ΧΑΡΤΕΣ
ΕΝΟΤΗΤΑ 5η «ΘΩΜΑΣΙΑ» ΚΑΙ «ΝΟΜΟΙ»* ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΝ II 35 - 37, 42, 50, 65, 68, 84, 86, 99
Θεματικά κέντρα
● Ιερείς
● Οι θεοί
● Τα ιερά ζώα
● «Περίεργα» έθιμα και συνήθειες
● Ο κροκόδειλος
● Άλλα αξιοπρόσεκτα
● Η μέθοδος
Οι Αιγύπτιοι:
διαφορετικοί
απ' όλους
τους λαούς
ΙΙ 35 Τώρα, θα δώσω μεγάλη έκταση στην περιγραφή της Αιγύπτου, επειδή η φύση της παρουσιάζει τα περισσότερα αξιοθέατα κι έχει να δείξει ανθρώπινα δημιουργήματα ανώτερα από κάθε περιγραφή – καμιά άλλη χώρα δεν μπορεί να συγκριθεί μ’ αυτή· γι’ αυτό θα κάνω περισσότερο λόγο γι’ αυτή. Οι Αιγύπτιοι, όπως η ατμόσφαιρά τους είναι κάτι το μοναδικό και ο ποταμός τους παρουσιάζει διαφορετικά φαινόμενα απ’ ό,τι οι άλλοι ποταμοί, καθιέρωσαν σ’ όλα τα πάντα συνήθειες και νόμους αντίθετους απ’ των άλλων λαών· για παράδειγμα, στη χώρα τους οι γυναίκες είναι που πηγαίνουν στην αγορά και κάνουν το λιανεμπόριο, ενώ οι άντρες κάθονται στο σπίτι και υφαίνουν· κι ενώ οι άλλοι υφαίνουν σπρώχνοντας το υφάδι προς τα πάνω, οι Αιγύπτιοι προς τα κάτω. […]
῎Ερχομαι δὲ περὶ Αἰγύπτου μηκυνέων τὸν λόγον, ὅτι πλεῖστα θωμάσια ἔχει...
Αἰγύπτιοι... τὰ πολλὰ πάντα ἔμπαλιν τοῖσι ἄλλοισι ἀνθρώποισι
ἐστήσαντο ἤθεά τε καὶ νόμους.
Άλλες
ιδιορρυθμίες
των Αιγυπτίων
IΙ 36. Παντού αλλού οι ιερείς των θεών αφήνουν τα μαλλιά τους μακριά, όμως στην Αίγυπτο κουρεύονται. Οι άλλοι λαοί έχουν έθιμο, μόλις πέσει πένθος, να κουρεύουν το κεφάλι τους αυτοί που ο πόνος τους είναι μεγαλύτερος, οι Αιγύπτιοι όμως, όταν ο θάνατος χτυπάει δικούς τους, αφήνουν τις τρίχες και της κεφαλής και της γενειάδας τους να μεγαλώσουν, ενώ πριν ήταν ξυρισμένοι. […] Οι άλλοι τρέφονται με σιτάρι και κριθάρι, ενώ οι Αιγύπτιοι νιώθουν την πιο μεγάλη περιφρόνηση για όποιον ζει μ' αυτά, αλλά κάνουν τα ψωμιά τους απ' το δημητριακό που το λεν ολύρα, κι ορισμένοι το λένε ζειά. Ζυμώνουν το ζυμάρι με τα πόδια, ενώ τον πηλό με τα χέρια. […] Οι Έλληνες γράφουν τα γράμματα και κάνουν λογαριασμούς με χαλίκια φέροντας το χέρι απ' τ' αριστερά προς τα δεξιά, οι Αιγύπτιοι όμως απ' τα δεξιά προς τ' αριστερά. Και κάνοντας αυτό λένε πως οι ίδιοι τους γράφουν από τη μεριά του δεξιού χεριού, ενώ οι Έλληνες, του αριστερού· κι έχουν δύο είδη γραφής, η μια είναι ιερογλυφική, η άλλη η δημοτική.
Γονατιστό άγαλμα γυναίκας που ζυμώνει, από τη Σακκάρα,
2465-2325 π.Χ.
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.
