τέτοιο, όμως δραματουργικά αυτό είναι το αποτέλεσμα. [...] Θα μπορούσε ίσως να τεθεί το ερώτημα: γιατί, εφόσον όλα παίζονται στο ανθρώπινο επίπεδο, να υπεισέρχονται σ' αυτό το σημείο οι θεές; Υποδηλώθηκε παραπάνω ότι η φιλονικία τους περιπλέκει ακόμα περισσότερο το αξεδιάλυτο δίχτυ της αλήθειας και της φαινομενικότητας. Οι θεοί, καθώς φαίνεται, δεν ανήκουν οριστικά στη μια ή την άλλη πλευρά. Αντίθετα μάλιστα: κάποτε, για τους πιο μηδαμινούς λόγους, διαιωνίζουν την απόλυτη σύγχυση του κόσμου. Αλλά έχουν κι οι θεοί τη μεγαλοπρέπειά τους: είναι οι μεγεθυντικοί καθρέπτες της εμπειρίας, κι η ανάμιξή τους στην τύχη του Μενέλαου και της Ελένης προσθέτει μια καινούρια διάσταση, και οδηγεί σε μια ευρύτερη σύλληψη της δομής και των γεγονότων του κόσμου. Μόνο η Θεονόη έχει αυτήν την ικανότητα. Αλλά το ότι είναι διορατική δε σημαίνει ότι εμπλέκεται λιγότερο στο σχήμα "φαινομενικότητα - πραγματικότητα" από ό,τι οι άλλοι. Αν τελικά επιτρέψει να γίνει γνωστή η αλήθεια για την Ελένη, θα πρέπει να το κάνει κρύβοντας μιαν "αλήθεια", μιαν "αλήθεια" που, αν ειπωθεί, θα διαιωνίσει ένα ψέμα που αρχικά το είχε επινοήσει μια θεά»

(Whitman 1996: 76-77).

5.γ. [μια θεότητα κοντά στη φιλοσοφία]

«Μερικές φορές, όμως, τον βλέπουμε [τον Ευριπίδη] να αποδέχεται το θείο με μια προσωπική θέρμη, η οποία δεν αποτελεί μικρότερη αντίθεση προς τις τρέχουσες συνήθειες. [...] Μερικές φορές μάλιστα, ξεχνώντας τους μύθους και τους καθιερωμένους τύπους, μοιάζει να προσανατολίζεται προς μια θρησκεία κάπως αποκομμένη από την κοινή αντίληψη, απευθυνόμενος σε μια "θεότητα" που είναι πολύ κοντά στη φιλοσοφία ή, έστω, στην ηθική έννοια. [...] Κι όταν η μάντισσα Θεονόη στην Ελένη (1002 κ.ε.) δηλώνει: τρανό ιερό της Δικαιοσύνης έχω/μες στο είναι μου βαθιά είμαστε το ίδιο μακριά [με το Δία που ήταν εγκατεστημένος πάνω στον Όλυμπο]. Βλέπουμε ήδη να ανοίγεται ο δρόμος προς μια προσωπική θρησκεία»

(Romilly 1997: 32-33).

5.δ. [άνθρωποι - θεοί]

«α. Η Θεονόη εμφανίστηκε, γιατί γνωρίζει ότι γι' αυτήν έχει έλθει η ώρα της απόφασης. Γι' αυτήν την απόφαση έχει προετοιμαστεί, εξασφαλίζοντας με την τελετή κάθαρσης τ' ουρανού πνοές καθάριες [...].

β. Το δίλημμα της απόφασής της εκτίθεται -με ένα παραδειγματικό για το διλημματικό χαρακτήρα κάθε ανθρώπινης απόφασης τρόπο- αφενός μεν από το γεγονός ότι είναι προικισμένη με τη γνώση ότι σήμερα οι θεοί θα αποφασίσουν για το Μενέλαο, αφετέρου όμως ότι δε γνωρίζει πώς ή τι θα αποφασίσουν οι θεοί. Αυτό οφείλεται στο ότι από τη μια τίποτε στον κόσμο δε γίνεται ενάντια στα σχέδια των θεών [...], από την άλλη όμως κάθε ανθρώπινη απόφαση, όταν υπάρχει άγνοια της θεϊκής βούλησης, πρέπει να λαμβάνεται με τέτοιον τρόπο, ώστε να είναι σωστή και από την άποψη των θεών.

