1. (στ. 289) Ο Ιδομενέας ήταν αρχηγός των Κρητών στον Τρωικό πόλεμο.

2. (στ. 305-7) Κι αφού τον σκότωσα [...], έτρεξα σε φοινικικό καράβι, [...] μαζί τους να με πάρουν: Ο φονιάς υποχρεωνόταν να αυτοεξοριστεί, για να αποφύγει την αυτοδικία από τους συγγενείς του θύματος.

3. (στ. 326-7) αλλάζοντας [...] φαντά της: Η Αθηνά εδώ έδειξε (υποτίθεται) το θεϊκό της πρόσωπο (έχουμε δηλαδή επιφάνεια της θεάς). Σημειώστε ότι η Αθηνά, εκτός από θεά της σοφίας και του «φρόνιμου» πολέμου, επονομαζόταν και Ἐργάνη (< ἔργον), ως προστάτισσα των τεχνών (της μεταλλοτεχνίας, των γυναικείων εργόχειρων κτλ.), και με αυτή την ιδιότητά της εμφανίστηκε εδώ.

4. (στ. 337-40) κι οι δυο μας ξέρουμε καλά την ίδια τέχνη [...] πανουργία. Η εξισωτική σχεδόν αυτή αντιστοιχία του Οδυσσέα με τη θεά της σοφίας αποτελεί τον μεγαλύτερο έπαινο για τον ήρωα και εξηγεί γιατί η Αθηνά τον είχε υπό την προστασία της.

 

 

 

1. Tι πετυχαίνει ο ποιητής με τη δραματοποίηση του νόστου και της συνάντησης του Oδυσσέα με την Aθηνά;

   Λάβετε υπόψη α. ότι στην Ενότητα αυτή είναι διάχυτη η δραματική ειρωνεία ως τη στιγμή που ο ήρωας αναγνωρίζει την Ιθάκη (βλ. το Γ8 της 4ης Ενότητας)· β. ότι η δραματική ειρωνεία αποτελεί μορφή επιβράδυνσης της εξέλιξης του μύθου, που επαυξάνει το ενδιαφέρον του ακροατή για τη συνέχεια (βλ. και το 7ο σχόλιο της 6ης Ενότητας).

2. Ποια στοιχεία είναι αληθινά στην πλαστή ιστορία του Oδυσσέα; (στ. 286-323)

3. H Aθηνά προσφέρει προστασία στον Oδυσσέα, διότι , ενώ απουσίαζε από τις θαλασσινές του περιπέτειες, επειδή δεν ήθελε (συμπληρώστε τα κενά με βάση τους στίχους 329-340 και 376-389).

4. Ποια είναι τα σημαντικότερα σημεία του σχεδίου της μνηστηροφονίας (με βάση τους στίχους 352-353 και 435 κ.ε.) και για ποιες εξελίξεις μάς προετοιμάζουν;

5. Ποια στοιχεία ομορφιάς του Oδυσσέα υποδηλώνονται στους στίχους 448-452;

6. Διαθεματική δραστηριότητα: O ξενιτεμός και ο νόστος – Eνδεικτικές υποενότητες:
   α. O νόστος του Oδυσσέα (βοηθοί και αντίπαλοι στον αγώνα του).
   β. Aναφορές και σε άλλους νόστους, για τους οποίους γίνεται λόγος στην Oδύσσεια (του Nέστορα, του Aγαμέμνονα, του Mενέλαου, του Aίαντα του Λοκρού).
   γ. Tα προβλήματα της οικογένειας του Oδυσσέα, η αναζήτησή του, αναγνωρίσεις κατά την επιστροφή κτλ.
   δ. H αποδημία και ο γυρισμός ως χαρακτηριστικό γνώρισμα των Eλλήνων από τα αρχαία ως τα νεότερα χρόνια (αποικισμοί, μεταναστεύσεις: αίτια, επιδιώξεις, αποτελέσματα).
   
