«σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλη».
Κ. Π. Καβάφης
Κάτοψη της Αλεξάνδρειας.
1. Το νησί Φάρος. 2. Ο Φάρος της Αλεξάνδρειας. 3. Το λιμάνι του Εύνοστου.
4. Το Ἑπταστάδιον. 5. Ο Μέγας λιμένας. 6. Το Μουσείο. 7. Ο ναός του Ποσειδώνα.
H Αλεξάνδρεια ιδρύθηκε από τον Αλέξανδρο το 331 π.Χ., μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου. Το 304 π.Χ. ο στρατηγός του Αλεξάνδρου Πτολεμαίος, ο ιδρυτής της δυναστείας των Λαγιδών (από το όνομα του πατέρα του Λάγου) και μετέπειτα Πτολεμαίος Α΄ ο Σωτήρ, την έκανε πρωτεύουσα του βασιλείου της Αιγύπτου, το οποίο καταλύθηκε από τους Ρωμαίους το 30 π.Χ. (κατάληψη της Αλεξάνδρειας από τον Αύγουστο, αυτοκτονία της Κλεοπάτρας).
Η πόλη αποτελούνταν από πέντε τμήματα και, σύμφωνα με το αρχιτεκτονικό της σχέδιο, χωριζόταν σε οικοδομικά τετράγωνα με κάθετους και οριζόντιους δρόμους. Ένας λιμενοβραχίονας μήκους περ. 1200 μ. (Ἑπταστάδιον) τη συνέδεε με το νησάκι Φάρος και έτσι σχηματίζονταν εκατέρωθεν δύο λιμάνια. Στο ανατολικό άκρο του νησιού ανεγέρθηκε το 279 π.Χ. ο Φάρος της Αλεξάνδρειας, ένα από τα Επτά Θαύματα του αρχαίου κόσμου. Περίλαμπρα οικοδομήματα, όπως τα ανάκτορα, το Μουσείο (χώρος αφιερωμένος στις Μούσες, κάτι σαν ερευνητικό κέντρο), η περίφημη Βιβλιοθήκη, ο ναός του Ποσειδώνα, το Σεράπειο (τέμενος του θεού Σάραπη), ο τάφος του Αλεξάνδρου, το γυμνάσιο, το θέατρο κ.ά., έδιναν στην πόλη τη μεγαλοπρέπεια που ταίριαζε στην πρωτεύουσα των όχι ιδιαιτέρως μετριοφρόνων Λαγιδών.
Με βασικό πρότυπο την Αθήνα, η Αλεξάνδρεια ήταν οργανωμένη – χωρίς όμως και να είναι στην ουσία πλήρως– ως αυτόνομη ελληνική πόλη με δήμους, ενδεχομένως με εκκλησία του δήμου και βουλή, με αιρετούς άρχοντες, με δικό της νόμισμα και δικούς της νόμους και με το δικαίωμα του πολίτη κληρονομικό. Οι κάτοικοι, που υπολογίζονται στα χρόνια του Αυγούστου γύρω στο 1.000.000, ήταν κυρίως Έλληνες, Αιγύπτιοι και Εβραίοι. Την εποχή της ρωμαιοκρατίας οι Αλεξανδρινοί ήταν γνωστοί για τα αντιρωμαϊκά τους φρονήματα και τις συχνές εξεγέρσεις.
Η Αλεξάνδρεια έφτασε στο απόγειο της ακμής της στο α΄ μισό του 3ου αι. π.Χ., παρέμεινε όμως πάντα στη μακραίωνη ιστορία της μια πόλη που ασκούσε ιδιαίτερη γοητεία. Χτισμένη στο κέντρο, όπως πίστευαν, της οικουμένης, εξελίχτηκε γρήγορα στο μεγαλύτερο εμπορικό κόμβο της Μεσογείου, που αποτελούσε τον τελικό προορισμό για τα πλοία που έρχονταν φορτωμένα με πολύτιμη πραμάτεια από την Αραβία ή την Ινδία. Το εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο ήταν η βασική πηγή πλούτου για την Αλεξάνδρεια, ενώ τα πλήθη των επισκεπτών που έφταναν εκεί ακόμα και από απομακρυσμένες περιοχές όπως η Αιθιοπία ή η Ινδία έδιναν στην πόλη χαρακτήρα πραγματικά κοσμοπολίτικο. Οι Αλεξανδρινοί αγαπούσαν ιδιαίτερα τις γιορτές, τις αρματοδρομίες και τη μουσική.
