Τρίτη Περίοδος (1669 - 1830), Απομνημονεύτατα 182
Τα απομνημονεύματα είναι φιλολογικό είδος που αναπτύχθηκε ήδη από την αρχαιότητα. Είναι γνωστά π.χ. τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα. Απομνημονεύω σημαίνει διατηρώ στη μνήμη μου, ξαναφέρνω στη μνήμη μου και είμαι σε θέση να διηγηθώ αυτά που ξαναφέρνω στη μνήμη μου. Τα Απομνημονεύματα λοιπόν είναι διηγήσεις για γεγονότα τα οποία αυτός που τα διηγείται τα έζησε με τρόπο άμεσο, πήρε δηλαδή μέρος σ' αυτά ή τα παρακολούθησε ως αυτόπτης μάρτυρας. Τα γεγονότα μπορεί να είναι πολλά και διάφορα. Συνηθέστερη όμως είναι η αφήγηση πολιτικών ή πολεμικών γεγονότων· τα Απομνημονεύματα δηλαδή είναι συνήθως πολιτικά ή πολεμικά. Γι' αυτόν τον λόγο σχετίζονται με την ιστορία, είναι δυνατό να της χρησιμεύσουν ως πηγή. Συγγενεύουν περισσότερο με την αυτοβιογραφία, όπου ο συγγραφέας εξιστορεί ολόκληρη τη ζωή του και τη χρονογραφία, τη γραφή χρονικών, που είναι αφήγηση ιστορικών γεγονότων κατά χρονολογική σειρά, χωρίς προσωπική συμμετοχή του συγγραφέα σ' αυτά.
Η σχέση με τη λογοτεχνία υπάρχει ή όχι ανάλογα με το αποτέλεσμα της γραφής. Αν δηλαδή ο απομνημονευματογράφος διαθέτει αφηγηματική ικανότητα κι αν κατορθώσει να δώσει στον λόγο του δύναμη και ζωντάνια, τότε η αφήγηση γίνεται λογοτεχνικό έργο, όπως στην περίπτωση του Μακρυγιάννη. Από τον αγώνα του Εικοσιένα προήλθαν πολλά Απομνημονεύματα (ενθυμήματα, υπομνήματα, διηγήσεις, όπως αλλιώς ονομάζονται): Του Ξάνθου, του Περραιβού, του Παλαιών Πατρών Γερμανού, του Μακρυγιάννη, του Κασομούλη, του Κολοκοτρώνη, του Νικηταρά, του Δήμου Τσέλιου κ.ά. Τα τρία τελευταία είναι προφορικές αφηγήσεις των αγωνιστών που κατέγραψε ο Γεώργιος Τερτσέτης.
Το 1821 και οι ξένοι ζωγράφοι (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]
Από την Άλωση στον ξεσηκωμό (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]
Με τον όρο «απομνημονεύματα» χαρακτηρίζουμε συνήθως την από μνήμης γραπτή έκθεση ή αφήγηση γεγονότων, που ο συγγραφέας τα έζησε από πολύ κοντά, ως αυτόπτης μάρτυρας, ή πήρε κι ο ίδιος μέρος σ' αυτά. Μ' άλλα λόγια, τα απομνημονεύματα είναι ένα κείμενο στο οποίο ο συγγραφέας αφηγείται ένα μέρος από την ιστορία της ζωής του. Διαφέρουν, όμως, απ' την αυτοβιογραφία γιατί στα απομνημονεύματα ο συγγραφέας - πρωταγωνιστής δεν αφηγείται ολόκληρη τη ζωή του αλλά μόνο το κομμάτι εκείνο που συνδέεται με τη συμμετοχή του σε σημαντικά γεγονότα της εποχής του· κι αυτό, επειδή έχει συνείδηση ότι στάθηκε μάρτυρας ή και συντελεστής σε ένα μεγάλο γεγονός και, συνεπώς, νιώθει την ανάγκη να πει κάτι για τους μεταγενέστερους, ενώ ενδεχομένως ενδιαφέρεται και για την υστεροφημία του.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα απομνημονεύματα αναφέρονται σε σημαντικά πολιτικά ή στρατιωτικά γεγονότα και πρόσωπα. Φυσικά, αφού είναι γραμμένα από άνθρωπο που έζησε τα συγκεκριμένα γεγονότα, έχουν ένα χαρακτήρα και ένα ύφος καθαρά προσωπικό και υποκειμενικό. Για τον λόγο αυτό, παρ' όλο που συγγενεύουν με την ιστορία, δεν μπορούν να θεωρηθούν ιστορικά κείμενα· έχουν, όμως, αδιαμφισβήτητη ιστορική αξία και πολύ συχνά χρησιμοποιούνται ως ιστορική πηγή, αν και με πολλές επιφυλάξεις (όλες οι πληροφορίες που αντλούμε από απομνημονεύματα, πρέπει να ελεγχθούν και να διασταυρωθούν από άλλες πηγές, πιο αντικειμενικές).
Τα απομνημονεύματα ενδιαφέρουν και τον μελετητή της λογοτεχνίας, όταν έχουν να παρουσιάσουν κάποια ιδιαίτερη λογοτεχνική και αισθητική αξία (π.χ. ζωντανή αφήγηση, ξεχωριστό ύφος και ξεχωριστή χρήση της γλώσσας κτλ.). Ήδη από την αρχαιότητα, από τα έργα του Ξενοφώντα και του Ιουλίου Καίσαρα, μπορούμε να βρούμε απομνημονεύματα με λογοτεχνική αξία. Στα νεότερα χρόνια, το είδος ανθεί σε όλη τη δυτική λογοτεχνία. Ειδικά σε ό,τι αφορά τη νεοελληνική λογοτεχνία, τα απομνημονεύματα συνδέονται κυρίως με τους αγωνιστές και την Επανάσταση του 1821. Πολλοί θέλησαν να καταθέσουν μια γραπτή μαρτυρία για τα σπουδαία γεγονότα τα οποία έζησαν και αρκετοί από αυτούς κατόρθωσαν να αφήσουν σημαντικά κείμενα. Αξίζει να αναφέρουμε τις προσπάθειες των Χρ. Περραιβού, Εμμανουήλ Ξάνθου, Παναγή Σκουζέ, Παλαιών Πατρών Γερμανού, Φωτάκου κ.ά. Ωστόσο, τα κείμενα που παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, τόσο από ιστορικής όσο και από λογοτεχνικής πλευράς, είναι τρία: τα Στρατιωτικά Ενθυμήματα του Κασομούλη, τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη και η Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής, που είναι μια προφορική αφήγηση του Θ. Κολοκοτρώνη καταγραμμένη από τον λόγιο της εποχής Γεώργιο Τερτσέτη (ο ίδιος κατέγραψε και τις αφηγήσεις του Νικηταρά και του Δήμου Τσέλιου).
Όπως βλέπουμε, ο όρος «απομνημονεύματα» είναι περισσότερο ένας ειδολογικός χαρακτηρισμός και όχι ο τίτλος των έργων αυτών, πολλά από τα οποία ονομάζονται από τους ίδιους τους συγγραφείς τους «ενθυμήματα», «υπομνήματα», «διηγήσεις» κτλ.
Πηγή: Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων
