.

Der Wiener Kreis The Vienna Circle

Cercle de Vienne Circolo di Vienna

Círculo de Viena, οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι

Vídeňský kroužek, οι Τσέχοι

Koło Wiedeńskie, οι Πολωνοί

Bécsi kör, οι Ούγγροι

Wienin piiri, οι Φιλανδοί Венский кружок, οι Ρώσοι

Wienkretsen, οι Σουηδοί Бечки круг, οι Σέρβοι

η Βιέννη

Μετά το τέλος του Μεγάλου

Πολέμου, το 1918, η Βιέννη

παρακολούθησε από πολύ κοντά

τη ραγδαία αποσύνθεση των αναχρονιστικών ιδεών του παρελθόντος. Την εποχή εκείνη το μόνο πραγματικό Πανεπιστήμιο της Αυστρίας είχε την έδρα του εκεί και όλες οι λειτουργίες του συγκεντρώνονταν σε ένα κτίριο της πόλης. Αυτή η συγκέντρωση χαρακτήριζε και την πνευματική ζωή της πόλης γενικότερα.

Ήταν μια πόλη όπου όλοι οι διανοητές γνωρίζονταν έστω και ελαφρώς μεταξύ τους, πράγμα

που ευνοούσε την αλληλεπίδραση των νέων ιδεών

και τη διάχυσή τους σε όλους τους επιστημονικούς

τομείς. Όλοι οι πνευματικοί άνθρωποι της πόλης

– μαθηματικοί , φυσικοί, χημικοί, ιστορικοί,

φιλόσοφοι, συγγραφείς, ποιητές , μουσικοί ,

αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες - έμοιαζαν

να εμπλέκονται σε μία ανοιχτή συζήτηση.

Το τέλος του πολέμου είχε σημάνει την κατάρρευση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων με τις έντεκα εθνότητες. Η Βιέννη που στο απόγειό της ήταν πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας με έντεκα εθνότητες και 50 εκατομμύρια υπηκόους ΥΠΟΒΙΒΑΣΤΗΚΕ σε πρωτεύουσα μιας εδαφικά και πληθυσμιακά ασήμαντης δημοκρατίας 6 εκατομμυρίων πολιτών, στην πλειονότητά τους Γερμανούς.

Η πόλη όμως παρόλο που έχασε την πολιτική πρωτοκαθεδρία διατήρησε στο απόλυτο το ΚΥΡΟΣ

της ως ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ.

Η διάχυτη νευρικότητα που επικρατούσε στη

συλλογική συνέιδηση των σκεπτομένων δεν άργησε

να εκδηλωθεί ως μία ΕΞΑΡΣΗ νέων ιδεών –

χαρακτηριστικό σύμπτωμα της πνευματικής τελμάτωσης.

Δεν είναι τυχαίο ότι στη Βιέννη γεννήθηκε και

ο ναζισμός. Πρόσφορο έδαφος βρήκαν και οι ιδέες

του Freud για το ασυνείδητο, την απώθηση,

την υστερία και τις νευρώσεις. Εκεί ζωγράφισαν

ο Gustav Klimt, ο Egon Schiele, και o Oscar Kokoska ,

ενώ εκεί την ίδια εποχή ο Arnold Schonberg έφερε στο προσκήνιο την ατονική μουσική.

Οι νέες ιδέες αναπτύσσονταν στη Βιέννη δημόσια στα στρογγυλά τραπέζια των αμέτρητων καφέ.

Εκτός όμως από τις καθημερινές συναντήσεις στα καφέ η πνευματική ζωή άνθιζε και στους διάφορους Kreise, τους ΚΥΚΛΟΥΣ. Ήταν επίσημες ή ανεπίσημες ομάδες συζήτησης που πραγματοποιούσαν εβδομαδιαίες συναντήσεις και σχηματίζονταν γύρω από εξέχουσες μορφές της βιεννέζικης διανόησης. Σε μερικούς από αυτούς τους κύκλους κεντρικό θέμα των συζητήσεων ήταν ο σοσιαλισμός, ενώ άλλοι ασχολούνταν με τα διάφορα ρεύματα του ψυχαναλυτικού κινήματος. Υπήρχαν κύκλοι που ασχολούνταν με θέματα φιλοσοφίας, με τον πλατωνισμό, με τον Kant ή και με στοχαστές όπως ο Kirkegaard και ο Tolstoy.

Der Wiener Kreis

Ο γνωστότερος όμως από τους κύκλους ήταν αυτός που δημιουργήθηκε γύρω από τον φιλόσοφο Moritz Schlick. Θα έμενε στην ιστορία των ιδεών ως Der Wiener Kreis , ο Κύκλος της Βιέννης.

Από τη συγκεκριμένη ομάδα διανοητών ξεπήδησε και διαδόθηκε το κίνημα του ΛΟΓΙΚΟΥ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΥ.

Ένας κύκλος ανθρώπων με «κέντρο του κύκλου» τον Moritz Schlick .

Λειτούργησε από τις αρχές της δεκαετίας του 1920

μέχρι τη δολοφονία του «αρχηγού» Moritz Schlick το 1936.

Η ιδέα για τη δημιουργία του έκανε την εμφάνισή της το 1922

στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και το ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ το 1929.

Ήταν ένα κίνημα που αρνήθηκε τη ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ο Moritz Schlick

Ανάμεσα στα μέλη του τα διασημότερα εκτός από τον «αρχηγό» Moritz Schlick,

ο οποίος την εποχή του Μανιφέστου (1929) ήταν 47 ετών ,

ήταν ο Rudolf Carnap 38 ετών, ο Kurt Gödel 23 ετών ,

ο Friedrich Waismann 33 ετών,

ο Otto Neurath 47 ετών ,

ο Hans Hahn 50 ετών,

ο Philip Frank 45 ετών

οι περισσότεροι Εβραϊκής καταγωγής

ή μαρξιστές ή και τα δύο

ο Rudolf Carnap

Στον κύκλο συμμετείχαν οικονομολόγοι,

κοινωνικοί επιστήμονες, μαθηματικοί,

θεωρητικοί της Λογικής, φυσικοί καθώς και φιλόσοφοι.

Ο Ludwig Wittgenstein, τότε 48 ετών,

ήταν επίτιμο μέλος της ομάδας

και εθεωρείτο ο πνευματικός της καθοδηγητής

παρόλο που ο ίδιος δεν συμμετείχε ούτε

αποδεχόταν την τιμητική διάκριση.

Αυτό που τους ένωνε ιδεολογικά ήταν

η πίστη τους στην εφαρμογή επιστημονικών μεθόδων.

Η φιλοσοφία, πίστευαν μπορεί να ωφεληθεί όσο κανένας

άλλος τομέας από την υιοθέτηση μιας αυστηρής λογικής.

Εδώ διέφεραν από τους συναδέλφους τους του Cambridge

το οποίο αποτελούσε, τότε, την άλλη φιλοσοφική πρωτεύουσα του Κόσμου. Εκείνοι πίστευαν ότι η οι επιστήμες έπρεπε να πάρουν μαθήματα από τη φιλοσοφία.

Στην μεν Βιέννη έβλεπαν τη φιλοσοφία σαν αιμοδιψές παράσιτο στη δε Αγγλία σαν θεραπευτική βδέλλα .

Ο πραγματικός εχθρός δεν ήταν όμως το Cambridge. Ήταν ο γερμανικός ιδεαλισμός. Αυτός έδινε προτεραιότητα στη νόηση και στο πνεύμα έναντι της φυσικής και της λογικής

Στο μανιφέστο του 1929 τρία ονόματα αναφέρονται ως πατέρες του κινήματος.

Ο Αϊνστάιν ήταν το πιο φωτεινό αστέρι του

επιστημονικού διαφωτισμού. Οι περιγραφές

του για τον χώρο και τον χρόνο φαίνονταν

να ανατρέπουν τον ισχυρισμό του Καντ ότι

ορισμένα πράγματα για τον Κόσμο τα

ανακαλύπτουμε απλά και μονο συλλαμβάνοντάς τα

με τον νου μας, με τη διαίσθησή μας χωρίς

να κουνηθούμε ένα βήμα από την πολυθρόνα μας.

Ο Μπέρτραντ Ράσσελ ήταν το δεύτερο όνομα

στο τιμητικό πάνθεον του Κύκλου. Στον Ράσσελ

εκτιμούσαν ότι το ότι υποστήριξε με πάθος

τον εμπειρισμό, τη θεωρία που λέει ότι όλη

η γνώση μας για τον κόσμο

προέρχεται από την εμπειρία.

Θαύμαζαν επίσης την

πρωτοποριακή του εφαρμογή της Λογικής

στα μαθηματικά και στη γλώσσα.

Ο Ρούντολφ Κάρναπ και ο Χανς Χαν

ανήκαν στους ελάχιστους που είχαν διαβάσει

και καταλάβει το Principia Mathematica .

Εκείνος όμως για τον οποίο το κίνημα έτρεφε βαθύτατο σεβασμό

ήταν ο Λούντβιχ Βιττγκενστάιν.

Ο Σλικ ήταν από τους πρώτους που αναγνώρισαν

την πρωτοτυπία του Tractatus Logico-Philosophicus

και στα μέσα της δεκαετίας του 1920 το Tractatus

διαβάστηκε δυνατά και συζητήθηκε φράση προς φράση

από την ομάδα του Κύκλου , όχι μονο μία φορά αλλά δύο.

Η έντονη λατρεία στον Βιττγκενστάιν άρχισε

να υποχωρεί μετά το 1930.

ο ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ

Logischer Positivismus Logical positivism Positivisme logique Неопозитиви́зм οι Ρώσοι

Positivismo logico οι Ιταλοί Positivismo lógico οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι

Logisk positivism οι Σουηδοί Logisk positivisme οι Νορβηγοί Logisk positivisme οι Δανοί

Logisch positivisme οι Ολλανδοί Looginen positivismi οι Φιλανδοί Logikai pozitivizmus οι Ούγγροι

Logický pozitivismus οι Τσέχοι Pozytywizm logiczny οι Πολωνοί

Ο Λογικός Θετικισμός υπήρξε πριν απόλα ένα κίνημα που μιλούσε στο όνομα της ακρίβειας και της προόδου στις επιστήμες. Σκοπός του ήταν να δανειστεί τη Μέθοδο που είχε στηρίξει τόσο καλά την επιστήμη και να αποστάξει στην ουσία της.

Και αυτό όχι μόνο για να εξυγιάνει την ίδια την επιστήμη από τη ροπή της προς τη μυστικιστική ασάφεια και τη Μεταφυσική αλλά και για να εξυγιάνει όλους τους τομείς της διανόησης.

Επηρεασμένοι από το πνεύμα που κυριαρχούσε στη Βιέννη εκείνη την εποχή οι στοχαστές του Κύκλου θέλησαν να θάψουν όσο πιο γρήγορα μπορούσαν τα κατάλοιπα των παλιών ιδεών και αναστήσουν στη θέση τους ένα σύστημα με υγιή θεμέλια βασισμένα στις εμπειρικές επιστήμες

Ένας λόγος για τον οποίο ο Κύκλος της Βιέννης ασκούσε ιδιαίτερη γοητεία στον κόσμο της φιλοσοφίας ήταν ότι πρότεινε το θεμελιακό αξίωμα : « Υπάρχουν δύο τύποι έγκυρων προτάσεων.

Πρώτον οι προτάσεις που είναι δυνατόν να χαρακτηριστούν αληθείς ή ψευδείς με κριτήριο το νόημα των λέξεων που χρησιμοποιούν Η σχέση λόγου χάρη «2+2 = 4» ή λογικές συνεπαγωγές του τύπου «Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί, ο Σωκράτης είναι άνθρωπος άρα ο Σωκράτης είναι θνητός».

Δεύτερον, έγκυρες προτάσεις είναι οι εμπειρικές προτάσεις που επιδέχονται διαδικασίες εμπειρικής εξακρίβωσης. «Το νερό βράζει στους 1000» ή «η Γη είναι επίπεδη».

Όλες οι άλλες προτάσεις είναι κυριολεκτικά χωρίς νόημα. Από τη στιγμή που δεν μπορούμε να επαληθεύσουμε εμπειρικά την ύπαρξη ή ανυπαρξία του Θεού κάθε ισχυρισμός θρησκευτικού περιεχομένου ήταν από διανοητική άποψη χωρίς νόημα. Δηλώσεις όπως «το να σκοτώσεις είναι κακό πράγμα» «πρέπει κανείς να είναι πάντα ειλικρινής» « ο Πικάσο είναι καλύτερος ζωγράφος από τον Μονέ» πρέπει να αντιμετωπίζονται ως εκφράσεις προσωπικών κρίσεων ως ισοδύναμες δηλαδή με τις προτάσεις «δεν εγκρίνω τον φόνο» « κατά την άποψή μου οι άνθρωποι πρέπει πάντα να λένε την αλήθεια» , «προτιμώ τον Πικάσο από τον Μονέ» .

Ο ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ θεμελιώνεται στην πεποίθηση ότι

« για να έχει νόημα μία πρόταση πρέπει να είναι

είτε ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ( οπότε τα εάν είναι αληθής ή ψευδής μπορεί να προσδιοριστεί εξετάζοντας το νόημα των λέξεων και των συμβόλων που τη συγκροτούν )

είτε να επιδέχεται έλεγχο μέσω ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ διαδικασίας ( παρατήρησης, πειράματος ) »

Στα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν ο λογικός θετικισμός

ο οποίος θεωρούσε τον εαυτό του τέκνο της επιστημονικής μεθοδολογίας και πρέσβευε ότι σκοπός της φιλοσοφίας είναι να αποσαφηνίζει το νόημα των προτάσεων

έγινε θύμα της ανόδου των ναζιστικών δυνάμεων.

Το 1936 o Moritz Schlick δολοφονήθηκε από έναν σχιζοφρενή στα σκαλιά της σκάλας του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Ο Τύπος θεώρησε δεδομένο ότι ο Schlick ήταν Εβραίος και εξέφρασε συμπάθεια για τον δολοφόνο .

Το ότι κανείς δεν σκέφτηκε να αντιδράσει λέγοντας απλώς ότι «η ΦΥΛΗ του Schlick ή και των άλλων μελών του Κύκλου δεν θα έπρεπε να έχει την παραμικρή σημασία» περιγράφει την αντισημιτική πολιτική ατμόσφαιρα του 1936.

Οι τέσσερεις πάντως πυροβολισμοί στο κορμί του Schlick είχαν ως θύμα και τον Κύκλο της Βιέννης. Ο Λογικός Θετικισμός συνέχισε την τροχιά του κυρίως στον αγγλοσαξωνικό χώρο

ο Κύκλος και ο Ludwig Wittgenstein

Η ισχυρή προσωπικότητα του Wittgenstein και οι μεταρρυθμιστικές ιδέες του για τη φιλοσοφία, η σφοδρότητα της εκστρατείας του να απαλλάξει τους συγχρόνους του από προσχηματισμένες παραδοχές έδωσαν νέα μορφή στον ευρωπαϊκό στοχασμό

Πολλοί από τους υποστηρικτές του Λογικού Θετικισμού θεώρησαν ότι το Tractatus του Wittgenstein ήταν το « δικό τους» βιβλίο, το έργο που τους δικαίωνε. Βασιζόμενοι μάλιστα σε αυτό είχαν οδηγηθεί στην

ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΛΗΘΕΥΣΙΜΟΤΗΤΑΣ την οποία οφείλει κανείς να χρησιμοποιήσει για να κρίνει εάν μία πρόταση είναι επιστημονική

Η ερμηνεία όμως που είχαν αποδώσει στα γραφόμενα στο Tractatus είναι συζητήσιμη.

Ο Wittgenstein είχε χωρίσει τις προτάσεις

σε εκείνες που μπορούμε να διατυπώσουμε και

σε εκείνες για τις οποίες

πρέπει να σιωπούμε.

Στην πρώτη κατηγορία ανήκαν

οι ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ,

στη δεύτερη οι ΗΘΙΚΕΣ.

Αυτό που παρανόησαν

τα μέλη του Κύκλου

ήταν ότι ο Wittgenstein δεν πίστευε

ότι « το άρρητο είναι ανοησία ».

Αντίθετα θεωρούσε ότι «τα πράγματα για τα οποία δεν μπορούμε να μιλήσουμε έχουν ιδιαίτερη σημασία»

Τα μέλη του Κύκλου ήταν άνθρωποι επιστήμονες που απέρριπταν τη μεταφυσική την ηθικολογία και την πνευματικότητα. Αρχικά πίστεψαν ότι το Tractatus εξέφραζε την ίδια αντίληψη. Λίγα χρόνια μετά βρέθηκαν μπροστά σε έναν άνθρωπο που απήγγελε ποίηση και ήταν κατά το ήμισυ μυστικιστής.

ο Κύκλος και ο Karl Popper

Ο Karl Popper Βιεννέζος κι αυτός με εβραϊκή καταγωγή,

τότε δηλαδή το 1929, 27 ετών, ποτέ δεν πήρε μέρος

στις εβδομαδιαίες συζητήσεις του Κύκλου. Ο ίδιος αργότερα

εξομολογείται ότι ποτέ δεν έγινε μέλος του Κύκλου.

Το πρώτο του μεγάλο έργο Logik der Forschhung ( Η Λογική της επιστημονικής ανακάλυψης )

που εκδόθηκε το 1934 ήταν εξίσου αξιόλογο με τα έργα

των μελών του Κύκλου.

Γιατί άραγε ο Κύκλος αγνόησε

τον νέο αυτό Βιεννέζο στοχαστή ;

Μια απάντηση θα μπορούσε να είναι ότι

«αυτό συνέβη επειδή

έτσι το θέλησε ο Moritz Schlick» και ο Schlick

δεν εκτιμούσε τον Popper.

