Έκτωρ Κακναβάτος

 

1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

Ο Έκτωρ Κακναβάτος (Δεν πρόκειται για ψευδώνυμο, το επώνυμο του πατέρα του είναι Κοντογιώργης (Εκτωρ-Γεώργιος Κοντογιώργης), αλλ' ο ποιητής επέλεξε το επώνυμο της μητέρας του.) γεννήθηκε στον Πειραιά το 1920, με ρίζες νησιωτικές και από τους δυο γονείς του (Κεφαλονιά). Σπούδασε μαθηματικά και εργάστηκε ως μαθηματικός στη Β/θμια εκπαίδευση. Μελετάει ό,τι έχει σχέση με τα Μαθηματικά, την Πυρηνική Φυσική και ιδιαίτερα τη θεωρία του Χάους. Του αρέσει η Ιστορία, η Φιλοσοφία, η αρχαία ελληνική ποίηση (Όμηρος, Πίνδαρος), η βυζαντινή (Ρωμανός ο Μελωδός, τροπάριο της Κασσιανής) και το δημοτικό τραγούδι. Θαυμάζει την αντοχή της γλώσσας στα χρόνια της Ενετοκρατίας και της Φραγκοκρατίας και στα ενδιαφέροντά του εντάσσεται η μουσική και η ζωγραφική. Στην ποίησή του συνομιλεί με τους: Κάλβο, Καβάφη, Ελύτη, Σολωμό, Καρούζο, Εμπειρίκο, Εγγονόπουλο, Παπαδίτσα, Παλαμά, Eliot. Από το έργο του αναδύεται ένας ποιητής περήφανος, θυελλώδης, καινοτόμος, ανήσυχος και γλωσσοπλάστης. Ο Έκτωρ Κακναβάτος μπήκε στην αντίσταση, εξορίστηκε και απολύθηκε το 1949. Δεν μπόρεσε να διοριστεί στην εκπαίδευση για λόγους πολιτικών φρονημάτων γι' αυτό εργάστηκε σε φροντιστήρια και στην ιδιωτική εκπαίδευση.

Ήδη το 1943 έχει δώσει το ποιητικό του παρόν με την πρώτη ποιητική συλλογή, τη Fuga, που ο μουσικός της τίτλος σημαίνει φυγή. Ο Ε. Κακναβάτος και ο Δ. Παπαδίτσας εμφανίστηκαν ταυτόχρονα στα ελληνικά γράμματα το 1943, με τη συλλογή Fuga, ο πρώτος, και Το Φρέαρ με τις Φόρμιγγες, ο δεύτερος.

Όλο το corpus της ποίησης του Ε. Κακναβάτου από το 1943 έως 1987 έχει συγκεντρωθεί σε δύο τόμους με τίτλο Ποιήματα (1990). Έτσι ενώ μετά τη Fuga, ακολουθεί εκδοτική σιωπή, δεn συμβαίνει το ίδιο και στην ποιητική έμπνευση και δημιουργία, όπως φαίνεται από τις παρακάτω συλλογές: Fuga (1943), Διασπορά (1961), Η Κλίμακα του Λίθου (1964), Τετραψήφιο (1971), Τετραψήφιο με την Έβδομη Χορδή (1972), Διήγηση (1974), Οδός Λαιστρυγόνων (1978), Ανάστιξη του Θρύλου για τα Νεφρά της Πολιτείας (1981), Τα Μαχαίρια της Κίρκης (1981), In Perpetuum (1983 - Κρατικό βραβείο ποίησης 1984), Κιβώτιο Ταχυτήτων (1987), Οιακισμοί του Μενεσθέα Καστελάνου του Μυστρός (1996), Χαοτικά I (1997), Ακαρεί (2001), Υψικαμινίζουσες νεοπλασίες (2001), Βραχέα και Μακρά (2005), Στα πρόσω ιαχής (2005), Το κλαρίνο ή Σαφάρι στο verso του πραγματικού (2005) κ.ά.

 

2. Η κριτική για το έργο του

«Είναι πολύ πιθανό η λέξη (Fuga), να συνοψίζει την αγωνία του ποιητή για μια έξοδο από την κόλαση της ιστορικής πραγματικότητας την οποία βιώνει. Τα ποιήματα είναι ερωτικά. Και είναι και αυτή μια αντίσταση, γιατί ο έρωτας ως αορτή της ζωής αντιπαρατίθεται στο μακελειό του πολέμου».

 

(Γιολάντα Πέγκλη, "Ο Ε. Κακναβάτος ως στίλβον ποδήλατο",

Μανδραγόρας, 5, Αθήνα, 2004, σελ. 21)

 

«Στα Μαχαίρια της Κίρκης το τρίπτυχο ποίηση, έρωτας, πραγματικότητα δεν αλλάζει, εμφανίζεται η σιωπή δυνάμει δημιουργός, στο ποίημα "άφωνο" [...] Ο Ε. Κακναβάτος είναι ίσως ο πιο πολιτικός από τους Υπερρεαλιστές ποιητής».

 

(Ελένη Νικολάκη "Ε. Κακναβάτος: Λόγος και Σιωπή", Αφιέρωμα στον Ε.Κ., Πόρφυρας, 104, 2002, σελ. 195)

 

«[...] οι ποιητές απελευθερώνονται με τη στάση τους απέναντι στους προγενέστερους ποιητές και μας απελευθερώνουν διδάσκοντάς μας αυτή τη στάση, τη θέση της ελευθερίας [...]. Ελευθερία στο ποίημα πρέπει να σημαίνει ελευθερία νοήματος, ενός ιδιαιτέρου ατομικού νοήματος [...]. Είναι γεγονός ότι η γλώσσα στην ποίηση του Ε. Κακναβάτου και ο επικοινωνιακός του λόγος δημιουργούν μια αίσθηση γλωσσικής ανθοφορίας. Αυτή η γλώσσα λειτουργεί σε πολλά επίπεδα και βγαίνει δυνατή και ζωντανή μέσα από την ποιητική γονιμοποίηση καθώς ο υπερρεαλιστής ποιητής αναζητάει να προσεγγίσει "το μηδέν και το άπειρο"».

 

(Συνέντευξη του Ε. Κακναβάτου στον Κ. Κρεμμύδα, Μανδραγόρας, 5, 2004, σελ. 15)

 

«Ο Σάββας Μιχαήλ σχολιάζοντας την ποίηση του Ε. Κακναβάτου αναρωτιέται "μήπως", όπως αναστάτωσε τα Μαθηματικά η θεωρία του απείρου από τον Καντόρ, τα υποχρέωσε να επανατοποθετούν τα θεμέλιά τους αναλόγως με τον επακριβή καθορισμό του status του πραγματικού απείρου. Μήπως, από την άλλη, δεν ήταν ο Υπερρεαλισμός που ενεργοποίησε ένα απειροσύνολο συναρτήσεων με πεδίο ορισμού το παφλάζον ασυνείδητο και με τιμές στους ανοιχτούς ορίζοντες του συνειδητού»;

 

(Χρ. Αργυροπούλου, Η Γλώσσα στην ποίηση του Ε. Κακναβάτου,

Τυπωθήτω - Γ. Δαρδανός, Αθήνα, 2003, σελ. 41)

 

«Η ποίηση είναι η δυνατότητα υπέρβασης των όποιων ανασταλτικών κωδίκων που αγκυλώνουν την άρθρωσή μας, άρθρωση που αυτονομείται κάτω απ' την ώθηση της μη έλλογης αποκάλυψης των διαστάσεων του όντος [...]. Στην ποίηση η λέξη δεν νομιμοποιείται ως όχημα μεταφοράς υλικού, αλλά οντοποιείται ως περιοχή εκπομπής ενέργειας, ως προκύπτει από το πυρηνικό της περιεχόμενο (φωνητικό, εννοιολογικό, ακόμα και γραφιστικό) [...]. Ο λόγος αυτονομείται ανοίγοντας απρόβλεπτες πύλες προς μια διευρυμένη πραγματικότητα, όπου πρωταγωνιστεί η φαντασία με διαρκείς αναδιατάξεις των πραγμάτων, πράγμα που τεκμηριώνει τις δυνατότητες της γλώσσας».