Ιερογλυφικά (πηγή: Depositphotos)
Οι ιερείς
ΙΙ 37. Καθώς είναι θρήσκοι πολύ περισσότερο από κάθε άλλο λαό, κρατούν τα εξής έθιμα· πίνουν από χάλκινα ποτήρια, που τα πλένουν με σφουγγάρι κάθε μέρα, όλοι ανεξαιρέτως. Φορούν ρούχα λινά, πάντα φρεσκοπλυμένα – κάτι στο οποίο δίνουν εντελώς ιδιαίτερη σημασία. […] Οι ιερείς φορούν ένα και μοναδικό ρούχο λινό και υποδήματα από πάπυρο· κι απαγορεύεται να πάρουν άλλο ρούχο ή άλλα υποδήματα· και λούζονται με κρύο νερό δυο φορές τη μέρα και άλλες δυο φορές κάθε νύχτα.
Οι θεοί
Όσιρις-Ίσις
ΙΙ 42. Λοιπόν, όσοι Αιγύπτιοι έχουν στον τόπο τους λατρευτικό κέντρο
του Διός των Θηβών ή ανήκουν στον νομό των Θηβών, όλοι αυτοί δεν αγγίζουν τα αρνιά και θυσιάζουν κατσίκια. Γιατί δε δείχνουν όλοι οι Αιγύπτιοι τον ίδιο σεβασμό για όλους τους θεούς, εκτός από την Ίσιδα και τον
Όσιρη (ο Όσιρης, λένε, είναι ο Διόνυσος) […]
ΙΙ 50. Εξάλλου όλες σχεδόν οι
ονομασίες των θεών έχουν έρθει στην Ελλάδα από την Αίγυπτο […] Γιατί, αν εξαιρέσουμε τον Ποσειδώνα και τους Διοσκούρους (όπως είπα και παραπάνω) και την Ήρα και την Εστία και τη Θέμιδα και τις Χάριτες και τις Νηρηίδες, τις ονομασίες των άλλων θεών τις είχαν ανέκαθεν οι Αιγύπτιοι στη χώρα τους. […]
Αιγυπτιακή μυθολογία [πηγή: Βικιπαίδεια]
Τα ιερά ζώα
ΙΙ 65. Οι Αιγύπτιοι λοιπόν τελούν με υπερβολική ευλάβεια και τα άλλα θρησκευτικά τους καθήκοντα και ιδιαίτερα τα εξής· παρότι η Αίγυπτος συνορεύει με τη Λιβύη, δεν έχει και πολλά ζώα. Κι όσα έχει η χώρα τους, όλα τα θεωρούν ιερά, κι άλλα είναι κατοικίδια, άλλα όμως όχι […]. Κι αν κάποιος σκοτώσει ένα απ' αυτά τα ζώα, αν το έκανε εκ προθέσεως, η τιμωρία είναι θάνατος, κι αν εξ αμελείας, πληρώνει το πρόστιμο που θα ορίσουν οι ιερείς· όποιος όμως σκοτώσει ίβιδα ή γεράκι, είτε εκ προθέσεως είτε εξ αμελείας, αδιάφορο, τον σκοτώνουν οπωσδήποτε.
Ο κροκόδειλος
και ο τροχίλος
ΙΙ 68. Και να τώρα οι
κροκόδειλοι και οι ιδιομορφίες τους· τους τέσσερις μήνες της βαρυχειμωνιάς δεν τρώει τίποτα, κι ενώ είναι τετράποδο, ζει και στη στεριά και στις λίμνες· γεννά αυγά και τα κλωσά στη στεριά· το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας το περνά στη στεριά, αλλά όλη τη νύχτα στον ποταμό· γιατί τα νερά του είναι πιο ζεστά κι απ' το αεράκι της νύχτας κι από το αγιάζι της. Κι απ' όλα τα θνητά πλάσματα που μας είναι γνωστά, αυτός από ελάχιστος γίνεται πελώριος· δηλαδή, τα αυγά που γεννά δεν είναι μεγαλύτερα από της χήνας, και το μέγεθος του νεοσσού του είναι ανάλογο με του αυγού, καθώς όμως μεγαλώνει, φτάνει και τις δεκαεφτά πήχες, και ακόμα περισσότερες.