Εκτός από μια πόλη συναρπαστική, η Αλεξάνδρεια ήταν και το σπουδαιότερο πνευματικό κέντρο της ελληνιστικής εποχής. Επίκεντρο αυτής της πνευματικής άνθησης υπήρξε το μοναδικό στο είδος του Μουσείο, όπου έκαναν τις μελέτες τους επιφανείς λόγιοι και κορυφαίοι εκπρόσωποι των θετικών επιστημών, και η Βιβλιοθήκη, που έφτασε κάποτε να αριθμεί 900.000 τόμους και ευτύχησε να έχει ως διευθυντές όχι μόνο σημαντικούς λογίους αλλά και πρωτοπόρους ποιητές.
Ελληνιστική περίοδος [πηγή: Ελληνική Ιστορία-Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
Τα εφτά θαύματα του κόσμου: ο Φάρος της Αλεξάνδρειας (επιστημονικό άρθρο) [πηγή: περιοδικό Αρχαιολογία & Τέχνες]
Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας (λήμμα) [πηγή: Βικιπαίδεια]
Μουσείο της Αλεξάνδρειας (λήμμα) [πηγή: Βικιπαίδεια]
ΔΙΩΝ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, Πρός Ἀλεξανδρεῖς 35-37 & 39-42
Ο Δίων γεννήθηκε στην Προύσα της Βιθυνίας γύρω στο 40 μ.Χ. (ή λίγο αργότερα) και πέθανε γύρω στο 120 μ.Χ. Έζησε κυρίως στην ιδιαίτερη πατρίδα του, στην Ελλάδα και στη Ρώμη. Το 82 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Δομιτιανός (81-96 μ.Χ.) τον εξόρισε από την Ιταλία και από την ιδιαίτερη πατρίδα του, πιθανώς επειδή συνδεόταν με κάποιον που περιέπεσε σε δυσμένεια. Αποκαταστάθηκε από τους διαδόχους του Δομιτιανού. Τα δύσκολα χρόνια της εξορίας φαίνεται ότι επηρέασαν τις απόψεις του.
Με το όνομα του Δίωνα έφτασαν σε εμάς 80 λόγοι, κάποιοι όμως από αυτούς δεν είναι γνήσιοι. Ο πιο γνωστός είναι ο Εὐβοϊκός, ένα εγκώμιο της απλής ζωής στην ύπαιθρο, η οποία αντιπαραβάλλεται στη ζωή στην πόλη. Αξιόλογος θεωρείται και ο Πρός Ἀλεξανδρεῖς. Ο Δίων ανήκει στον τύπο του (συχνά περιοδεύοντος) ρήτορα και σοφιστή. Τα πρότυπά του ήταν οι μεγάλοι της κλασικής εποχής, ενώ έχει επηρεαστεί από τα διδάγματα των Στωικών. Διέπρεψε στην εποχή του ως ρήτορας. Για την ευγλωττία του επονομάστηκε από τον 3ο αιώνα Χρυσόστομος.
Κατά το μεγαλύτερο μέρος ο λόγος Πρός Ἀλεξανδρεῖς, που πιθανώς εκφωνήθηκε το 72 μ.Χ. στο θέατρο της Αλεξάνδρειας, είναι ένα δριμύ «κατηγορώ» κατά των Αλεξανδρινών. Ο ρήτορας καυτηριάζει το πάθος τους για το «θέατρο» και το «στάδιο». Βασική του διαπίστωση: Οι Αλεξανδρινοί, ενώ γενικά φέρονται απολύτως «φυσιολογικά», όταν μπαίνουν στο θέατρο ή το στάδιο, γίνονται άλλοι άνθρωποι. Παρεμπιπτόντως δίνονται ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την πόλη της Αλεξάνδρειας και άλλα θέματα.