 

(Ε. Κακναβάτος, Ελίτροχος, 1, 1994, σελ. 9, 11)

 

«Με τους αφορισμούς του Κακναβάτου συμβαίνει στην ελληνική γλώσσα κάτι που έχει να συμβεί από το Μονολεκτισμοί και Ολιγόλεκτα (1980) του Καρούζου ή το μεταθανάτιο Εκ του πλησίον (1998) του Ελύτη· ας μην περιμένουμε τόσο για να αναγνωρίσουμε στον Κακναβάτο τη θέση που του αξίζει στα γράμματά μας [...]. Λέω ότι το βιβλίο αυτό (Στα πρόσω ιαχής) του Κακναβάτου είναι λυδία λίθος για τη συνολική εκτίμηση του ποιητικού φαινομένου στην Ελλάδα σήμερα».

 

(Γ. Βέλτσος, "Ο Μέγιστος Ύφαλος", Εντευκτήριο, 70, 2005, σελ. 55)

 

«Ο κόσμος που αναδύεται από την ποίηση του Κακναβάτου κρατάει την υλικότητά του χωρίς να ελαττώνονται οι διαστάσεις του από μια μεροληπτική επιλογή. Ο ποιητής αυτός είναι ίσως ο πιο ακραιφνής υπερρεαλιστής της γενιάς αυτής. Η γραφή του στηρίζεται σημαντικά στην ακουστική των λέξεων, παραμένοντας στη γραμμή των πιο ριζοσπαστικών του κινήματος».

 

(Αλ. Αργυρίου, Διαδοχικές Αναγνώσεις Ελλήνων Υπερρεαλιστών,

Γνώση, Αθήνα, 1985, σελ. 239)

 

3. Διδακτικές επισημάνσεις

• Καλό είναι, αρχικά, να δοθούν λίγα στοιχεία για την ταυτότητα του ποιήματος και να σχολιαστεί ο τίτλος της συλλογής Τα Μαχαίρια της Κίρκης, καθώς και του ποιήματος "Ώρα Δειλινή", που μας τοποθετεί σε μια ορισμένη χρονική στιγμή, η οποία αναπτύσσεται με τις ποιητικές εικόνες και εκφράσεις: "γαρουφαλένια δύση", "εσπέρα", "Απρίλης", "εσπερινούς". Επίσης, να κατανοηθεί από τους μαθητές ότι η διερεύνηση του νοήματος συντελείται στο επίπεδο του παραδειγματικού άξονα με την αποκωδικοποίηση των συνειρμικών σχέσεων σημαίνοντος και σημαινομένου.

• Να εντοπιστούν τα βασικά γνωρίσματα της υπερρεαλιστικής γραφής του ποιητή: χωροχρονικοί συμφυρμοί, συνειρμικές σχέσεις, μεικτή γλώσσα με αξιοποίηση όλου του λεξιλογίου —αρχαίου, λόγιου, δημοτικού, διαλεκτικού και ιδιωματικού—, από κάθε γλωσσικό επίπεδο —καθημερινό, επίσημο, αργκό—, από κάθε χώρο του επιστητού. Επισημαίνονται, επίσης, τόσο το αισθητικό αποτέλεσμα όσο και τα στοιχεία ποιητικής, π.χ. αξιοποίηση του ήχου, οπτική παρουσία της λέξης, ρητορικοί τρόποι (επανάληψη, ερώτηση, προσφώνηση), εκδοτική οργάνωση του ποιήματος (λέξη-στίχος, αυτονόμηση άρθρων, επιθέτων, επιρρημάτων, κ.ά.) κτλ.

• Να εξοικειωθούν οι μαθητές με τις ανοίκειες υπερρεαλιστικές εικόνες, την ελλειπτική συντακτική οργάνωση και τις ανατροπές στο επίπεδο του σημαινόμενου στην ποίηση του Ε. Κακναβάτου.