γ. Σ' αυτό το βασικό δίλημμα συνίσταται ταυτόχρονα το δυνατό περιθώριο/πλαίσιο δράσης της ελευθερίας. Με τη λέξη τέλος [= η τύχη σου όμως κρέμεται από μένα] στη Θεονόη (και σε κάθε άνθρωπο που παίρνει αποφάσεις σύμφωνα με το παρά-δειγμά της) παραχωρείται και επιβάλλεται ταυτόχρονα ένα τέλος κρίσεως ανάλογο προς το θεϊκό. Σε κάθε περίπτωση η αντίστοιχη πραγμάτωση αυτού του τέλους, δηλ. της ελευθερίας για κρίσιν δεν έχει απεριόριστο κατά βούλησιν όριο, αλλά συνδέεται με την πραγμάτωση ενός κανόνα (νόρμας). Ο κανόνας, που η Θεονόη βρίσκει με τη δική της σκέψη και με τη δύναμη της φώτισης του καθαρού νου, είναι το δίκαιον. Το τέλος της συνίσταται στο γεγονός ότι, ανεξάρτητα από αυτό που θα συμβεί σύμφωνα με την άδηλη ακόμα βουλή των θεών, η Θεονόη θα αποφασίσει γι' αυτό, που πρέπει να συμβεί κατά το δίκαιον. Και αντιστρόφως: μόνο εξαιτίας αυτού του γεγονότος, ότι δηλ. αποφασίζει μ' αυτόν τον τρόπο, έχει το αληθινό τέλος κρίσεως»

(Kannicht 1969 Β: 235-236).

 

 

Β΄ Επεισόδιο, 4^η σκηνή, στίχοι 942-1042

Στόχοι: οι μαθητές:

• να κατανοήσουν το περιεχόμενο της ενότητας

• να εντοπίσουν τις σκηνοθετικές και σκηνογραφικές πληροφορίες και να συσχετίσουν την «όψη» με το πρόσωπο και τον ρόλο της Θεονόης

• να διακρίνουν τα στοιχεία της ενότητας που συμβάλλουν στην προώθηση του μύθου

• να διαπιστώσουν τις μαντικές ικανότητες της Θεονόης αλλά και τις αδυναμίες της

• να διακρίνουν στον λόγο της Ελένης την ικεσία, τη διάνοια και τα ρητορικά επιχειρήματά της για να πείσει τη Θεονόη

• να ηθογραφήσουν την Ελένη και να εντοπίσουν τα στοιχεία που συνθέτουν την τραγικότητά της.

Επεξεργασία του κειμένου:

1. Ανάγνωση της ενότητας.

2. Να αποδώσετε περιληπτικά το περιεχόμενο της ενότητας. (με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και με τις απαραίτητες λεπτομέρειες)

3. Πώς εισέρχεται η Θεονόη στη σκηνή; (υποτίθεται από την κεντρική πύλη του παλατιού – σσ. 71 και 73 σχολ. εγχ.: ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ / 951-960: σκηνοθετικές και σκηνογραφικές πληροφορίες / «όψη» - η Θεονόη εισέρχεται στη σκηνή συνοδευόμενη από γυναίκες-δούλες, που τους δίνει οδηγίες να κάνουν τον απαραίτητο καθαρμό του αέρα και του εδάφους με φωτιά και θειάφι, για να περάσει η μάντισσα έτοιμη να δεχτεί τη θεϊκή έμπνευση / τυπικό εξαγνισμού / σχόλιο 2 σχολ. εγχ. – η Θεονόη πιθανόν να φορά αιγυπτιακά ρούχα, πολυτελή και με ιερατική όψη – εμφανίζεται με τελετουργική επισημότητα, μεγαλοπρέπεια, ανάλογη του προσώπου και της ιδιότητάς της – με αυτό ο Ευριπίδης θέλει: α. να τονίσει τον ξεχωριστό της χαρακτήρα ως μάντισσας και τον ρόλο που θα διαδραματίσει στην εξέλιξη του έργου, β. να ενισχύσει με την «όψη» την αποφασιστική τροπή που θα πάρει η εξέλιξη του έργου στο εξής)

4. Σε ποιον απευθύνεται αρχικά η Θεονόη και τι λέει; (960-963: απευθύνεται στην Ελένη – αισθάνεται δικαιωμένη και υπερήφανη που επαληθεύτηκε η μαντεία της / ειρωνικός τόνος στην ερώτησή της)

5. Σε ποιον απευθύνεται στη συνέχεια; (964-984: στον Μενέλαο)

6. Ποια στοιχεία στον λόγο της Θεονόης προς τον Μενέλαο τονίζουν τη μαντική της ικανότητα; (964-978 (βλέπε και 960-963): γνωρίζει τις περιπέτειες του Μενελάου, γνωρίζει τα σχέδια και τις διαθέσεις των θεών / από τον στίχο 967 αρχίζει να εμπνέεται και να χρησμοδοτεί-έως 978 / φανταζόμαστε την ανάλογη σκηνοθεσία: ίσως σηκώνει τα χέρια της ψηλά, στρέφει το βλέμμα της προς τον ουρανό, ή ακόμη και έχοντας τα μάτια της κλειστά / υπάρχει διαφωνία στους θεούς για τον Μενέλαο-θα κάνουν συμβούλιο αυτή τη μέρα και ο Δίας θα αποφασίσει / κρίσιμη μέρα / ενότητα χρόνου: όλα θα γίνουν σε ένα 24ωρο / δραματική ένταση / αγωνία ηρώων και θεατών-η Ήρα είναι υπέρ του γυρισμού του Μενελάου και της Ελένης στην πατρίδα, η Αφροδίτη είναι εναντίον – θρησκευτικές αντιλήψεις: α. ανθρωπομορφισμός των θεών: «αγορά» θεών, απόφαση Δία, πάθη θεαινών, β. οι θεοί καθορίζουν τη ζωή των ανθρώπων / όταν ο άνθρωπος συγκρούεται με τη θεϊκή δύναμη, είναι ο ηττημένος και βιώνει την τραγικότητα)

7. Ποιος στίχος δηλώνει τον κρίσιμο ρόλο της Θεονόης και τι εντύπωση προκαλεί; Πώς αναλύεται στη συνέχεια; (979 και 980-984: 979: βαρυσήμαντος στίχος / η Θεονόη γνωρίζει τη δύναμή της / από την επιλογή και απόφασή της εξαρτάται η καταστροφή ή η σωτηρία του Μενελάου / καθοριστικός ο ρόλος της για την εξέλιξη του δράματος / δραματική ένταση / αγωνία ηρώων και θεατών για την επιλογή της μάντισσας / εξυπηρετεί τη δραματική τεχνική του ποιητή: εντάσσει τη Θεονόη στην πλοκή / προώθηση του μύθου{προώθηση του μύθου γίνεται και με την ίδια την είσοδο της Θεονόης στη σκηνή} – σ. 71 σχολ. εγχ.: ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ / 980-984: δίλημμα Θεονόης: αποκάλυψη → καταστροφή Μενελάου / Αφροδίτη / υπακοή στον αδελφό της # σωτηρία Μενελάου / Ήρα / ανυπακοή στον αδελφό της και βασιλιά)

8. Παρά τη μαντική της ικανότητα, η Θεονόη έχει και αδυναμίες. Σε ποιους στίχους δηλώνονται ή υποδηλώνονται; (985-986 / αμφίσημο το νόημά τους, 980-984: είναι αδελφή του βασιλιά και, αν βοηθήσει τους δύο συζύγους, θα υπάρξει κόστος και για την ίδια – η αδελφική της αγάπη)

9. Ποιες λέξεις-φράσεις και ενέργειες της Ελένης δείχνουν την ικεσία της προς τη Θεονόη; (987-993 και 1038-1039: Ικέτισσα, ω! παρθένα, σου προσπέφτω / σκηνοθετική πληροφορία: γονατίζει και αγκαλιάζει τα πόδια της Θεονόης, σε παρακαλώ, έλα, γλίτωσέ τον, σε ικετεύω, λύτρωσέ με, Αχ!, μην τον φανερώσεις, σε ικετεύω, κάνε μου αυτή τη χάρη)

