Στην ενότητα αυτή προσεγγίζουμε τις αντιλήψεις ορισμένων προσωκρατικών φιλοσόφων, οι οποίοι ερμήνευσαν λογικά τα φυσικά φαινόμενα και οδήγησαν τον άνθρωπο «από τον μύθο στον λόγο», από τις παλαιότερες μυθολογικές αφηγήσεις στη λογική εξήγηση του κόσμου. Συγκεκριμένα, συνεξετάζονται εδώ οι αντιλήψεις των φιλοσόφων Θαλή, Αναξίμανδρου και Αναξιμένη για την αρχή, δηλαδή το πρωταρχικό στοιχείο, του κόσμου με αυτές του Ηράκλειτου και του Πυθαγόρα. Συγκρίνονται με τις απόψεις του Εμπεδοκλή από τον Ακράγαντα της Σικελίας, που έχει επηρεαστεί από αυτούς, ο οποίος αναφέρεται πλέον σ' ένα κοσμικό σύστημα.
KEIMENO
1 Η αρχή του κόσμου
Αρχή όλων των πραγμάτων είναι το νερό1.
(Θαλῆς)
Αρχή όλων όσων υπάρχουν είναι το άπειρο2.
(Ἀναξίμανδρος)
Όπως η ψυχή μας, που είναι αέρας μας συγκρατεί,
έτσι πνεύμα και αέρας περιέχει και συγκρατεί τον κόσμο όλο3.
(Ἀναξιμένης)
Όλα ανταλλάσσονται με φωτιά και η φωτιά με όλα4.
(Ἡράκλειτος)
2 Το κοσμικό σύστημα: τα τέσσερα ριζώματα5 και οι δυνάμεις Φιλότης και Νείκος
Τα λόγια μου άκουσε 6 λοιπόν· γιατί η γνώση κάνει πιο πλούσια τη σκέψη.
Όπως και πριν σου είπα, δείχνοντας τα όρια των λόγων μου,
λόγο διπλό 7 θα πω· πότε το ένα προέκυψε απ' τα πολλά
μονάχο, και πότε σε πολλά χωρίστηκε το ένα
8:
φωτιά και νερό και γη και του αέρα
9 αμέτρητο ύψος ,
και ξέχωρη απ' αυτά η ολέθρια Διαμάχη (Νείκος), σε όλα ισοδύναμη με αυτά,
κι ανάμεσά τους η Φιλία (Φιλότης)
10, ίση στο μήκος και στο πλάτος.
Να την κοιτάξεις με τον νου
11, κι όχι με έκπληκτα μάτια,
αυτήν που έμφυτη στα μέλη των θνητών αναγνωρίζεται,
και κάνουν σκέψεις αγαθές κι έργα με σύμπνοια,
το όνομα δίνοντάς της της Χαράς ή και της Αφροδίτης
12.
Ἐμπεδοκλῆς, απόσπ. 17
ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
-
O Θαλής ήταν ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας και θεωρείται ο «πατέρας της φιλοσοφίας». Θεώρησε αρχή του κόσμου το νερό (ὕδωρ), επειδή είναι το κυρίαρχο στοιχείο στη φύση. H αντίληψη του Oμήρου ότι οι θεοί γεννήθηκαν από τον Ωκεανό (Iλιάδα, Ξ 200) προαναγγέλλει τη φιλοσοφική άποψη του Θαλή για την αρχή των πάντων, το νερό.
-
Κατά τον Αναξίμανδρο πρωταρχικό στοιχείο του κόσμου είναι το άπειρο, που είναι αιώνιο και άχρονο και περιέχει τα αντίθετα (το ζεστό και το κρύο, το υγρό και το ξηρό). O Αναξίμανδρος θεωρεί πως από το άπειρο προήλθαν η γη και η θάλασσα, ο ουρανός και τα ουράνια σώματα και, τέλος, τα ζωντανά σώματα.
-
O Αναξιμένης υποστήριξε ότι ο αέρας (ἀήρ) είναι κυρίαρχο στοιχείο της φύσης. Όταν ο αέρας συμπυκνωθεί γίνεται γη, για να μετατραπεί τελικά σε λίθο.