Κι έχει μάτια χοίρου και δόντια μεγάλα και
χαυλιόδοντες (ανάλογους με το μέγεθος του σώματός του),αλλά είναι το μόνο ζώο που η φύση δεν του έδωσε γλώσσα. Κι ούτε κουνιέται το κάτω σαγόνι του, αλλά και σε τούτο παρουσιάζεται, μόνο αυτός απ' όλα τα ζώα, να φέρνει το απάνω σαγόνι του προς το κάτω. Κι έχει δυνατά νύχια και, στη ράχη του, δέρμα λεπιδωτό που δε σχίζεται με τίποτα. Μες στο νερό είναι τυφλός, αλλά έξω, στον αέρα, η όρασή του είναι οξύτατη. Κι έτσι που ζει μες στο νερό, το εσωτερικό του στόματός του είναι γεμάτο βδέλλες. Λοιπόν, τ' άλλα πετεινά και τα ζώα τον σκιάζονται, αλλά ο
τροχίλος τα 'χει καλά μαζί του, μια και του προσφέρει υπηρεσία· δηλαδή, όταν ο κροκόδειλος βγαίνει απ' το νερό στη στεριά και κατόπι ξαπλώνει με το στόμα ανοιχτό (και γενικά συνηθίζει να το κρατά ανοιχτό προς το μέρος του ζέφυρου), τότε ο τροχίλος τρυπώνει στο στόμα του και χάφτει τις βδέλλες. Κι αυτός – αφού γλιτώνει απ' την ενόχληση– νιώθει όμορφα και δεν πειράζει καθόλου τον τροχίλο.
Άγαλμα του βασιλικού γραφέα Ραχοτέπ, 2465-2350 π.Χ.
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.
Η γάτα λατρευόταν ιδιαίτερα στην Αίγυπτο.
Η θεά Βούβαστη (Βαστ), πολιούχος της ομώνυμης πόλης (σημ. Tell- Basta), παριστανόταν συνήθως με πρόσωπο γάτας.
Στο αγαλματίδιο η θεά-γάτα φοράει περιδέραιο με σκαραβαίο.
Άλλες επινοήσεις.
Ιατρικές ειδικότητες
ΙΙ 84. Και την ιατρική τέχνη την έχουν μοιραστεί μεταξύ τους με τον εξής τρόπο· ο κάθε γιατρός είναι μονάχα για μια αρρώστια, κι όχι για περισσότερες. Κι όπου ρίξεις το βλέμμα σου, πλήθος οι γιατροί· γιατί άλλοι ασκούν την ιατρική για την αρρώστια των ματιών, άλλοι για της κεφαλής, άλλοι των δοντιών, άλλοι για της κοιλιάς, κι άλλοι για τις αρρώστιες που ο άρρωστος δεν ξέρει πού πάσχει.
μιῆς νούσου ἕκαστος ἰητρός ἐστι καὶ οὐ πλεόνων... οἱ μὲν γὰρ ὀφθαλμῶν ἰητροὶ
κατεστέασι,
οἱ δὲ κεφαλῆς, οἱ δὲ ὀδόντων... οἱ δὲ τῶν ἀφανέων νούσων.
Η ταρίχευση
ΙΙ 86. Και υπάρχουν ειδικοί γι' αυτό τον σκοπό και ζουν απ' αυτή την τέχνη. Αυτοί, όταν τους φέρουν τον νεκρό, δείχνουν σ' εκείνους που τον φέρνουν ξύλινα ομοιώματα των νεκρών, με ζωγραφισμένη τη μορφή τους, και λένε ότι η πιο καλοδουλεμένη μούμια είναι εκείνου που νομίζω ότι είναι ασέβεια ν' αναφέρω τ' όνομά του σε μια τέτοια περίσταση· κατόπι δείχνουν τη δεύτερη, που είναι κατώτερη από την πρώτη και φθηνότερη· και την τρίτη, που είναι η πιο φτηνή απ' όλες· και [...] ρωτούν τους άλλους με ποιον από τους παραπάνω τρόπους θέλουν να γίνει η μούμια του νεκρού τους.