• Να μελετηθεί η σύνταξη, οι συνειρμικές σχέσεις και οι εικόνες που γεννούν άλλες εικόνες με λέξεις, όπως: "βυζαντινή", "ψηφίδα", "εκκλησιδιού", "ασβέστης", "άγιασε", "ψαλμουδιά", "δύση", "εσπέρα", "ψύχρα", "κρύα ματιά του Ταξιάρχη". Έτσι, θ' αναδειχθεί ότι το ποίημα είναι αρθρωμένο σε μια σειρά αλλεπάλληλων συνειρμών με κοινή καταγωγή, που παραπέμπουν σ' ένα κλίμα λατρευτικό, βυζαντινής θρησκευτικής κατάνυξης και λειτουργικής ζωής.

• Να σχολιαστεί η χρονική τοποθέτηση στην «εσπέρα», δηλαδή στη λειτουργία του εσπερινού, καθώς και η αναφορά στον Απρίλη και τα Πάθη του Χριστού και του Άδωνη, που παραπέμπουν ταυτόχρονα στην περίοδο του Πάσχα, την Άνοιξη. Να συζητηθεί, επίσης, ότι ο χρόνος ως μνήμη πάει πολύ βαθύτερα, στο απώτατο παρελθόν, που έχει αφήσει τα σημάδια του στο ποιητικό υποκείμενο.

• Να σχολιαστεί η απορηματική πρόταση στην αρχή που επαναλαμβάνεται ως κομβικό και συσσωρευτικό στοιχείο (μη τάχαμ, μην, μην είναι, μην είν, μην το κερί, μην η λοξή ματιά κ.ά.), το πρωτοπρόσωπο ρήμα λέω και το λαϊκό τάχαμ, που δημιουργούν ατμόσφαιρα οικεία, συμφυρμό τόπου, χρόνου και αποκάλυψη του συναισθήματος (υπαρξιακού φόβου/ δέους).

• Να εντοπιστεί η συναισθηματική ένταση του ποιητή και η πορεία από τα πράγματα και τη φύση στον άνθρωπο, στο θρησκευτικό του συναίσθημα και την υπαρξιακή του αγωνία.

• Να εστιαστεί η προσοχή στο αισθητικό αποτέλεσμα που δημιουργείται από τις αναδυόμενες εικόνες, από την επιλογή της λέξης (πλήμμυρα αντί πλημμύρα), από την ειδική φόρτιση της λέξης - εικόνας, το επιλεγμένο λεξιλόγιο, την επιλεκτική στίξη, το δεύτερο πρόσωπο —που υπαινίσσεται παρόντα τον παραλήπτη—, τις επαναλήψεις, τον ελλειπτικό λόγο, τις ηχητικές εικόνες, την προσωποποίηση "ο καθρέφτης άγιασε...η ψαλμουδιά ξεπόρτισε...σάστισε ο Απρίλης", τη χρήση λέξεων - στίχων, την επανάληψη (επαναληπτική χρήση του μην), τη λαϊκή έκφραση "η ψυχή μου τρέμει", τον επιφωνηματικό λόγο "Μνήμη που με πονάς" και τη συνολική οργάνωση του ποιήματος (ανι-σοσυλλαβία στίχων, λέξεις - στίχοι, άνισες στροφές).

 

Παράλληλο κείμενο

Συνεξετάζεται ως παράλληλο το ποίημα του Άγγελου Σικελιανού

"Στ' Όσιου Λουκά το μοναστήρι"

ή σε αντίστιξη "Ένα Ωραίο Πρωί" του Α. Εμπειρίκου (Υψικάμινος).