-
Κατά τον Ηράκλειτο η φωτιά (πῦρ) είναι το κοσμολογικό στοιχείο που παριστάνει τη μεταβλητότητα, δηλαδή την ιδιότητα των πραγμάτων να αλλάζουν μορφή (το γίγνεσθαι).
-
Ρίζα – ρίζωμα: ο Eμπεδοκλής, από τον Aκράγαντα της Σικελίας (495-430 π.X.), είναι από τους τελευταίους Προσωκρατικούς. Eίναι ο πρώτος που είπε ότι τα υλικά «στοιχεία» είναι τέσσερα. Eισήγαγε την ονομασία ρίζα και ρίζωμα, που θεωρείται το πρωταρχικό στοιχείο της φύσης. Για τον Πυθαγόρα, που εισήγαγε τη μαθηματική αντίληψη του κόσμου, αρχή και ρίζα των πάντων είναι ο αριθμός.
-
Τα λόγια μου άκουσε: οι αντιλήψεις του Εμπεδοκλή για τη διαμόρφωση του κόσμου σώζονται στο ποίημά του Περί φύσεως, όπου απευθύνεται στον αγαπημένο μαθητή του, τον Παυσανία. Το ποίημα αυτό είναι γραμμένο σε εξάμετρους στίχους. Ξεκινά με μια επίκληση προς τη Μούσα, πράγμα που φανερώνει άμεση σχέση με την παράδοση της αρχαιοελληνικής επικής ποίησης (Όμηρος, Ησίοδος).
-
Λόγο διπλό: κάτι με διπλή όψη, αμφίδρομη κατεύθυνση, κάτι που ισχύει και αντίστροφα, διπλή ιστορία.
-
Πολλά – ένα: ο Εμπεδοκλής θεωρεί ότι τα πάντα υπάρχουν σε εναλλακτική κίνηση και ρυθμίζονται από τις δύο αντίθετες και ισότιμες κινητήριες δυνάμεις της έλξης (Φιλότης) και της άπωσης (Νείκος), που κινούν τον κόσμο σε τακτά διαστήματα. H συνεχής εναλλαγή των δυνάμεων αυτών φανερώνει ότι η κίνηση είναι κυκλική.
-
Αναφέρεται στους προηγούμενούς του στοχαστές, Θαλή, Αναξιμένη και Ηράκλειτο, που αναζητούσαν την αρχή του κόσμου σ' ένα στοιχείο (Θαλής – νερό, Αναξιμένης – αέρας, Ηράκλειτος – φωτιά). O Εμπεδοκλής πρόσθεσε τη γη και θεώρησε ότι τα πάντα (το σύνολο του οργανικού και ανόργανου κόσμου) ενώνονται σε ένα και αποτελούν τον σφαῖρον (σφαιρικό σύμπαν). Φωτιά, νερό, αέρας και γη είναι στοιχεία σταθερά και αναλλοίωτα που τα ονόμασε «ριζώματα πάντων». Με την ένωση ή τον διαχωρισμό τους δημιουργούν τις φαινομενικές αλλαγές, τις οποίες ονομάζουμε γένεση και φθορά, αλλά και την ποικιλία του σύμπαντος.
-
Η Φιλότητα (Φιλία, Αγάπη, Αρμονία) και το Νείκος (Διαμάχη, Μίσος, Ανταγωνισμός) είναι κοσμικές δυνάμεις ενάντιες και ίσες στην κοσμογονία του Εμπεδοκλή με τις οποίες τα τέσσερα υλικά στοιχεία αναμειγνύονται ή αποχωρίζονται. Η Φιλότητα (έλξη) είναι συνενωτική δύναμη που δημιουργεί τους οργανισμούς και ενώνει με τη δράση της τα πολλά. Το Νείκος (άπωση) είναι δύναμη που διακρίνει, ξεχωρίζει και απομονώνει τα όντα, που μετατρέπει το ένα σε πολλά.
-
Ο νους, η νόηση, επιστρατεύει όλες τις αισθήσεις, προκειμένου ο άνθρωπος να γνωρίσει την αλήθεια. Όχι μόνο αισθανόμαστε αλλά και σκεφτόμαστε τα στοιχεία του κόσμου που μας περιβάλλει.
-
Oι τελευταίοι τέσσερις στίχοι είναι ένας ύμνος στην παντοδυναμία της Φιλότητας, στη δύναμη της φιλίας, της αγάπης και της αρμονίας.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 Η γνώση του κόσμου στην ατομική θεωρία του Δημόκριτου
Συμβατικά (νόμῳ) υπάρχει το γλυκό, συμβατικά το πικρό, συμβατικά το θερμό, συμβατικά το ψυχρό, συμβατικά το χρώμα· στην πραγματικότητα υπάρχουν μόνο τα άτομα και το κενό.
(Δημόκριτος, απόσπ. 9 Β)
2 «Πίσω στους Προσωκρατικούς»
Τα ερωτήματα που προσπάθησαν να απαντήσουν οι Προσωκρατικοί ήταν πρώτα πρώτα κοσμολογικά, υπήρχαν όμως και ερωτήματα γνωσιοθεωρίας [...] Υπάρχει τουλάχιστον ένα φιλοσοφικό πρόβλημα που ενδιαφέρει όλους τους σκεπτόμενους ανθρώπους: το πρόβλημα να καταλάβουμε τον κόσμο στον οποίο ζούμε και, έτσι, τους εαυτούς μας (που είναι μέρος αυτού του κόσμου) και τη γνώση μας για τον κόσμο. Πιστεύω πως κάθε επιστήμη είναι κοσμολογία και, για μένα, το ενδιαφέρον της φιλοσοφίας –όπως και της επιστήμης– έγκειται αποκλειστικά στην τολμηρή της προσπάθεια να συνεισφέρει στη γνώση μας για τον κόσμο και στη θεωρία της γνώσης μας για τον κόσμο.
(Καρλ Πόππερ, «Πίσω στους Προσωκρατικούς» στο Όλοι οι άνθρωποι είναι φιλόσοφοι, μτφρ. Μιχ. Παπανικολάου, εκδ. Μελάνι, Aθήνα 2003, σελ.149-150)
 |
ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ Kατά τον Aναξαγόρα, η ύλη αποτελείται από άπειρα ως προς τον αριθμό και άφθαρτα ως προς το μέγεθος σωματίδια. O νους είναι η κοσμική δύναμη που δίνει ώθηση στα πάντα. |
EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ
-
Στα μικρά αποσπάσματα με τον τίτλο «Η αρχή του κόσμου» υπάρχουν κάποιες λέξεις που εμφανίζονται περισσότερες φορές. Ποιες είναι και τι μας φανερώνουν για τον τρόπο σκέψης των Προσωκρατικών;
-
Oι παρακάτω έννοιες, που ανήκουν στο φιλοσοφικό λεξιλόγιο των Προσωκρατικών, είναι και σύγχρονοι επιστημονικοί όροι. Να συνδέσετε τις έννοιες της ομάδας (α) με όσες επιστήμες της ομάδας (β) έχουν αντιστοιχία.
φύση, ύδωρ, άπειρον, κόσμος, γη, αριθμός, γένεση, φθορά, κίνηση, μεταβολή.
αριθμητική, γεωμετρία, φυσική, χημεία, κοσμογραφία, κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία, ιατρική. -
Bρείτε στο κείμενο και σχολιάστε με ποιον τρόπο ο Eμπεδοκλής προτρέπει τον μαθητή του Παυσανία να γνωρίσει τη Φιλότητα. Ποια χαρακτηριστικά έχει η Φιλότητα ως κοσμική δύναμη που τη συνδέουν με τη ζωή των ανθρώπων;
-
Πώς ορίζει τον φιλόσοφο ο Πυθαγόρας στη σελίδα 18;
ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA
-
Νομίζετε ότι οι αντίθετες έννοιες «Φιλότης» και «Νείκος» επηρεάζουν τις ανθρώπινες σχέσεις και την κοινωνική σταθερότητα; Να γράψετε την άποψή σας σε ένα κείμενο 100 λέξεων.