Αιγυπτιακή μούμια της 20ης δυναστείας
Διευκρινίσεις
του ιστορικού
ΙΙ 99. Ως αυτό εδώ το σημείο μίλησα στηριγμένος σε όσα είδα με τα μάτια μου και σ' ό,τι μου πρόσφερε η κρίση και η έρευνά μου· αλλά από δω και κάτω θα παραθέσω τα λεγόμενα των Αιγυπτίων, έτσι όπως τα άκουα· βέβαια σ' αυτά πού και πού θα προσθέτω και κάτι απ' ό,τι είδα με τα μάτια μου.
Μέχρι μὲν τούτου ὄψις τε ἐμὴ καὶ γνώμη καὶ ἱστορίη ταῦτα λέγουσά ἐστι,
τὸ δὲ ἀπὸ τοῦδε
Αἰγυπτίους ἔρχομαι λόγους ἐρέων κατὰ [τὰ] ἤκουον·
προσέσται δέ τι αὐτοῖσι καὶ τῆς ἐμῆς ὄψιος
Ξύλινο ομοίωμα πλοίου με το πλήρωμά του, μήκους 1,35 μ. (1994-1782 π.Χ.).
Παραπέμπει στο ιερό προσκύνημα του νεκρού στην Άβυδο, τόπο ταφής και λατρείας του Όσιρη.
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.
Ξύλινο ταφικό ομοίωμα εργαστηρίου παρασκευής μπύρας
Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Β' ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
- Ποιες ιδιομορφίες των Αιγυπτίων σημειώνει ο Ηρόδοτος στα κεφάλαια 35- 36 και πώς τις εξηγεί;
- Ποια χαρακτηριστικά του κροκόδειλου αποδίδει σωστά ο Ηρόδοτος; Βρείτε πληροφορίες για τον κροκόδειλο από άλλα μαθήματά σας ή από το διαδίκτυο.
- Ποιες πληροφορίες παίρνουμε από το κεφάλαιο 99 για τη μέθοδο και τις πηγές του Ηροδότου; Στην απάντησή σας να χρησιμοποιήσετε και όρους από το πρωτότυπο.
- Να ζωγραφίσετε ό,τι από την ενότητα σας άρεσε ή σας έκανε εντύπωση.
- Να επιλέξετε ένα έθιμο ή αντίληψη που επιβιώνει ως σήμερα, έστω και σε, λίγο ή πολύ, διαφορετική μορφή, και να συζητήσετε πώς μπορεί να εξηγηθεί η επιβίωση αυτή.
Σοφοκλέους, Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ, στ. 337- 345
(ο Οιδίποδας για τους γιους του)
«Ω εκείνοι σε όλα
επήραν Αιγυπτιακές συνήθειες
στο φυσικό και στης ζωής τον τρόπο.
Εκεί οι αρσενικοί στα σπίτια μένουν
στον αργαλειό να υφαίνουν,
ενώ οι γυναίκες
απέξω πάντα φέρνουνε στο σπίτι
όσα χρειάζονται.
Κι έτσι, παιδιά μου,
ενώ θε νάταν φυσικό ετούτοι
να κοπιάζουν για όλα
κάθουνται στο σπίτι
σαν τ' άβγαλτα κορίτσια
και για δαύτους
εσείς οι δυο τραβάτε τα δικά μου
του άμοιρου βάσανα.»
Μετάφραση: Κ. Θρακιώτης
ΕΡΩΤΗΣΗ
Να συγκρίνετε την άποψη που εκφράζει ο Οιδίποδας για τα αιγυπτιακά έθιμα με την άποψη του Ηροδότου στο κεφ. 35. Ποια συμπεράσματα εξάγονται, κατά τη γνώμη σας, από τη σύγκριση αυτή;
Να διαγράψετε το λάθος σε κάθε πρόταση, σύμφωνα με όσα αφηγείται ο Ηρόδοτος:
Στην Αίγυπτο (οι γυναίκες/οι άντρες) μένουν στο σπίτι.
Οι Αιγύπτιοι ζυμώνουν (με τα χέρια/με τα πόδια).
Οι ιερείς (φρόντιζαν πολύ/αδιαφορούσαν) για την καθαριότητά τους.
Στην Αίγυπτο (λάτρευαν/δεν είχαν) θεότητες της θάλασσας.
Στην Αίγυπτο λάτρευαν ιδιαίτερα (τα ζώα/τα δέντρα).