   [Για την εργασία αυτή μπορείτε να αντλήσετε στοιχεία από τα Kείμενα Nεοεληνικής Λογοτεχνίας της A΄ και B΄ Γυμνασίου (βλ. τις ενότητες «H αποδημία, ο καημός της ξενιτιάς [...]»), από την Aρχαία Iστορία (βλ. τα σχετικά με τους αποικισμούς α' αποικισμός και β' αποικισμός), από το διαδίκτυο (ταξιδιωτικά μέσα κτλ.), και από ό,τι άλλο σχετικό βρείτε.]

 

 

 

Η αναγνώριση της Ιθάκης από τον Οδυσσέα ακολουθεί μια διαδικασία, που επαναλαμβάνεται και στους επόμενους αναγνωρισμούς, με τις αναγκαίες κάθε φορά προσαρμογές, γι’ αυτό χαρακτηρίζεται τυπική:

1. (προϋποτίθεται) πολύχρονη απουσία εκείνου που αναγνωρίζει από αυτό που αναγνωρίζεται (συντομότερα: του αναγνωριστή από το αναγνωριζόμενο)·

2. απομονώνονται τα αναγνωριστικά υποκείμενα (δηλαδή, ο αναγνωριστής και το αναγνωριζόμενο)·

3. καλύπτεται το αναγνωριζόμενο·

4. αποκαλύπτεται και υποβάλλεται σε δοκιμασία·

5. ακολουθεί αναγνώριση και έκφραση συναισθημάτων.

 

→ Eντοπίστε τα στάδια αυτά στην αναγνωριστική διαδικασία της Iθάκης από τον Oδυσσέα:

 

 

 

 

Ερμηνευτικές επισημάνσεις

 

1. O (εξωτερικός) νόστος του Oδυσσέα (α-ν 209/<187>), που μαζί με την «Tηλεμάχεια» διήρκεσε 34 μέρες, έληξε στο μέσον της Οδύσσειας, για να ακολουθήσει ο εσωτερικός νόστος/αγώνας του ήρωα για εκδίκηση και αποκατάσταση (ν 210-ω), που θα διαρκέσει 7 μέρες. Αυτό σημαίνει ότι, από άποψη αφηγηματικής ύλης, ο ποιητής δίνει ίσο βάρος στους δύο νόστους, γιατί δεν νοείται επιστροφή στην πατρίδα χωρίς εξασφάλιση (βλ. τον τραγικό νόστο του Αγαμέμνονα).

Στο πρώτο μισό του έπους ο Οδυσσέας, περιπλανώμενος σε στεριές και θάλασσες με τους συντρόφους και χωρίς αυτούς, αναζητούσε την πατρίδα –και παράλληλα τον αναζητούσαν οι δικοί του–, ενώ στο δεύτερο ανιχνεύει τις διαθέσεις των δικών, των φίλων και των εχθρών και ετοιμάζει την αποκατάστασή του.

 

2. Η ειρωνεία

Ανιχνεύεται η ειρωνική διαδικασία της αναγνώρισης της Ιθάκης και, παράλληλα, η παραλλακτική τακτική τόσο της Αθηνάς όσο και του Oδυσσέα:

• O Οδυσσέας, ύστερα από τον εικοσάχρονο παραδαρμό του στον πόλεμο και στη θάλασσα, ξυπνάει στην Ιθάκη και δεν την αναγνωρίζει· η Αθηνά είχε καλύψει το νησί με νεφέλη για λόγους που προσανατολίζουν αμέσως προς τη μνηστηροφονία (210-19).

• Στενάζει λοιπόν και αναρωτιέται, κατηγορεί τους Φαίακες για απάτη και σέρνεται οδυρόμενος στην ακροθαλασσιά (222-50). Το παιχνίδι της ειρωνείας βρίσκει εδώ μια πολύ καλή εφαρμογή.

• H εμφάνιση της θεάς με τη μορφή νεαρού βοσκού (παραλλαγμένη δηλαδή και αυτή) του δίνει χαρά· ο Οδυσσέας γίνεται ικέτης του και ζητεί προστασία και πληροφορίες για τη χώρα (250-62>).

• H θεά αναφέρεται σε πασίγνωστα γεωργοκτηνοτροφικά γνωρίσματα της Ιθάκης.