10. Ο ικετευτικός λόγος της Ελένης είναι συγχρόνως ένας ρητορικός λόγος, με τον οποίο ζητάει κάτι προβάλλοντας διάφορα επιχειρήματα. Τι ακριβώς ζητάει η Ελένη από τη Θεονόη και με ποια επιχειρήματα προσπαθεί να την πείσει; Είναι τα επιχειρήματα της Ελένης πειστικά; (σ.73 σχολ. εγχ.: ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ / αίτημα: 991-992: να μην αποκαλύψει η Θεονόη την παρουσία τού Μενελάου στον Θεοκλύμενο – επιχειρήματα: α) 987-990: η Ελένη προσπέφτει ικέτισσα στα πόδια της Θεονόης και την παρακαλεί να μη χάσει τον άντρα της τώρα που τον βρήκε, ύστερα από τόσα χρόνια / με την τραγικότητά της προσπαθεί να προκαταλάβει τη Θεονόη, να τη συγκινήσει και να την κάνει να τη λυπηθεί – β) 993-996-1003: θα είναι ασέβεια και αδικία να συναινέσει η Θεονόη να πάρει ο αδελφός της με τη βία κάτι που ανήκει σε άλλον, την Ελένη από τον Μενέλαο / διάνοια: ο θεός μισεί τη βία-αδικία-ασέβεια και προστάζει οι άνθρωποι να έχουν μόνο αυτά που τους ανήκουν δικαιωματικά / η Ελένη αποβλέπει στο να ξεπεράσει η Θεονόη το συναισθηματικό εμπόδιο της αδελφικής αγάπης και να δείξει ευσέβεια και δικαιοσύνη, προστατεύοντας τον Μενέλαο και την Ελένη / σχόλιο 7 σχολ. εγχ. – γ) 1003-1008: η Θεονόη πρέπει να τηρήσει, ως κληρονόμος, την υπόσχεση του νεκρού πατέρα της, οπότε πρέπει να σωθεί ο Μενέλαος για να γίνει αυτό – δ) 1009-1016: θα αδικήσει η Θεονόη τον δίκαιο πατέρα της και θα διαπράξει ασέβεια απέναντι στον θεό, αν εκτελέσει τη διαταγή του άδικου αδελφού της – ε) 1017-1019: ως μάντισσα η Θεονόη οφείλει να γνωρίζει το δίκαιο και να το πράττει – στ) 1020-1025: η Ελένη ως δυστυχισμένη γυναίκα λόγω της μοίρας της ζητάει λίγη βοήθεια από μια άλλη γυναίκα / τραγικότητα / προσπαθεί να συγκινήσει τη Θεονόη και να την κάνει να τη λυπηθεί – ζ) 1026-1034: με τη σωτηρία του Μενελάου και την επιστροφή τους στην πατρίδα, θα αποκατασταθεί η τιμή και η αξιοπρέπεια της Ελένης, θα αποκατασταθεί κοινωνικά η κόρη τους Ερμιόνη, θα απολαύσει η Ελένη τη χαρά του νόστου και την ευτυχία του σπιτικού της / ξενιτιά μαύρη: τραγικότητα της ηρωίδας – η) 1035-1037: θα ήταν άδικο, αφού επέζησε του Τρωικού πολέμου ο Μενέλαος, να τον χάσει τώρα η Ελένη σε τέτοιες συνθήκες / προσδίδει τραγικότητα στον Μενέλαο: θα ήταν τιμητικό να σκοτωθεί στην Τροία και καθόλου τιμητικό να πεθάνει στην Αίγυπτο από τον Θεοκλύμενο – θ) 1038-1042: επαναλαμβάνει το αίτημά της και προτρέπει τη Θεονόη να μιμηθεί το ενάρετο ήθος του πατέρα της, συμπληρώνοντας το κατάλληλο γνωμικό / διάνοια – η Ελένη στον λόγο της ικετεύει και επικαλείται το αίσθημα δικαιοσύνης που γνωρίζει ότι διακατέχει τη Θεονόη συνυφασμένο με την ευσέβειά της ως προφήτισσας / επικαλείται τη λογική, το συναίσθημα και το ήθος / μιλάει με ύφος ικετευτικό / τα επιχειρήματά της είναι πειστικά και ισχυρά, επηρεάζουν τη Θεονόη, γιατί η τελευταία είναι ευσεβής, δίκαια και γυναίκα)

