Ανδρέας Ιωάννου Κασσέτας

Εμείς και ο Ηράκλειτος

Τέσσερα εννοιακά ζεύγη με ιδιαίτερη αξία

για τις διαδρομές του ανθρώπινου στοχασμού.

Και ορισμένα από αυτά τα τέσσερα είναι και δίπολα.

Όταν λέω δίπολα στο μυαλό έχω τον μαγνήτη.

Έχει δύο πόλους που ανταγωνίζονται αλλά και συνυπάρχουν.

Κανένας τους δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον ΑΛΛΟΝ.

1. Το πανάρχαιο παιχνίδι

του ΕΙΝΑΙ και του ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ

Στην ταινία Το Eastern Promises – Επικίνδυνες Υποσχέσεις – ο Νικολάι, ο σιωπηλός σωφέρ, έχει την παράξενη εκείνη συμπεριφορά που τον κάνει δυσανάγνωστο και ο Καναδός δημιουργός της ταινίας σκηνοθέτης ο David Cronenberg αναδεικνύεται σε μεγάλο μαιτρ του ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ και ΕΙΝΑΙ. Παρόμοιο ρεσιτάλ «ΕΙΝΑΙ και ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ» είχαμε παρακολουθήσει και πέρυσι με τη γερμανική ταινία Das Leben den Anderen- Οι ζωές των άλλων.

Τότε στο Κουκάκι όταν κάποιος σε έλεγε «ηλίθιο», ο σωστός τρόπος απάντησης ήταν

« ΗΛΙΘΙΟΣ ΕΙΣΑΙ ΚΑΙ ΦΑΙΝΕΣΑΙ». Χωρίς βέβαια να ξέρεις

ότι η σχέση ανάμεσα στο ΕΙΝΑΙ και το ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ συνιστά κεντρικό πρόβλημα της φιλοσοφίας.

Μία διάκριση μεταξύ του ΕΙΝΑΙ και του ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ υπήρξε πάντοτε σε όλες τις γλώσσες και σε όλες τις κοινωνίες. Βλέπουμε λύκους, ανθρώπους και βουνά, ΥΔΩΡ δεν βλέπουμε λέει ο Θαλής . Το ΥΔΩΡ δεν εμφανίζεται στις αισθήσεις μας, μολονότι «ΕΙΝΑΙ»

άρα «αυτό που ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΔΙΑΦΕΡΕΙ από «αυτό που ΕΙΝΑΙ».

Ποια είναι ακριβώς η σχέση του «είναι» και του «φαίνεσθαι»;

Πρόκειται για απλή ΔΙΑΚΡΙΣΗ ; ή μήπως είναι ΑΝΤΙΘΕΣΗ ; όπως υποστήριξε ο Ξενοφάνης.

Είμαστε στη δύση του 6^ου αιώνα

Το 500 π.Χ , ο Ξενοφάνης είναι 70 ετών όσο και ο Πυθαγόρας, ο Αισχύλος 25 ετών, ο Πίνδαρος 22 ετών, ο Παρμενιδης δεκαπεντάχρονος και η Αθηναϊκή Δημοκρατία του Κλεισθένη είναι ηλικίας 8 ετών, όταν κάνει την εμφάνισή του ο Εφέσιος.

Ο Ηράκλειτος.

Ξεκινάει από την αντίθεση που έχει ήδη θέσει ο Ξενοφάνης μεταξύ ΕΙΝΑΙ και ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ. Την αντίθεση την γνωρίζει και της ασκεί κριτική.

Αυτό που θέλει να αποδείξει είναι ότι

τα ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ από τη μια

και το ΕΙΝΑΙ από την άλλη δεν διαχωρίζονται

Ένα κομμάτι από μαγνήτη βγαλμένο από τα σπλάχνα της Γης.

Το ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ είναι η εμμονή του στο να τραβάει τα καρφιά.

Μια φιλότης – όπως θα έλεγε ο Εμπεδοκλής - ανάμεσα σ΄ αυτόν και σε σιδερένια αντικείμενα.

Τον 17^ο αιώνα, οι στοχαστές της νεογέννητης φυσικής το ίδιο αυτό ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ το μετέφρασαν σε ΕΛΞΗ. Ωστόσο οι επίγονοι - άνθρωποι πλέον του 20^ου αιώνα επιχείρησαν μια διείσδυση προς το ΕΙΝΑΙ και «διέκριναν» με το βλέμμα της σκέψης βέβαια , μία αόρατη πολύβουη πολιτεία με απίστευτα μικρά άτομα να κινούνται και να στριφογυρίζουν ακατάπαυστα αλλά και να μπαίνουν σε τάξη να προσανατολίζονται Μια αρκετά σοβαρή ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗ από το μοναχικό άτομο στην πολύβουη πόλη. Ένα δρομολόγιο από το ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ στο είναι.

2. ΤΟ ΜΕΡΟΣ και ΤΟ ΟΛΟΝ

Και η μετακίνηση αυτή από το ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ στο ΕΙΝΑΙ συνέβη σε μια δυτική κοινωνία που έχει ήδη οικοδομήσει τη Φυσική της πάνω στην έρευνα του ΜΕΡΟΥΣ, πάνω στην αντίληψη «να ανακρίνουμε κάθε κομμάτι του Σύμπαντος» αντικρίζοντάς το σαν αντικείμενο.

Σε αντίθεση με τους «σε ελληνική γράφοντες» προσωκρατικούς, οι οποίοι ένιωθαν μέρος της Φύσης, όπως και οι θεοί τους. Και η μετακίνηση αυτή των σύγχρονων ήταν ένα είδος στροφής αλλά και επιστροφής.

Το βασικό ίσως προβλημα που αντιμετώπισε και εξακολουθεί να αντιμετωπίζει η οικοδόμηση της Επιστήμης είναι η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ ΜΕ ΤΟ ΟΛΟΝ

Ο Νίκος Ταμπάκης στο « Ηράκλειτος και Σύγχρονος Κόσμος» ( σελιδα 158 ) φαντάζεται τον Σωκράτη να λέει :

Αυτή η ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ψηλαφίζει καλύτερα από τις άλλες το δικό μας μεγάλο πρόβλημα, ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ ΜΕ ΤΟ ΟΛΟΝ.

3. ο ΛΟΓΟΣ και

το ΠΟΤΑΜΙ ΤΟΥ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ

Στον Ηράκλειτο ανήκει μια ιδιαίτερη θέση· ό,τι στους προηγούμενους απλώς υποφώσκει, σε αυτόν δηλώνεται κατηγορηματικά· είναι αυτός που με έμφαση τονίζει την «ἀέναη» και όχι απλώς περιοδική μεταλλαγή του πρωταρχικού στοιχείου και τη δράση των αντιθέτων·

Το ποτάμι

Η εικόνα με το ΠΟΤΑΜΙ είναι μια κεντρική διαίσθηση της σκέψης του. Η ΑΛΛΑΓΗ κυριαρχεί στον Κόσμο, και προσφέρεται σαν το πιο συγκεκριμένο όραμα, επιβάλλεται πάνω στην ανθρώπινη αντίληψη.

Αυτό που υπάρχει είναι ένας ΡΥΘΜΟΣ ο μοναδικός ρυθμός που εναρμονίζει τις κινήσεις των ποικιλόμορφων εκδηλώσεων. Με τον ρυθμό αυτό η Σκέψη και ο Κόσμος είναι δεμένα.

Ο ρυθμός αυτός είναι ο ρυθμός της Διαλεκτικής που συλλαμβάνει το «εν γίγνεσθαι ΕΙΝΑΙ» της ενότητας των αντιθέσεων. ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ

Ποταμοίς τοις αυτοίς εμβαίνομεν τε και ουκ εμβαίνομεν, ειμέν τε και ουκ ειμέν.

Εδώ δεν υπάρχει υπεροχή του συγκεκριμένου αισθητού ( ποτάμι ) ούτε του αφηρημένου υποδηλούμενου ( η αρχή ) Και τα δύο συγχέονται αλλά με κανένα τρόπο χωρισμένα και συνιστούν συντροφικά τη στάση του σκεπτόμενου που στοχάζεται το ποτάμι και ζει τη μεταμόρφωση.(Αξελός σελ 59 )

επιβάλλεται πάνω στην ανθρώπινη αντίληψη.