 

Α. Εμπειρίκος, Ένα Ωραίο Πρωί,

 

Σαν θάλασσα που φιλεί το χέρι μιας δεσποινίδος

πετάχτηκε η φωνή του ονείρου μας. Τριακόσιοι

νάνοι περιεκύκλωσαν την μυσταγωγία μας. Μερι-

κοί παρεφρόνησαν μα οι περισσότεροι έστυψαν την

καρδιά τους και την έφαγαν. Τα φύλλα της χθε-

σινής εσπέρας πέφτουν και όλες οι δεσποινίδες που

γνώρισαν τον έρωτα χτυπούν τα χέρια τους και

τα μέτωπά τους από λατρεία για την λατρεία μας

και ολοένα μας μοιάζουν περισσότερο όπως εμείς

ολοένα μοιάζουμε περισσότερο με τους γαλανούς

μαστούς και τις πόρπες του στήθους των.

(Υψικάμινος, σελ. 53).

 

*Να διερευνηθούν τόσο στοιχεία της αρχαίας θρησκείας στα ποιήματα Κακναβάτου και Σικελιανού, όσο και οι τεχνικές που αξιοποιούν οι τρεις δημιουργοί για να στήσουν το σκηνικό τους και να δημιουργήσουν τη συγκίνηση. Μπορούν ακόμα να επισημανθούν και τα διαφορετικά στοιχεία γραφής, που συγκροτούν το ύφος των τριών δημιουργών (αφήγηση και μακροπερίοδος λόγος στο Σικελιανό, έλλειψη ομοιοκαταληξίας, αρχετυπικά στοιχεία Παθών και Ανάστασης κ.ά.).

 

Συμπληρωματικές ερωτήσεις - Δραστηριότητες

• Να γράψουν οι μαθητές/τριες 2-3 παραγράφους για τη λειτουργία της μνήμης σε σχέση με τη λογοτεχνική δημιουργία και με αναφορές σε άλλους δημιουργούς ανθολογημένους στα τρία τεύχη Κ.Ν.Λ. του Γενικού Λυκείου.

•Να παρουσιαστεί ο ποιητής με επιλογές από το έργο του και να εστιαστεί η προσοχή στο επιστημονικό λεξιλόγιό του και τις ανοίκειες συνάψεις λέξεων.

 

4. Ενδεικτική βιβλιογραφία

ΑΜΠΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ΦΡ., Ανθολογία Υπερρεαλισμού,. Νεφέλη, Αθήνα 1980.

ΑΡΓΥΡΙΟΥ ΑΛ., Διαδοχικές Αναγνώσεις Ελλήνων Υπερρεαλιστών, Γνώση, Αθήνα 1985.

ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΧΡ., Η Γλώσσα στην Ποίηση του Ε. Κακναβάτου, Τυπωθήτω - Γ.Δαρδανός, Αθήνα 2003. Για τον ποιητή και το έργο του σε λογοτεχνικά περιοδικά, π.χ. Φιλολογική, τεύχη 63, 85, Αθήνα, Θαλλώ, τεύχος 14, Χανιά 2003 κ.ά.

ΔΑΛΛΑΣ Γ., ΕΥΡΥΓΩΝΙΑ, Δοκίμια για την ποίηση και την πεζογραφία, Νεφέλη, Αθήνα, 2000.

ΠΑΓΑΝΟΣ Γ., Μοντερνισμός και Πρωτοπορίες, Σαββάλας, Αθήνα, 2003

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΛΙΤΡΟΧΟΣ, Αφιέρωμα στον Ε. Κακναβάτο,1, 1994.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΞΩΠΟΛΙΣ, Αφιέρωμα στον Ε. Κακναβάτο, 11, 1999.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΠΟΡΦΥΡΑΣ, Αφιέρωμα στον Ε. Κακναβάτο, 104, 2002.

 

 

 

Έκτωρ Κακναβάτος (1920-2010)

Εκπομπή ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Ψηφίδες

Ποιείν

σαν σήμερα

ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ

Βιογραφικό ,

Παρουσίαση του κειμένου στις Σημειώσεις του Κωνσταντίνου Μάντη

---

 

Μπορείτε να γράψετε τις απαντήσεις σας και να τις εκτυπώσετε ή να τις σώσετε σε αρχείο pdf.

Εκτύπωση ή αποθήκευση