Ο τροχίλος φρόντιζε για την καθαριότητα (του στόματος/των ματιών) του κροκόδειλου.
Οι ιατρικές ειδικότητες ήταν (άγνωστες/γνωστές) στην Αίγυπτο.
θωμάσια- νόμοι: ήθη, έθιμα, τρόπος ζωής, λατρεία, ιερά ζώα, ιατρική, ταρίχευση αποτελούν το περιεχόμενο των κεφ. 35- 98, που θεωρούνται το πολυτιμότερο μέρος του ΙΙ βιβλίου.
η ατμόσφαιρά τους: εννοεί τις κλιματολογικές συνθήκες· τη θεωρία για την επίδρασή τους στον άνθρωπο ανέπτυξε ο Ιπποκράτης (ο γνωστός θεμελιωτής της ιατρικής επιστήμης, περ. 460- 356 π.Χ.).
οι γυναίκες … κάνουν το λιανεμπόριο: αυτά δεν αποτελούσαν κανόνα, αλλά φαίνεται ότι ο Ηρόδοτος γενικεύει ό,τι τον εντυπωσίασε από τις αιγυπτιακές συνήθειες.
προς τα κάτω: οι αργαλειοί τους (όπως και των αρχαίων Ελλήνων) ήταν όρθιοι. Οι Αιγύπτιοι ύφαιναν και με τους δύο τρόπους.
πένθος: συνήθως οι Έλληνες έκοβαν τα μαλλιά τους, άλλοτε όμως άφηναν τα γένια και τα μαλλιά τους σε ένδειξη πένθους. Γνωρίζετε παρόμοια έθιμα για το πένθος σήμερα;
ολύρα- ζεια: οι ονομασίες αυτές και στο πρωτότυπο, πιθανόν ήταν σίκαλη ή αραβόσιτος, δεν είναι όμως βέβαιο ότι ταυτίζονται. Ψωμί από ζεια έτρωγαν οι κατώτερες τάξεις.
με τα πόδια: η πληροφορία είναι επιβεβαιωμένη από τα μνημεία, ζύμωναν όμως και με τα χέρια (βλ. εικόνα σ. 34).
δύο είδη γραφής: τα είδη ήταν τρία, αλλά ο Ηρόδοτος παραλείπει την ιερατική, ταυτίζοντάς την με την ιερογλυφική. Η ιερατική σε σχέση με την ιερογλυφική ήταν απλοποιημένη γραφή. Η ιερογλυφική ήταν η πρώτη γραφή και των Κρητών της μινωικής εποχής, όπως γνωρίζουμε από
τον δίσκο της Φαιστού.
χάλκινα: όχι βέβαια οι πλούσιοι· γι' αυτούς υπήρχαν χρυσά, ασημένια, γυάλινα.
φρεσκοπλυμένα: η καθαριότητα είχε για τους Αιγυπτίους μεγάλη σημασία, για λόγους υγιεινής και για θρησκευτικούς λόγους· στην ιερογλυφική γραφή το σύμβολο του ιερέα ήταν ένας άνθρωπος που πλένεται.
από πάπυρο: φυτό που ευδοκιμούσε στην Αίγυπτο και έδινε υλικό για πολλές χρήσεις.
του Διός: είναι ο Άμμων (που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Δία), ο μεγαλύτερος θεός της Αιγύπτου. Ταυτίστηκε με τον ήλιο (ως Άμμων-Ρα) και ο κριός ήταν το ιερό του ζώο.
Όσιρης- ῎Ισις: η λατρεία τους ήταν πολύ διαδεδομένη· οι γιορτές του Όσιρη έμοιαζαν με τα Ανθεστήρια του Διονύσου. Οι Έλληνες τον ταύτιζαν και με τον Δία, τον Έρωτα, τον Άδη κ.α. Η Ίσιδα, αδελφή και σύζυγος του Όσιρη, ταυτιζόταν συνήθως με τη Δήμητρα.
ονομασίες: βλ. σχόλιο 2, σ. 31. Οι Αιγύπτιοι δεν είχαν θεό αντίστοιχο με τον Ποσειδώνα ούτε και γενικά θεότητες της θάλασσας. Τι νομίζετε ότι δείχνει αυτό;
Λιβύη: ο Ηρόδοτος πίστευε ότι η Λιβύη είχε πολλά θηρία, γι' αυτό την ονομάζει «θηριώδη», αντιδιαστέλλοντάς την από την Αφρική, που επίσης ονομάζεται Λιβύη.