ΚΕΙΜΕΝΟ
(35) Το συγκεκριμένο τώρα θέμα, για το οποίο άρχισα να μιλάω, δείτε πόσο σημαντικό είναι. Το πώς τρώει ο καθένας σας στην ιδιωτική του ζωή ή πώς κοιμάται ή πώς ρυθμίζει τα του οίκου του δεν είναι οπωσδήποτε γνωστό· το πώς όμως συμπεριφέρεστε ως θεατές και πώς αντιδράτε εκεί το γνωρίζουν όλοι οι Έλληνες και οι βάρβαροι. Ο λόγος είναι ότι η πόλη σας υπερέχει κατά πολύ ως προς το μέγεθος και τη θέση και σαφώς κατατάσσεται (36) δεύτερη ανάμεσα στις πόλεις που βρίσκονται κάτω από τον ήλιο. Γιατί και η Αίγυπτος, ένα τόσο μεγάλο έθνος, είναι σώμα της πόλης σας –καλύτερα: προέκτασή της– και η ιδιαίτερη φύση του ποταμού, σε σύγκριση με όλους τους άλλους, είναι ανώτερη από κάθε περιγραφή και ως προς τα παράδοξα που συνδέονται μ’ αυτόν και ως προς την ωφελιμότητά του· επιπλέον, και σε όλη τη θάλασσα από την πλευρά μας έχετε το μονοπώλιο της ναυσιπλοΐας, χάρη στα ωραία λιμάνια και στο μέγεθος του στόλου και στην αφθονία και την προσφορά των προϊόντων που παράγονται οπουδήποτε, και στην έξω θάλασσα, που βρίσκεται πέρα από σας, έχετε τον έλεγχο, τόσο στην Ερυθρά Θάλασσα όσο και στον Ινδικό Ωκεανό, που το όνομά τους δύσκολα το άκουε κανείς παλαιότερα. Έτσι, είναι στα χέρια σας το εμπόριο όχι νησιών ούτε λιμανιών ούτε κάποιων πορθμών και ισθμών, αλλά ολόκληρης σχεδόν της οικουμένης. Γιατί η πόλη βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι όλης της γης, ακόμα και των πιο απομακρυσμένων εθνών, και σαν αγορά μιας πόλης συγκεντρώνει σε ένα μέρος τους πάντες, τους φέρνει σε επαφή μεταξύ τους και, στον βαθμό που είναι δυνατό, τους κάνει συγγενείς.
(37) Ίσως λοιπόν χαίρεστε ακούγοντάς με και νομίζετε ότι, όταν εγώ τα λέω αυτά, σας επαινώ, όπως οι άλλοι, που μια ζωή σας χαϊδεύουν· εγώ ωστόσο επαίνεσα το νερό και τη χώρα και τα λιμάνια και τους τόπους και οτιδήποτε άλλο εκτός από εσάς.
Στις παραγράφους που παραλείπονται ο Δίων αναπτύσσει την άποψη που διατυπώνει στο τέλος της παραγράφου 37, ότι δηλ. έπαινος της χώρας ή του ποταμού δεν σημαίνει έπαινος των κατοίκων.
(39) Και τώρα ανέφερα τα σχετικά με την πόλη, θέλοντας να σας δείξω πως οτιδήποτε ανάρμοστο κάνετε δεν γίνεται κρυφά ούτε μπροστά σε λίγους, αλλά μπροστά σε όλο τον κόσμο. (40) Γιατί εγώ βλέπω στην πόλη σας όχι μόνο Έλληνες ούτε μόνο Ιταλούς ούτε μόνο ανθρώπους από τις κοντινές περιοχές, τη Συρία, τη Λιβύη, την Κιλικία, ούτε μόνο Αιθίοπες και Άραβες, που ζουν πέρα από τους προηγούμενους, αλλά και Βακτριανούς και Σκύθες και Πέρσες και κάποιους Ινδούς, που παρακολουθούν όλοι μαζί τα θεάματα και βρίσκονται κάθε φορά ανάμεσά σας. Έτσι, εσείς ακούτε ενδεχομένως ένα κιθαρωδό, και μάλιστα γνωστό, σας ακούνε όμως μύρια έθνη, που δεν σας γνωρίζουν, και βλέπετε τρεις ή (41) τέσσερις αρματηλάτες, σας βλέπουν όμως τόσοι Έλληνες και τόσοι βάρβαροι. Τι λοιπόν νομίζετε ότι λένε αυτοί, όταν πηγαίνουν στα πέρατα της γης; Δεν θα λένε ότι είδαμε μια πόλη αξιοθαύμαστη βέβαια κατά τα άλλα και ένα θέαμα ανώτερο από όλα τα ανθρώπινα θεάματα –χάρη στην ομορφιά των ιερών και στο πλήθος των κατοίκων και στην αφθονία των αγαθών–, περιγράφοντας στους δικούς