-
Στο παράλληλο κείμενο (1) ο Δημόκριτος εκθέτει τη θεωρία του για τη δομή του κόσμου. Tι γνωρίζετε για την ατομική θεωρία του Δημόκριτου και πώς επιβιώνει στη σύγχρονη επιστήμη και τέχνη; (Βλ. και παράπλευρη εικόνα).
-
Με αφορμή τα παράλληλα κείμενα (1) και (2), να συζητήσετε στην τάξη για ποιο λόγο είναι επίκαιροι οι Προσωκρατικοί, πώς και γιατί οι ερμηνείες τους για τον κόσμο διαφοροποιούνται από τις ποιητικές κοσμογονίες (Nα αξιοποιήσετε στοιχεία από την Εισαγωγή).
ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Στο πέρασμα των αιώνων, πολλά από τα κοσμολογικά ερωτήματα που έθεσαν οι Προσωκρατικοί απαντήθηκαν από τις επιστήμες (όπως για παράδειγμα το σχήμα και η θέση της Γης, καθώς και η τροχιά της Γης γύρω από τον ήλιο). Άλλα πιο γενικά ερωτήματα παραμένουν ακόμη αναπάντητα (όπως π.χ. η προέλευση του σύμπαντος και της ζωής) και διερευνώνται επιστημονικά.
α. Να αναζητήσετε στον τύπο τίτλους ειδήσεων που απηχούν το σύγχρονο, επιστημονικό και φιλοσοφικό, ενδιαφέρον για το σύμπαν, την ύλη και τη ζωή και να κατασκευάσετε ένα κολάζ με αυτούς τους τίτλους.
β. Nα βρείτε έργα τέχνης (ζωγραφικής, μουσικής, λογοτεχνίας) που εκφράζουν τον προβληματισμό των καλλιτεχνών για το σύμπαν και τη φύση, λαμβάνοντας υπόψη και τις παράπλευρες εικόνες.
ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ
Ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο φιλόσοφος με την έννοια αυτού που κυνηγά την αλήθεια και αγαπά τη γνώση. Σύμφωνα με το δόγμα των Πυθαγορείων «οι αριθμοί είναι η αρχή, η πηγή και η ρίζα των πάντων».
«Γιατί τα σπάσαμε τ' αγάλματά
των, γιατί τους διώξαμεν απ' τους
ναούς των, διόλου δεν πέθαναν
γι' αυτό οι θεοί. Ω γη της Iωνίας,
σένα αγαπούν ακόμη, σένα οι
ψυχές των ενθυμούνται ακόμη».
(K.Π. Kαβάφης, «Iωνικόν»,
Ποιήματα Α΄, εκδ. Ίκαρος,
Αθήνα 1963)
Ο Εμπεδοκλής από φρέσκο του καθεδρικού ναού του Ορβιέτο.
Έργο του ιταλού ζωγράφου Luca Signorelli (1441-1523).
ΓΛΩΣΣAΡΙO
ΑΝΑΓΩΓΗ:
μέθοδος που επιχειρεί να περιορίσει σύνθετα φαινόμενα στα απλά και θεμελιώδη στοιχεία τους. Παράδειγμα: ο ∆ημόκριτος ανήγαγε τη σύνθετη υλική πραγματικότητα σε δύο βασικά στοιχεία, τα άτομα και το κενό.
ΑΝΑΛΟΓΙΑ ή ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ:
είδος συλλογισμού κατά τον οποίο από επιμέρους κρίσεις ή προτάσεις συμπεραίνουμε μια άλλη επιμέρους κρίση ή πρόταση με βάση κάποια ομοιότητα.
ΕΠΑΓΩΓΗ:
μέθοδος με την οποία από το μερικό οδηγούμαστε στο γενικό.
ΦΥΣΙΣ(εκ του φύω=γεννώ):
γενεσιουργός δύναμη των πραγμάτων του κόσμου, τα οποία προέρχονται από αυτήν και επιστρέφουν σ'αυτήν. Αμετάβλητη αρχή της κοσμικής τάξης· καθετί που υπάρχει (συνδέεται με τις έννοιες κόσμος, σύμπαν, ύλη).