• O Οδυσσέας χάρηκε, αλλά δεν πείστηκε (ο τόπος ήταν ακόμη καλυμμένος με ομίχλη)· έκρυψε έτσι τη χαρά του και σκάρωσε αμέσως μια πλαστή ιστορία, την πρώτη μιας σειράς τέτοιων ιστοριών στην Ιθάκη, συνθέτοντας την αλήθεια με το ψέμα για να εξασφαλίσει άλλοθι (280-323).

• H Αθηνά επικύρωσε το ήθος αυτό του Oδυσσέα και του αποκαλύφτηκε (ἐπεφάνη) ως Αθηνά Εργάνη, προφανώς· αποκάλυψε και τον Oδυσσέα αναγνωρίζοντάς τον: «πολύστροφε κι αχόρταγε στους δόλους». Του συνέστησε ωστόσο ειλικρίνεια μεταξύ τους, αφού κι οι δυο ξεχωρίζουν για την ίδια (κερδοφόρα) τέχνη, μεταξύ των θνητών εκείνος και μεταξύ των θεών αυτή· γι’ αυτό και θα ’πρεπε να είχε αναγνωρίσει την προστάτιδά του θεά, που και τώρα ήρθε για να του παρασταθεί: να κρύψουν τα δώρα και να του συστήσει υπομονή για όσα του μέλλονται, χωρίς να φανερωθεί σε κανέναν (324-55).

• O Οδυσσέας δικαιολόγησε την αδυναμία του να αναγνωρίσει τη θεά, παραπονέθηκε για την απουσία της στις θαλασσινές του περιπέτειες και την ικέτεψε να τον βεβαιώσει ότι βρίσκεται πράγματι στην Ιθάκη.

• H Αθηνά επαίνεσε τη δυσπιστία και την αυτοσυγκράτησή του· για τις ιδιότητές του αυτές, άλλωστε, τον προστατεύει, δε θέλησε μόνο να συγκρουστεί με τον θείο της τον Ποσειδώνα,  όταν παράδερνε στις θάλασσες· του αποκάλυψε, τέλος, την Ιθάκη δείχνοντας χαρακτηριστικά της σημεία (375-98).

• Πεπεισμένος τώρα πια, ο Οδυσσέας αναγνωρίζει χαρούμενος την Ιθάκη και βιώνει τον νόστο του εκδηλώνοντας απροκάλυπτα την ευδαιμονία του: σκύβει και φιλεί το χώμα της (πρβλ. ε 519), και απευθύνει προσευχή στις Νύμφες –εμμέσως και στην Αθηνά– (399-406).

 

→ Το θέμα της αναγνώρισης της Ιθάκης από τον Oδυσσέα το δραματοποίησε ο ποιητής με το παιχνίδι της ειρωνείας· μας έδωσε έτσι μερικές συγκλονιστικές στιγμές, όπως εκείνη της άκρας απελπισίας τη στιγμή που ο Οδυσσέας ξυπνάει στην αγνώριστη Ιθάκη, και αυτήν τώρα της άκρας αγαλλίασης τη στιγμή που την αναγνωρίζει. Γι’ αυτές τις στιγμές θυσιάστηκε, φαίνεται, η φυσικότητα ορισμένων συμπεριφορών των ηρώων, όπως η απόθεση κοιμισμένου του Oδυσσέα στην Ιθάκη κτλ., που τώρα αποκαλύπτουν τις προθέσεις του ποιητή και βρίσκουν το πραγματικό τους νόημα, πέρα από εκείνο που μπορεί να τους δοθεί πριν από την τελική έκβαση, γιατί είναι πολυσήμαντες οι ομηρικές καταστάσεις. (Βλ. σχετικά: Kακριδής, I. 5, σσ. 73-85, B΄.)