όλα τα θεωρούν ιερά: στην πραγματικότητα δεν τα θεωρούσαν όλα τα ζώα ιερά, ούτε και ήταν τα ίδια ζώα ιερά σε όλες τις περιοχές, όπως εξάλλου φαίνεται και από άλλα σημεία της Ιστορίης, όπως για παράδειγμα στο κεφ. 42, αφηγείται ότι οι Θηβαίοι θεωρούσαν τους κριούς ιερούς και δεν τους θυσίαζαν, αλλά μία φορά
τον χρόνο θυσίαζαν κριό στον Άμμωνα Δία και έπειτα πενθούσαν τον θάνατό του.
ίβιδα: πελαργός της Αιγύπτου.
οι κροκόδειλοι: η περιγραφή του Ηροδότου είναι πολύ εκτεταμένη – γιατί το εξωτικό ζώο παρουσίαζε εξαιρετικό ενδιαφέρον για τους Έλληνες – και σε γενικές γραμμές ακριβής. Υπάρχουν όμως και ανακρίβειες. Μπορείτε να διορθώσετε τα σημεία αυτά;
χαυλιόδοντες: μακριά δόντια που εξέχουν από το στόμα.
τροχίλος: ίσως να είναι ο τρυποκάρυδος. Οι Αιγύπτιοι και σήμερα το ονομάζουν «πουλί του κροκοδείλου».
κάθε γιατρός … για μια αρρώστια: οι πρόοδοι των Αιγυπτίων στην ιατρική είναι αναμφισβήτητες, επιβεβαιώνονται από ένα πλήθος ιατρικών παπύρων που βρέθηκαν, από αρχαίους συγγραφείς κτλ. Είχαν μάλιστα κάνει αξιοσημείωτη πρόοδο στη χειρουργική. Βέβαια η ταρίχευση των νεκρών συνέβαλε στην πρόοδο αυτή.
δεν ξέρει πού πάσχει: η ειδικότητα αυτή θα ήταν ανάλογη με του παθολόγου σήμερα.
τέχνη: εννοεί την ταρίχευση· ο Ηρόδοτος περιγράφει λεπτομερώς και με ακρίβεια πώς γινόταν η ταρίχευση. Η διατήρηση του σώματος ήταν για τους Αιγυπτίους αναγκαία, γιατί μόνο έτσι ζούσε και η ψυχή.
τ' όνομά του: εννοεί τον Όσιρη. Με αυτόν ταυτίζονταν οι νεκροί που τους έκαναν την πιο ακριβή ταρίχευση.
το σημείο: ως το κεφάλαιο 98 ο Ηρόδοτος μιλάει για τη χώρα και τους ανθρώπους της. Από το κεφ. 99 αρχίζει το δεύτερο μέρος του «αιγύπτιου λόγου», η ιστορία της χώρας, παραθέτουμε όμως εδώ ένα τμήμα από το κεφάλαιο για να δούμε τη μέθοδο του ιστορικού.
Πηγές - μέθοδος
Το δεύτερο βιβλίο προσφέρει ένα εξαιρετικό παράδειγμα για το πώς στον Ηρόδοτο, παρ' όλη την ποικιλία των εθνογραφικών στοιχείων, μολαταύτα η ιστορική διάσταση διατηρεί σταθερά τα δικαιώματά της. Έτσι ο «αιγύπτιος λόγος» στο δεύτερο του μέρος γίνεται ιστορία της χώρας. Αξίζει επίσης να προσέξουμε την φροντίδα με την οποία ο Ηρόδοτος σημειώνει την αλλαγή των πηγών του στο σημείο της αρμογής των δύο τμημάτων αυτού του λόγου (το κεφ. 99). Αν ως τώρα αντλούσε από προσωπική θέα και περιήγηση, τώρα πια πρέπει για το ιστορικό μέρος να πιάσει την αιγυπτιακή παράδοση.
Α. Lesky, σ. 441
Πλ. Σπυρόπουλος, τ. Α', σ. 104