11. Πώς ηθογραφείται η Ελένη στην ενότητα; (987-990, 1020-1025, 1037, 1038: τραγικότητα Ελένης – όμως, η Ελένη αγωνίζεται για τη σωτηρία του άντρα της και τη δική της και για την αποκατάσταση της τιμής της → βασικός παράγοντας που ρυθμίζει τη σκέψη και τη δράση της – ικετεύει και επιχειρηματολογεί – ευγενής, αριστοκράτισσα, ευσεβής αρχόντισσα, δε διστάζει να πέσει στα πόδια της Θεονόης – ευαίσθητη και αδικημένη γυναίκα – πιστή και αφοσιωμένη σύζυγος, που αγαπάει τον άντρα της – ευφυής, γιατί σφυροκοπάει τη Θεονόη με επιχειρήματα που ξέρει ότι θα την επηρεάσουν)

12. Ποιες ιδέες εκφράζονται στην ενότητα; (διάνοια: 967-982: ανθρωπομορφισμός των θεών – 996-1003: ο θεός αγαπάει και προστάζει τη δικαιοσύνη / η λέξη ο θεός με την έννοια του ηθικού νόμου, της ηθικής τάξης / γνωμικό / ο Ευριπίδης συνηθίζει να διατυπώνει γνώμες με κύρος, που δε φαίνεται να έχουν άμεση σχέση με όσα έχουν προηγηθεί – 1041-1042: τα παιδιά να μοιάζουν στους (καλούς) γονείς τους)

Εργασίες:

1) Ποια ατμόσφαιρα δημιουργείται στη σκηνή με την εμφάνιση της Θεονόης; (σχολ. εγχ. σ. 85)

2) Να περιγράψετε τον τρόπο με τον οποίο εισέρχεται η Θεονόη στη σκηνή. Ποιους σκοπούς τού ποιητή εξυπηρετεί;

3) Ποια επιχειρήματα προβάλλει η Ελένη στη Θεονόη για να την πείσει να μην αποκαλύψει την παρουσία του Μενελάου στον Θεοκλύμενο; Πώς τα κρίνετε;

4) Η ρήση της Ελένης, ανάμεσα στα άλλα, περιλαμβάνει: α) το αίτημά της, β) τα επιχειρήματά της, γ) αναφορά στα προσωπικά της πάθη. Να εντοπίσετε στο κείμενο τα παραπάνω στοιχεία και να αναφερθείτε στη λειτουργία τους. (σχολ. εγχ. σ. 85)

5) Κάποια / ες από τις ερωτήσεις της επεξεργασίας, που δεν απαντήθηκαν κατά την παράδοση του μαθήματος.

 

© Ευαγγελία Οικονόμου

 

Β΄ Επεισόδιο, 4^η σκηνή, στίχοι 1043-1139

Στόχοι: οι μαθητές:

• να κατανοήσουν το περιεχόμενο της ενότητας

• να αντιληφθούν την προώθηση του μύθου με την απόφαση της Θεονόης

• να αναγνωρίσουν στο κείμενο τις σκηνοθετικές και σκηνογραφικές πληροφορίες

• να διακρίνουν τα επιχειρήματα στους λόγους του Μενελάου και της Θεονόης και να αντιληφθούν τον δικανικό χαρακτήρα της 4^ης σκηνής

• να ηθογραφήσουν τον Μενέλαο και τη Θεονόη

• να εντοπίσουν τη «διάνοια» σε στίχους του κειμένου

Επεξεργασία του κειμένου:

1. Ανάγνωση της ενότητας.