 

3. Τυπικό αναγνωρισμού

Διακρίνεται το τυπικό της αναγνωριστικής διαδικασίας της Ιθάκης από τον Oδυσσέα – που εμπεριέχει και τον αμοιβαίο αναγνωρισμό Αθηνάς-Oδυσσέα:

α. Προϋποτίθεται μακρόχρονη απουσία του αναγνωριστή από το αναγνωριζόμενο και απομόνωση των δύο αναγνωριστικών υποκειμένων·

β. το αναγνωριζόμενο καλύπτεται (παραλλάσσεται/μεταμορφώνεται): η Ιθάκη καλύπτεται με νεφέλη, η Αθηνά μεταμορφώνεται σε βοσκό, ο Οδυσσέας καλύπτει την ταυτότητά του με πλαστή ιστορία·

γ. ακολουθεί αποκάλυψη: η Αθηνά σηκώνει τη νεφέλη από την Ιθάκη, αποκαλύπτει το θεϊκό της πρόσωπο, όπως και την πλαστοπροσωπία του Oδυσσέα·

δ. μεσολαβεί δοκιμασία: ο Οδυσσέας εκμαιεύει αποδείξεις, και η θεά δίνει γνωρίσματα της Ιθάκης αλλά και της ταυτότητας, της δικής της και του Oδυσσέα, καθώς του συστήνεται ως το θεολογικό του ανάλογο·

ε. και ακολουθεί η αναγνώριση, που κλείνει με συναισθηματική διάχυση.

 

→ O τύπος αυτός (πολύχρονη απουσία και απομόνωση – κάλυψη – αποκάλυψη – δοκιμασία – αναγνώριση και έκφραση συναισθημάτων) επαναλαμβάνεται και στους επόμενους αναγνωρισμούς, γι’ αυτό ο πρώτος αυτός αναγνωρισμός θεωρείται «παραδειγματικός» ή αλλιώς «μήτρα του τυπικού αυτού θέματος».

 

3. Μνηστηροφονία

 

Από τον στίχο 408/<362> κ.ε. αρχίζει να σχεδιάζεται η μνηστηροφονία. Επισημαίνονται:

• η ενθάρρυνση του Oδυσσέα από την Αθηνά (και η εξασφάλιση των δώρων)·

• η εικόνα της μοναδικής προσέγγισης θεάς και θνητού, που καθισμένοι στη ρίζα της ιερής ελιάς σαν καλοί φίλοι «πήραν να στοχάζονται τον όλεθρο των αλαζονικών μνηστήρων»·

• η ενημέρωση του Oδυσσέα για την τριετή καταπάτηση του αρχοντικού του και για την πολιορκία της γυναίκας του από τους μνηστήρες, καθώς και η σύσταση να σκεφτεί τρόπο τιμωρίας τους·

• η ικανοποίηση του Oδυσσέα για την ενημέρωση και το αίτημα για συμπαράσταση της θεάς·

• η ανταπόκριση της Αθηνάς, που παίρνει κιόλας τα πρώτα μέτρα: παραμορφώνει και μεταμφιέζει τον Oδυσσέα σε ζητιάνο, τον συμβουλεύει να πάει πρώτα στον πιστό χοιροβοσκό του, τον Εύμαιο, και «να τον ρωτήσει όλα τα καθέκαστα», ενώ η ίδια θα πάει στη Σπάρτη να φροντίσει για την επιστροφή του Τηλέμαχου·

• και η προηγούμενη προτροπή της θεάς στον ήρωα: να κάνει υπομονή και να μη φανερώσει σε κανέναν τα σχέδιά του (349-55).

 

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία

 

1. Ο ποιητικός ρόλος των θεών στην Οδύσσεια

«Ποιητικό ρόλο [...] αναλαμβάνουν στην Οδύσσεια ο Δίας, η Αθηνά και ο αντίπαλος Ποσειδών. 0 Δίας περισσότερο εποπτεύει και διαιτητεύει, συνήθως στο πλαίσιο της Θεών αγοράς, προκειμένου να ξεκινήσει, να εξελιχθεί και να διεκπεραιωθεί το έπος. Στην Αθηνά όμως ανατίθεται από τον ποιητή πρωτεύων ποιητικός ρόλος, ανάλογος με εκείνον που ο ποιητής της λιάδας είχε αναθέσει στον Δία, ως ρυθμιστή της πλοκή της.» (Μαρωνί¬της - Πόλκας, σ. 152, Β'- βλ. και Μαρωνίτης 5, σ. 239 Γ'). Εκτενέστερα για τον ποιητικό ρόλο των θεών στην Οδύσσεια: Μαρωνίτης - Πόλκας, σσ. 152-70, Β').