ΘΑΛΗΣ
Θαλής ο Mιλήσιος, ο πρώτος Έλληνας φιλόσοφος (ρωμαϊκό αντίγραφο προτομής του 4ου αι. π.X. από την Αίθουσα των φιλοσόφων στο Museo Capitolino).
Ο Θαλής έκανε πρώτος χρήση της αναλογίας. Παρατήρησε ότι τα πλοία στη θάλασσα δε βουλιάζουν, αλλά επιπλέουν στο νερό. Κατά τρόπο ανάλογο υπέθεσε ότι η γη δεν πέφτει, επειδή πλέει στο νερό. Eδώ εικονίζεται ο ∆ιόνυσος σε πλοίο στον εσωτερικό κύλικα του αγγειογράφου Eξηκία (6ος αι. π.X., Mόναχο, Aρχαιολογικό Mουσείο).
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ
ΑΠΕΙΡΟΝ:
1. (α στερητικό + πέρας) το απεριόριστο, το χωρίς όρια.
2. (α στερητικό + περάω) το αδιαπέραστο.
APXH
(αντίθ. πέρας, τέλος): 1. αρχή, πρωταρχικό συστατικό υλικό των πραγμάτων που διατηρείται πάντα ως υπόστρωμα και στο οποίο αποσυντίθενται τα πάντα. 2. αφετηρία, 3. έναρξη, 4. αιτία.
ΑΤΟΜΟ:
σωματίδιο που δεν τέμνεται ή διαιρείται περαιτέρω.
ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑ:
θεωρία της γνώσης, κλάδος της φιλοσοφίας που ερευνά τις πηγές, τις μορφές και τα όρια της γνώσης.
ΚΟΣΜΟΓΟΝΙΑ:
1. η δημιουργία του κόσμου, 2. οι μύθοι που ερμηνεύουν τη δημιουργία του κόσμου, η αναγωγή της γένεσης του κόσμου σε μια πρωταρχική δύναμη.
ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ:
ο κλάδος της φιλοσοφίας που ασχολείται με τη μελέτη του σύμπαντος, την οργάνωση και την προέλευσή του.
ΜΥΘΟΣ:
1. λόγος, αφήγηση, 2. σύνολο αφηγήσεων που γεννήθηκαν και διαμορφώθηκαν στις αρχαϊκές κοινωνίες και μεταδίδονταν προφορικά από γενιά σε γενιά.
Ρωμαϊκό μωσαϊκό που δείχνει τον Αναξίμανδρο να κρατά ηλιακό ρολόι
(Landesmuseum, Trier).
Bίνσεντ Βαν Γκογκ (1853-1890), Έναστρος ουρανός, 1889 (Nέα Yόρκη, Mουσείο Σύγχρονης Tέχνης). Tο έργο διακρίνεται για την ένταση χρωμάτων και γραμμών που διαπλέκονται στον χώρο.
Η βάση της θεωρίας του φυσικού φιλοσόφου ∆ημόκριτου ήταν το άτομο, αμετάβλητο αρχικό στοιχείο. Kατ' αυτόν, τα άτομα κινούνται μέσα στο άπειρο κενό. Στους ποικίλους συνδυασμούς των ατόμων ανάγονται η πολλαπλότητα και η μεταβλητότητα όλων των αισθητών πραγμάτων. Στην εικόνα, το Ατόμιο, η γιγαντιαία αναπαράσταση ενός ατόμου του σιδήρου, ύψους 110 μ., που ήταν το σύμβολο της Παγκόσμιας Έκθεσης των Βρυξελλών που έγινε το 1958.
Ο αρχαιότερος αστρικός χάρτης του κόσμου. Ορειχάλκινος δίσκος του 1600 π.Χ. που απεικονίζει τον ουράνιο θόλο με τον Ήλιο, τη Σελήνη και κάποια άστρα φτιαγμένα από χρυσό. Βρέθηκε το 2002 κοντά στην πόλη Nebra της Γερμανίας.