2. Να αποδώσετε περιληπτικά το περιεχόμενο της ενότητας. (με τη βοήθεια των πλαγιότιτλων και με τις απαραίτητες λεπτομέρειες)

3. Προωθείται ο μύθος και πώς; (ναι – με την απόφαση της Θεονόης, ύστερα και από τον λόγο του Μενελάου, να βοηθήσει τους δύο ήρωες / συζύγους στο σχέδιο σωτηρίας τους)

4. Σχολιασμός των στίχων 1043-1045. (σχόλιο σχολ. εγχ.: H συµβατική παρεµβολή του Xορού διαχωρίζει τη ρήση της Eλένης από τη ρήση του Mενελάου και υπογραµµίζει τον ρητορικό χαρακτήρα της σκηνής, που θυµίζει «αγώνα λόγων»)

5. Με ποια επιχειρήματα ο Μενέλαος προσπαθεί να πείσει τη Θεονόη; (σ. 77 σχολ. εγχ.: ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ / επιχειρήματα: α) 1046-1052: ο Μενέλαος δε θα παρακαλέσει τη Θεονόη αλλά θα της μιλήσει με αντρίκειο θάρρος– β) 1052-1055: είναι σωστό / λογικό η Θεονόη να τον σώσει μαζί με τη γυναίκα του – γ) 1055-1057: αν δεν το κάνει, θα αποκτήσει κακό όνομα / ιδέα της υστεροφημίας – δ) 1057-1069: απειλεί ότι θα πέσει πάνω στον τάφο του Πρωτέα / σκηνοθετική πληροφορία: αποστροφή του Μενελάου προς τον τάφο-νεκρό Πρωτέα / για να ζητήσει από αυτόν να του δώσει πίσω την Ελένη, όπως είχε υποσχεθεί στον Δία / υπενθυμίζει στη Θεονόη τη δέσµευση που είχε αναλάβει ο πατέρας της απέναντι στον θεό-το καθήκον του φύλακα Πρωτέα με τον θάνατό του περνά στην κληρονόµο Θεονόη- η αθέτηση αυτού του καθήκοντος θα ατίµαζε ακόµα και τον νεκρό – ε) 1069-1076: επικαλείται τον Άδη ζητώντας του ή να φέρει πίσω στη ζωή όλους όσοι θυσιάστηκαν για την Ελένη στον Τρωικό πόλεμο ή να αναγκάσει τη Θεονόη να φανεί ακόμα πιο ενάρετη από τον πατέρα της επιστρέφοντας την Ελένη στον Μενέλαο / παράλογο επιχείρημα / εννοεί ότι, αν τελικά δε γυρίσει στη Σπάρτη µε την Ελένη, ο θάνατος τόσων ανθρώπων στην Τροία θα είναι μάταιος – στ) 1076-1080: θα αντιμετωπίσει με τα όπλα τον Θεοκλύμενο – ζ) 1081-1089: σε περίπτωση σύλληψής τους από τον Θεοκλύμενο, θα αυτοκτονήσουν πάνω στον τάφο του Πρωτέα / προσβολή και ατίμωση για τη Θεονόη και τον πατέρα της – η) 1089-1092: μόνο δύο ενδεχόμενα υπάρχουν: ή την Ελένη θα την πάρει ο Μενέλαος και κανένας άλλος ή θα πεθάνουν και οι δύο – θ) 1092-1094: επαναλαμβάνει το πρώτο επιχείρημα / έχει συγκινηθεί από όσα ο ίδιος είπε και προσπαθεί τώρα να πνίξει τη συγκίνησή του, επανερχόµενος στο ιδανικό του άντρα, που αντιµέτωπος µε τα δεινά δεν κλαίει – 1095-1098: επαναλαµβάνει και συνοψίζει το αίτηµά του – τα επιχειρήματα του Μενελάου είναι ίδια περίπου με της Ελένης, αλλά με διαφορετικό ύφος: απαιτητικό και απειλητικό)

6. Πώς ηθογραφείται ο Μενέλαος; (βασιλιάς και ήρωας – δεν παρακαλεί, αλλά απαιτεί – σοβαρός, αποφασιστικός, μιλά με θάρρος, απευθύνεται σαν ίσος προς ίσο στον Πρωτέα, απαιτητικός έως απειλητικός – ανακτά το ηρωικό του ήθος, σε σχέση με το Α΄ Επεισόδιο – στο τέλος συγκινημένος)

7. Σχολιασμός των στίχων 1099-1100. (πάλι συµβατική παρεµβολή του Xορού, που διαχωρίζει τον λόγο του Mενελάου από τον λόγο της Θεονόης)