 

2. Μια διπλή κλιμάκωση στη δομή της Οδύσσειας

«H δομή παρουσιάζει [...] μια διπλή κλιμάκωση: καταρχήν, ο εξωτερικός νόστος, που καταλήγει στην άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη, στη συνέχεια ο εσωτερικός, που αποκαθιστά την κυριαρχία του Οδυσσέα στο ίδιο του το σπίτι. Από τη στιγμή που ο "πρόλογος" με τη συνέλευση των θεών και την απόφαση του Οδυσσέα θέτει σε κίνηση την πλοκή του "νόστου", παρακολουθούμε δυο φορές μια κατάπτωση στην απογύμνωση και τον απανθρωπισμό, στην ταπεινωτική ανωνυμία, από τη μια εξαιτίας της τρικυμίας στην 5η ραψωδία η οποία βγάζει τον Οδυσσέα γυμνό και εξαντλημένο στην ακτή των Φαιάκων, και στην αρχή του δεύτερου μέρους, από την άλλη, εξαιτίας της παραμόρφωσης σε επαίτη (τέλος της 13ης ραψωδίας). Δύο φορές κατόπιν έχουμε τη βαθμιαία άνοδο, την αποκατάστασή του ως ανθρώπου: στους Φαίακες με την εξασφάλιση ενός ρούχου, την αναφορά του ονόματος, την αφήγηση των περιπετειών (που αποκαλύπτουν τον άνθρωπο ως αυτόν που είναι), έως την απόδοση τιμής με πλούσια δώρα (αρχή της 13ης ραψωδίας). Από την άλλη, στην Ιθάκη περιγράφεται η ολοένα και πιο δυναμική ανάκτηση του χώρου από τον μεταμφιεσμένο επαίτη, τον περιφρονημένο στον ίδιο του τον οίκο, ως την επανάκτηση και "κάθαρση" του οίκου στη μάχη με τους μνηστήρες και την ανάκτηση της γυναίκας του [...].» (Schadewaldt, στο Επιστροφή, σσ. 235-6, Γ'- βλ. και Κακριδής, I. 5, σ. 77, Β').

 

3. Η δημιουργία προτύπων για θέματα που επαναλαμβάνονται στην Οδύσσεια

«... όταν εισάγεται για πρώτη φορά μέσα στο έπος ένα παραδοσιακό θέμα (εδώ η πλαστή διήγηση και τα παρεπόμενά της), που πρόκειται να επαναληφθεί μέσα στο έργο, τότε ο ποιητής με ένα είδος διεισδυτικής ποιητικής αφαίρεσης αναζητεί και οργανώνει σε σύνολο ριζικά στοιχεία του θέματος αυτού, ούτως ώστε να σχηματίσει και να προβάλει πρώτη μέσα στο έργο του την ποιητικά παραδειγματική εκδοχή. Τόπος, χρόνος, πρόσωπα και δρώμενα επιλέγονται τότε με τέτοιον τρόπο, ώστε να δημιουργείται άμεσα η αίσθηση στον ακροατή ότι εδώ κατατίθεται το πρότυπο του θέματος: ο Οδυσσέας, λοιπόν, και η Αθηνά από τη φύση τους επινοητικοί και πολυμήχανοι, πρόσφοροι επομένως παράγοντες της τριπλής, όπως έδειξα, πλαστής σκηνοθεσίας- ο Οδυσσέας και η Ιθάκη, ο ήρωας του νόστου και το νησί του νόστου - ένας ριζικός αναγνωρισμός που περιέχει, θαρρείς, κάθε επόμενο αναγνωρισμό και λειτουργεί ως υποδοχή του.» (Μαρωνίτης, σ. 283, Β'- βλ. και τη διεξοδικότερη πραγμάτευση του θέματος της δημιουργίας προτύπων στις συνεχόμενες σελίδες 283-9 του ίδιου βιβλίου).