Την αδιάκοπη αυτή ροή, κατά την οποία τα πάντα γίνονται και καταστρέφονται,

ο Ηράκλειτος τη βλέπει ως μια

αέναη πάλη αντίθετων αρχών, Βλέπει να την υπηρετούν

συγκεκριμένες αντιθέσεις πάντα κατ' έριν γίγνεσθαι

Εκτός από την έννοια «ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ» καθιερώνει για πρώτη φορά και την έννοια «ΛΟΓΟΣ», που έκτοτε δεσπόζει στη φιλοσοφική σκέψη, ακόμα και στη θεολογική.

Να θυμηθούμε ότι ο ευαγγελιστής Ιωάννης χρησιμοποιεί την έκφραση «καί ὁ Λόγος σάρξ ἐγένετο» εννοώντας την ενσάρκωση του Χριστού, ότι ο Χριστός θεωρείται «υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ», Να μην ξεχνάμε επίσης πόσο μεγάλο ρόλο επιφύλαξαν οι Διαφωτιστές του 18ου αιώνα στην έννοια «Λόγος», καθώς και οι οπαδοί της σχολής της Φρανκφούρτης τον 20ό αιώνα.

Όπως και ο Ξενοφάνης, ο Ηράκλειτος ξεκινά από την παρατήρηση του κόσμου, τον οποίο θεωρεί και αυτός ως ενιαίο όλο, που ως τέτοιο ούτε γεννήθηκε ούτε και θα χαθεί ποτέ. Αλλά ενώ ο Ξενοφάνης την ουσία του κόσμου τη βρίσκει στη θεότητα, ο Ηράκλειτος τη βλέπει σε μία νοητική αρχή, τον λόγο.

Τι είναι ΛΟΓΟΣ ;

Και φθάνει σ’ αυτόν με αφετηρία – όπως και οι Μιλήσιοι - την ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ

Παρατηρεί την αδιάκοπη αλλαγή, την αστάθεια κάθε μερικού, και αυτό του δημιουργεί τόσο δυνατή εντύπωση, ώστε σ' αυτό βλέπει τον καθολικό κοσμικό νόμο.

Σε αντίθεση με τον Ξενοφάνη και την Ελεατική Σχολή, που πίστευε στην ακινησία του "είναι", του όντος,

ο Ηράκλειτος διακηρύσσει πως

όλα μεταβάλλονται, τίποτε δε μένει σταθερό, ακίνητο:

αεί γίγνεσθαι και μεταβάλλεσθαι και μηδέποτε το αυτό μένειν".

Μπορεί ωστόσο να διακρίνει ότι όλα στον Κόσμο γίνονται

σύμφωνα μ' έναν αυστηρό νόμο,

αδιάφορα αν δεν το αισθάνονται οι άνθρωποι.

Και ο κοσμικός αυτός νόμος, είναι ο ΛΟΓΟΣ

η δύναμη που βρίσκεται μέσα στα πράγματα.

Το ανθρώπινο λογικό είναι ένα κομμάτι, μια συνέπεια του κοσμικού ΛΟΓΟΥ

ο ΛΟΓΟΣ , στον Ηράκλειτο,δεν είναι δεμένος με μεταφυσικές ή ιδεαλιστικές αντιλήψεις.

4. ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ

και ΕΝΕΡΓΕΙΑ

α. η έννοια ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ

Στα πρώιμο στάδιο λίγο μετά τη σύλληψη ήμουν μια τέλεια σφαίρα από κύτταρα που δεν διέφεραν μεταξύ τους. Αν κάποιος μπορούσε να με πιάσει στα χέρια του και να με περιστρέψει φαινόμουν το ΙΔΙΟ ΠΡΑΓΜΑ. Για τους φυσικούς είχα μια ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ Ο3 . Ήμουν ωστόσο κάτι εντελώς άχρηστο, μια τέλεια σφαίρα ανίκανη για οποιαδήποτε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον της. Με τον καιρό η αρχική αυτή συμμετρία ΕΣΠΑΣΕ καθώς ανέπτυσσα ένα μικροσκοπικό κεφάλι και κορμό, σαν τις κορίνες της γυμναστικής. Διατηρούσα βέβαια μια συμμετρία κυλινδρική. Οι φυσικοί θα έλεγαν ότι η έγινε ΡΗΞΗ της συμμετρίας Ο3 και δημιουργία μιας συμμετρίας Ο2. Την ίδια εποχή ένας συνομήλικος μου ΑΣΤΕΡΙΑΣ μεγάλωνε με ρήξη της αρχικής συμμετρίας και δημιουργία μιας C5, διατηρούσε το ίδιο ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ για κάθε περιστροφή 72 μοιρών. Ο τρόπος με τον οποίο σπάζει μια συμμετρία Ο3 καθορίζει τη μορφή του όντος που θα δημιουργηθεί. Κάτι παρόμοιο ίσως να συνέβη και με την εξέλιξη του Σύμπαντος. Αρχικά συμμετρικό, έσπαγε την αρχική αυτή συμμετρία του καθώς μεγάλωνε

Η απόπειρα των προσωκρατικών για την περιγραφή του Κόσμου μέσα από το ΕΙΝΑΙ του είχε βέβαια ανάγκη και από μια διαφορετική γλώσσα εννοιών. Κάπως έτσι ανεδύθη από τον ωκεανό μια έννοια - η έννοια ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ - που προϋπάρχει στον Ηράκλειτο όχι με αυτό ακριβώς το όνομα αλλά ως γενική σύλληψη. Το απόσπασμα 30 είναι αποκαλυπτικό

Η ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ μας εξυπηρετεί στο να περιγράφουμε τον Κόσμο. Ο Κόσμος της Φυσικής του 20^ου αιώνα μέσα από έναν αδιάκοπο πόλεμο ανάμεσα σε αντίπαλες τάσεις, αυτοοργανώνεται και συγχρόνως γεννά νέες μορφές που επιλεκτικά τις καταστρέφει.

Στη Φυσική του δεύτερου μισού του 20^ου αιώνα η βασική ιδέα είναι η ΡΗΞΗ ΤΗΣ ΣΥΜΜΕΤΡΙΑΣ. Με αυτήν ακριβώς την ΑΥΘΟΡΜΗΤΗ ΡΗΞΗ της ΣΥΜΜΕΤΡΙΑΣ θα περιγραφεί η δημιουργία νέων μορφών.

Ήταν 1963 όταν ο Yoichiro Nambu στο πλαίσιο της ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓΩΓΙΜΟΤΗΤΑΣ παρουσίασε μια καινούρια ΙΔΕΑ, την ΑΥΘΟΡΜΗΤΗ ΡΗΞΗ ΤΗΣ ΣΥΜΜΕΤΡΙΑΣ.

Εμπνεόμενος από το έργο του Nambu, o Σκοτσέζος θεωρητικός Reter Higgs , ΠΡΟΤΕΙΝΕ, το 1964, ΕΝΑΝ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟ ο οποίος επέτρεπε τη ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΜΑΖΩΝ για τα διανυσματικά μποζόνια στις θεωρίες Yang- Mills.

Η μείωση της Συμμετρίας δημιουργεί συνθετότερες μορφές. Και δεν είναι μόνο αυτό. Μια συγκεκριμένη φυσική συμμετρία οδηγεί λογικά στο συμπέρασμα ότι ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΟΣΟΤΗΤΕΣ ΑΝΑΛΛΟΙΩΤΕΣ.

Η ομοιογένεια του χώρου - η αποδοχή δηλαδή του ότι τα γεωμετρικά σημεία είναι ισοδύναμα- οδηγεί στη ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΟΡΜΗΣ .

Η ισοτροπία του χώρου – η αποδοχή δηλαδή του ότι οι διευθύνσεις του χώρου είναι ισοδύναμες – οδηγεί στη ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤΡΟΦΟΡΜΗΣ ενώ

η ομοιογένεια του χρόνου – η αποδοχή του ότι οι χρονικές στιγμές είναι ισοδύναμες – οδηγεί στη ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ.

Οι αποδοχές αυτές μας οδηγούν στην ιδέα ότι καθώς τα συμβαίνοντα μέσα από έναν τρομακτικής ποικιλίας καταιγισμό εκδηλώσεων ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ γράφουν την ιστορία τους ορισμένες ποσότητες διατηρούνται αναλλοίωτες. ΟΛΑ ΤΡΙΓΥΡΩ ΑΛΛΑΖΟΥΝΕ ΚΙ ΟΛΑ ΤΟ ΙΔΙΟ ΜΕΝΟΥΝ που λέει και ο Νίκος Παπάζογλου.

Το 1965 ο Yoichiro Nambu, υποστήριξε ότι τα κουάρκ – εκτός από κλασματικό ηλεκτρικό φορτίο - έχουν και χρώμα και ότι κάθε «γεύση» κουάρκ ( η up, η down, η strange ) απαντούσε σε τρία χρώματα , κόκκινο, πράσινο και μπλε. Η ιδέα με τα «χρώματα» εμπεριέχει και μια έννοια ΣΥΜΜΕΤΡΙΑΣ

ΟΙ ΕΞΙΣΩΣΕΙΣ που περιγράφουν μια ισχυρή αλληλεπίδραση ΝΑ ΠΑΡΑΜΕΝΟΥΝ ΙΔΙΕΣ όταν εναλλάσσονται οι τρεις τύποι – χρώματα των κουάρκ.

Τότε λέμε ότι οι εξισώσεις έχουν ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ SU(3) Οι φυσικοί πιστεύουν ότι οι θεωρίες με συμμετρία SU(3) προσφέρουν την ακριβέστερη περιγραφή των ΙΣΧΥΡΩΝ αλληλεπιδράσεων,

τη γνωστή ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΧΡΩΜΟΔΥΝΑΜΙΚΗ, την QCD

Το ηλεκτρόνιο και το νετρίνο αλληλεπιδρούν. Αν στην εξίσωση που περιγράφει τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση τα εναλλάξουμε και η εξίσωση διατηρηθεί, έχουμε ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ SU(2)

Το φωτόνιο ανήκει στην ομάδα Συμμετρίας U(1)

Από την ένωση των τριών αυτών συμμετριών προκύπτει η ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ

SU(3) X SU(2) X U(1) που επιτρέπει την ανάμειξη τριών κουάρκ και την ανάμειξη δύο λεπτονίων χωρίς όμως να αναμειγνύει λεπτόνια και κουάρκ

β. Το ΠΥΡ και η έννοια ΕΝΕΡΓΕΙΑ

Από τα τέσσερα στοιχεία της ελληνικής αρχαιότητας το ΠΥΡ είναι εκείνο που συμβολίζει τον πρόσκαιρο

και αιώνια μεταβαλλόμενο χαρακτήρα του Κόσμου

Ο Ηράκλειτος μιλάει για το ΠΥΡ με τον ίδιο τρόπο που οι Μιλήσιοι είχαν μιλήσει για τα ΥΔΩΡ, ΑΗΡ και ΑΠΕΙΡΟΝ. Το ΠΥΡ ωστόσο είχε συμβολικό ρόλο στη σκέψη του,

έναν ρόλο τον οποίον δεν είχαν τα αντίστοιχα στοιχεία για τους Μιλήσιους

Δεν είναι δυνατόν να μει κανείς στο ίδιο ποτάμι για δεύτερη φορά ή, ακόμα καλύτερα ,

« όσους στο ιδιο ποτάμι ξαναμπαίνουν τους βρέχουν διαφορετικά νερά»

Τον 19^ο αιώνα έκανε την εμφάνισή του ένας «κληρονόμος» της αρχαίας ελληνικής φωτιάς , ο οποίος υιοθετήθηκε από τη Φυσική και αποτέλεσε τον πυρήνα μιας εντελώς καινούργιας περιγραφής των αλληλεπιδράσεων και της κίνησης. Το όνομά του ήταν ΕΝΕΡΓΕΙΑ.

Στον 20^ο αιώνα αποτέλεσε ένα βασικό νοητικό όπλο της επιστημονικής επανάστασης που προκάλεσε η θεωρία των κβάντα και η θεωρία της σχετικότητας.

Ο Νίκος Ταμπάκης μας λέει ότι ένας ακόμα νεώτερος κληρονόμος του ηρακλείτειου ΠΥΡΟΣ σε ακόμα υψηλότερο επίπεδο Αφαίρεσης ήταν και η έννοια ΠΕΔΙΟ

Η τυπική ΛΟΓΙΚΗ διακρίνει δύο μορφές αντίθεσης

– αντίθετες ΕΝΝΟΙΕΣ ( άσπρο μαύρο ) και αντιφατικές έννοιες ( άσπρο , μη άσπρο ) .

Το ρεύμα της ξεκινώντας από τις αναζητήσεις του Ζήνωνα

καταλήγει στη δημιουργία των ΑΡΧΩΝ από τον Αριστοτέλη

Ο Ηράκλειτος ΔΕΝ ΣΤΟΧΑΖΕΤΑΙ

ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΤΥΠΙΚΗΣ - εννοικρατικής - ΛΟΓΙΚΗΣ.

Αυτό που εκείνος ΑΝΑΖΗΤΕΊ είναι η « Η ΑΡΜΟΝΙΑ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΤΩΝ».

Η Διαλεκτική του δεν είναι η διαλεκτική της ταυτότητας αλλά διαμορφώνει μια σκέψη που δημιουργεί έννοιες και δεν μεταχειρίζεται έννοιες ήδη επεξεργασμένες.

Τα ΑΝΤΙΘΕΤΑ, η ΑΝΤΙΘΕΣΗ τους και η ΕΝΩΣΗ τους,

εκδηλώνονται σε μία συνεχή κίνηση, κι αυτό που τα κινεί είναι το ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ

Ποταμοίς τοις αυτοίς εμβαίνομεν τε και ουκ εμβαίνομεν,

ειμέν τε και ουκ ειμέν

Στα ίδια ποτάμια μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε, είμαστε και δεν είμαστε.

εκθαμβωτικά αποσπάσματα, ασύλληπτου βάθους, κάτι σαν αστραπές

στο πολικό σκοτάδι, κάτι σαν αστέρια που ξαφνικά αναφλέγονται σε σκοτεινή νύχτα

Με μία έντονη ροπή

προς αυτό που θα αποκληθεί

ορθολογισμός

ο Ηράκλειτος κατέχει μια κεντρική θέση στην παγκόσμια Ιστορία της Σκέψης.

κακοί μάρτυρες ανθρώποισιν οφθαλμοί και ώτα,

Ξεπερνά την Κοσμολογία των Μιλησίων, οι Ελεάτες ανοίγουν έναν διάλογο που στρέφεται εναντίον του, ο Πλάτων – και σε κάποιο σημείο και ο Αριστοτέλης – ξεικινά τον μεγάλο αγώνα ενάντια στη Σκέψη του, οι στωικοί κάνουν δικές τους - μετατρέποντάς τες - ορισμένες από τις δικές του σκέψεις, ο Ιουστίνος ο μάρτυς τον χαρακτηρίζει χριστιανό, ο Χέγκελ τον ανακαλύπτει και βεβαιώνει ότι δεν υπάρχει ούτε μία πρόταση του Ηράκλειτου που δεν θα έβαζε στη δική του Λογική, ο Λένιν τον αναγορεύει πατέρα του διαλεκτικού υλισμού, ο Κίρκεγκορ αποκαλεί τον εαυτό του μαθητή του Ηράκλειτου, ο Νίτσε πιστεύει ότι ο κόσμος εφόσον αιωνίως θα χρειάζεται την αλήθεια αιωνίως θα χρειάζεται τον Ηράκλειτο, ενώ άλλοι υπογραμίζουν την σχέση του με τον Πασκάλ, τον Σπινόζα, τον Γκαίτε, τον Χέντερλιν, τον Σοπενάουερ, τον Μπερξόν, τον Φρόιντ τον Σουρεαλισμό. Ο Χαίντεγκερ στρέφεται αποφασιστικά προς τον μεγάλο στοχαστή της Δύσης αλλά τον αναγνωρίζει και ο Βιτγκενστάιν.

Η σκέψη καθενός από μας που ελπίζει να συναντήσει τη σκέψη του Ηράκλειτου, κινδυνεύει να χαθεί μέσα σε αυτό το δάσος των συσχετισμών με τη ΛΟΓΙΚΗ, ΜΕ ΤΗΝ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ, ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΜΕ ΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Ο Εφέσιος είναι ιδιαίτερα δυσπρόσιτος για όλους εμάς

που μεγαλώσαμε με τη Λογική του Αριστοτέλη, και οι Αρχές της ταυτότητας,

της μη αντίφασης, της του τρίτου αποκλίσεως και του Αποχρώντος Λόγου

συνιστούν ΘΕΜΕΛΙΑ του τρόπου με τον οποίο οικοδομούνται οι συλλογισμοί μας

Ωστόσο, στο ιδιωτικό μας υπόγειο υπάρχει ίσως εγκατεστημένο

κάτι άρρητο που μας κάνει να είμαστε

Αristotelians in mind but Heracliteians at heart