τους με κάθε δυνατή λεπτομέρεια τα πάντα, αυτά που και πριν από λίγο ανέφερα, τα σχετικά με τον Νείλο και τη χώρα και τη θάλασσα και, το κυριότερο, την εμφάνιση του θεού, μια πόλη όμως που χάνει τα λογικά της από το τραγούδι και τις ιπποδρομίες και δεν κάνει σ’ αυτά τίποτα αντάξιό της; Οι άνθρωποι, όταν προσφέρουν θυσία, είναι μετρημένοι, και όταν περπατούν μόνοι και όταν κάνουν οτιδήποτε άλλο· όταν όμως μπουν στο θέατρο ή το στάδιο, σαν να τους έχουν εκεί θαμμένες μαγικές ουσίες, δεν ξέρουν τίποτα από τα προηγούμενα και δεν ντρέπονται (42) να λένε και να κάνουν ό,τι τους κατέβει. Και το χειρότερο απ’ όλα: Από το πάθος τους για τα θεάματα δεν βλέπουν και, ενώ θέλουν να ακούσουν, δεν ακούνε, όντας σαφώς εκτός εαυτών και παραλογιζόμενοι, όχι μονάχα οι άντρες αλλά και παιδιά και γυναίκες. Και όταν σταματήσει το κακό και οι συγκεντρωμένοι διαλυθούν, περνάει βέβαια ο παροξυσμός της αναταραχής, παραμένει όμως η αναστάτωση και στα σταυροδρόμια και στα στενά και στην πόλη ολόκληρη αρκετές ημέρες, όπως ακριβώς, όταν σβήνει μια μεγάλη πυρκαγιά, μπορεί να δει κανείς, αρκετό χρόνο μετά, και τον μαύρο καπνό και κάποιες εστίες να καίνε ακόμα.
(μετάφραση Θ. Κ. Στεφανόπουλος)
Αναμονή για την εκκίνηση της αρματοδρομίας.
Αττικός μελανόμορφος αμφορέας, περ. 510 π.Χ.
Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.)
ΣΧΟΛΙΑ
35 το συγκεκριμένο … θέμα: Εννοεί το πώς αντιδρούν
στο θέατρο.
δεύτερη: Μετά τη Ρώμη.
36 η ιδιαίτερη φύση του ποταμού: Του
Νείλου, του μεγαλύτερου ποταμού της Αφρικής και του δεύτερου σε
μήκος ποταμού του κόσμου. Ένα από τα παράδοξα του Νείλου, που
προσπάθησαν ανεπιτυχώς να εξηγήσουν οι αρχαίοι, ήταν η μεγάλη
άνοδος της στάθμης του νερού το καλοκαίρι, που είχε ως συνέπεια
τα νερά να κατακλύζουν τεράστιες εκτάσεις. Σήμερα γνωρίζουμε ότι
αυτή η άνοδος οφείλεται σε έντονες θερινές βροχοπτώσεις στην
περιοχή της Αιθιοπίας.
τη θάλασσα από την πλευρά μας: Τη
Μεσόγειο.
στην Ερυθρά Θάλασσα: Η Ερυθρά Θάλασσα
των αρχαίων κάλυπτε ευρύτερη περιοχή από ό,τι η σημερινή, κάποτε
τη σημερινή Ερυθρά Θάλασσα και τον Ινδικό Ωκεανό.
40 ένα κιθαρωδό: Κιθαρωδός ονομάζεται
αυτός που τραγουδάει και συνοδεύει το τραγούδι του με την
κιθάρα. Η αρχαία κιθάρα ήταν «ένας πιο τελειοποιημένος τύπος
λύρας». Διέφερε από τη λύρα «ως προς το ηχείο, το μέγεθος και
την ηχητικότητα. Οι δύο βραχίονες ήταν δυνατοί και συμπαγείς. Το
μέγεθος ήταν πολύ μεγαλύτερο και ο τόνος πιο πλατύς και πιο
ηχηρός.» (Σ. Μιχαηλίδης).
41 την εμφάνιση του θεού: Του Σάραπη,
του θεού που λατρευόταν από Έλληνες και Αιγύπτιους. Έχει
διατυπωθεί η εικασία ότι πρόκειται για εμφανίσεις ανάλογες με
εκείνες του Ασκληπιού, που εμφανιζόταν σε πάσχοντες που
κατέφευγαν στο ιερό του και τους θεράπευε.
θαμμένες: Όπως έθαβαν συχνά τα μάγια.
Χρυσό μετάλλιο με προτομή του Αλεξάνδρου, μέσα 3ου αιώνα μ.Χ.
(Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο.)
Χρυσά νομίσματα με προτομή του Αλεξάνδρου, μέσα 3ου αιώνα μ.Χ.
(Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο.)
Κ.Π.Καβάφης, Αλεξανδρινοί Βασιλείς (παράλληλο κείμενο) [διαβάζει ο Σαββίδης Γ. Π.]