8. Σε πους στίχους διατυπώνεται με ακρίβεια η απόφαση της Θεονόης; (1108-1110, 1123-1125, 1129-1131)

9. Με ποια επιχειρήματα η Θεονόη αιτιολογεί την απόφασή της; (σ. 79 σχολ. εγχ.: ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ / επιχειρήματα: α) 1101: είναι και θέλει να μείνει ευσεβής – β) 1102-1104: θέλει να κρατήσει το όνομά της και του πατέρα της καθαρό / να μη στιγματιστεί από κάποια άδικη πράξη / αξία της υστεροφημίας – γ) 1105-1108: είναι δίκαιη – δ) 1110-1113: η θρησκευτική της ιδιότητα ως μάντισσας την κατευθύνει στο θέλημα της Ήρας και όχι της Αφροδίτης – ε) 1114-1123: θα ήταν άδικο να μη δώσει την Ελένη στον Μενέλαο-το ίδιο θα έκανε και ο πατέρας της-η αδικία τιμωρείται ακόμη και μετά θάνατον – στ) 1126-1129: με την απόφασή της ουσιαστικά θα βοηθήσει τον αδελφό της / θα τον κρατήσει μακριά από μια επικείμενη άδικη πράξη, οπότε θα παραμείνει δίκαιος και ευσεβής – 1132-1135: προτρέπει τους δύο συζύγους να προσευχηθούν για βοήθεια στους θεούς – ζ) 1136-1137: επαναλαμβάνει το επιχείρημα της υστεροφημίας τού πατέρα της / σεβασμός παιδιού προς γονιό)

10. Πώς ηθογραφείται η Θεονόη; (ευγενής / αριστοκράτισσα – αγνή, ευγενική – ευσεβής, δίκαια – συνετή, γενναία, με βαθύτητα σκέψης: θα ωφελήσει τελικά τον Θεοκλύμενο, για τον οποίο νιώθει ουσιαστική αδελφική αγάπη – ενδιαφέρεται για την υστεροφημία της – αντάξια κόρη ενός έντιμου πατέρα)

11. Σχολιασμός των στίχων 1138-1139 (με την παρέµβαση αυτή του Χορού / Kορυφαίας ολοκληρώνεται η 4^η σκηνή και η Θεονόη αποχωρεί από τον σκηνικό χώρο)

12. Ποιες ιδέες εκφράζονται στην ενότητα; (διάνοια: 1055-1057 και 1102-1104: η ιδέα της υστεροφημίας – 1119-1123: τιμωρία της αδικίας και μετά θάνατον – 1138-1139: λαϊκή αντίληψη ότι µόνο ο δίκαιος ευτυχεί – 1134-1135: ευμετάβολη η βούληση των θεών / ανθρωπομορφισμός – 1126-1129: η αδελφικη αγάπη)

13. Ποια είναι τα συναισθήματα των θεατών; (ανακούφιση, ικανοποίηση, ελπίδα)

Εργασίες:

1) Με βάση την παρουσία και τα λόγια του Μενελάου σε όλη την 4^η σκηνή, πώς θα τον χαρακτηρίζατε:

• γενναίο άνδρα;

• καυχησιάρη στρατηγό;

• δειλό άνθρωπο;

• κάτι άλλο;

Πιστεύετε ότι είναι τραγικό πρόσωπο; (σχολ. εγχ. σ. 85)

2) Να σκιαγραφήσετε το ήθος της Θεονόης όπως διαγράφεται από τα δικά της λόγια και από τα λόγια των άλλων γι’ αυτήν. (σχολ. εγχ. σ. 85)

3) Με ποια επιχειρήματα ο Μενέλαος προσπαθεί να πείσει τη Θεονόη; Είναι πειστικά;

4) Ποια απόφαση παίρνει η Θεονόη και με ποια επιχειρήματα τη στηρίζει;

5) Να ηθογραφήσετε τον Μενέλαο και τη Θεονόη από τους λόγους τους.

6) Να σχολιάσετε τις ιδέες που αναπτύσσονται στους στίχους 1041-1042, 1119-1123 και 1138-1139.

7) Κάποια / ες από τις ερωτήσεις της επεξεργασίας, που δεν απαντήθηκαν κατά την παράδοση του μαθήματος.