Πιο καθοριστικός παράγων όμως πρέπει να είναι

η βαθύτατη αντιπάθεια

του Popper για τον τότε γκουρού του Schlick

- αλλά και των περισσότερων μελών- , τον Ludwig Wittgenstein

Η περιφρόνηση του νεαρού τότε Popper στο έργο του Wittgenstein

είχε εκφραστεί και δημόσια λίγα χρόνια αργότερα το έτος δηλαδή 1932

σε μία τρικυμιώδη συνάντηση που έγινε μπροστά σε ευρύτερο κοινό. Τον κατηγορούσε ότι συμπεριφερόταν όπως η Καθολική Εκκλησία, απαγορεύοντας κάθε συζήτηση πάνω στα ζητήματα στα οποία ο ίδιος δεν είχε να δώσει απαντήσεις.

Σε όλη την υπόλοιπη ζωή του

αναφερόταν στον Κύκλο της Βιέννης

τονίζοντας τη φιλοσοφική απόσταση που

τον χώριζε από αυτόν.

Στη θέση της ΕΠΑΛΗΘΕΥΣΙΜΟΤΗΤΑΣ

εκείνος πρότεινε

τη ΔΙΑΨΕΥΣΙΜΟΤΗΤΑ ως κριτήριο

για το « ΕΑΝ ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ»

Και η άποψή του ήταν ιδιαίτερα σοβαρή και εμπεριστατωμένη.

Κανένας αριθμός πειραμάτων δεν μπορεί να αποδείξει την ορθότητα μιας θεωρίας όπως ότι ο ήλιος θα ανατέλλει πάντοτε, εφόσον όσες φορές και να ανατείλει ο ήλιος δεν υπάρχει τίποτε που να αποκλείει ότι κάποια μέρα στο μέλλον δεν θα φανεί. Αντίθετα, ένα μόνο αρνητικό εμπειρικό δεδομένο αρκεί για αποδείξει ότι μια θεωρία είναι εσφαλμένη.

Μία θεωρία μπορεί να θεωρηθεί ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ εφόσον είναι ανοικτή στη ΔΙΑΨΕΥΣΗ της

ο Κύκλος και ο Kurt Gödel

Ένας πλατωνιστής ανάμεσα σε θετικιστές

Ο Kurt Gödel έγινε μέλος του Κύκλου πριν ακόμα πάρει το πτυχίο του και συμμετείχε τακτικά στις εβδομαδιαίες συνεδρίες από το 1926 ως το 1928, τη χρονιά που στράφηκε στη μελέτη της ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ αφού προηγουμένως

– το 1924 – είχε μεταστραφεί από τη Φυσική στα Μαθηματικά.

Είχε ωστόσο μυηθεί στον ΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟ

στα 19 του, ένα χρόνο πριν από την πρόταση

να συμμετέχει στον Κύκλο.

Ωστόσο δεν φαίνεται να επηρεάστηκε

από τον ΑΝΤΙΜΕΤΑΦΥΣΙΚΟ προσανατολισμό των

άλλων μελών που άργησαν να διακρίνουν ότι ο Gödel

δεν ήταν ένας από αυτούς. Φαίνεται όμως ότι

κι εκείνος απέφευγε να διαφοροποιηθεί ανοικτά.

Η αποστροφή του για τις συγκρούσεις ήταν τόσο ακραία

που όλοι την ερμήνευαν ως μία από τις ιδιοτροπίες του και σίγουρα όχι την πιο παράξενη

Για περισσότερα

1. David Edmonds and John Eidinow

Wittgenstein’ s Poker. The story of a ten minutes argument between two great philosophers

Faber and Faber Limited, London 2001

Και σε ελληνική μετάφραση Μαργαρίτας Μηλιώρη με τίτλο: « Η οργή του Βιττγκενστάιν », Εκδόσεις Πατάκη

2. Ray Monk: Ludwig Wittgenstein: The duty of Genius, 1991 Vintage booκs, Random House UK Ltd, London, Και σε ελληνική μετάφραση Γρηγόρη Κονδύλη με τίτλο : « Ludwig Wittgenstein: Το χρέος της μεγαλοφυίας» Εκδόσεις Scripta, Αθήνα 2002.

3. Karl Popper, The Logic of Scientific Discovery Hutchinson , London , 1959

4. Ludwig Wittgenstein Tractatus Logico-Philosophicus με εισαγωγή του Bertrand Russel

σε ελληνική μετάφραση Θανάση Κιτσόπουλου Εκδόσεις Παπαζήση, 1978 , Αθήνα

5. Rebecca Goldstein: Incompleteness, 2005, στην ελληνική γλώσσα «Αιχμάλωτος των Μαθηματικών» μετάφραση Έλενα Πισία , εκδόσεις Τραυλός, Αθήνα 2006