Ανδρέας Ιωάννου Κασσέτας

Ο κορυφαίος πειραματικός φυσικός

Οι Ευρωπαίοι πιστεύουν ότι ο Michael Faraday είναι ο μεγαλύτερος πειραματικός φυσικός στην Ιστορία της επιστήμης αλλά και μία περίπτωση ξεχωριστή. Ήταν κατ αρχήν ένας μεγάλος φυσικός που αγνοούσε τα μαθηματικά, ίσως ο τελευταίος φυσικός που μπόρεσε να τα βγάλει πέρα παρά το σοβαρό μειονέκτημα. Η άγνοια των μαθηματικών αλλά και η αδυναμία του να λειτουργεί με διεργασίες αφαίρεσης τον έριξε πριν απ όλα στην αγκαλιά του πειράματος. «Μου έρχεται πολύ βολικό», έγραψε κάποτε, «να διαπιστώνω ότι το πείραμα δεν χρειάζεται να τρέμει μπροστά στα Μαθηματικά και σίγουρα μπορεί να τα συναγωνιστεί στον τομέα των ανακαλύψεων».

Ήταν παράλληλα προικισμένος με μία ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ μοναδική. Ένας βικτοριανός Κέπλερ που αγνοούσε την ευκλείδεια Γεωμετρία. Ίσως η ανταμοιβή του στο ότι δεν μπορούσε να κάνει ΑΦΑΙΡΕΣΕΙΣ ήταν η εικονογραφούσα φαντασία του, η ικανότητα που έχει ο προικισμένος χειρώνακτας να «βλέπει» μέσα στον χώρο έως και κάποιες αόρατες δυναμικές γραμμές.

Ηδονοβλεψίας του αόρατου

Στον οριζόντιο πάγκο του εργαστηρίου, σκεπασμένος μ' ένα λευκό χαρτονάκι, ο ακίνητος ραβδομαγνήτης δεν φαίνεται. Eκείνος πιάνει με το δεξί χέρι την ειδική «αλατιέρα» με τα σιδηρορινίσματα κι αρχίζει να αλατίζει το χαρτόνι. Τα ρινίσματα πέφτουν και τα βλέπει να διατάσσονται σε συγκεκριμένο σχηματισμό. Δημιουργείται έτσι μία εικόνα. Τη φωτογραφίζει με τη σκέψη του, μαζεύει τα ρινίσματα και επαναλαμβάνει το ίδιο, αλατίζει δηλαδή και πάλι το στρωμένο χαρτονάκι με τυχαίο τρόπο. Η εικόνα επανέρχεται, μαζί και η νέα φωτογράφησή της. Στις εικόνες που αποθηκεύονται έτσι στη σκέψη του, τα ρινίσματα σιδήρου αρχίζουν να εμφανίζονται σαν να είναι «ξαπλωμένα» πάνω σε αόρατες καμπύλες «σιδηροδρομικές ράγες» που προϋπάρχουν στον χώρο γύρω από τον μαγνήτη. Και τα σιδηρορινίσματα δείχνουν υποχρεωμένα να ξαπλώνουν μόνον εκεί. Εάν φαντάζομαι, βλέπω, θα έγραφε πολλά χρόνια αργότερα ένας μεγάλος ευρωπαίος στοχαστής¹ αλλά εκείνη τη στιγμή είναι ακόμα δεκαετία του 1820 και εκείνος, ο Μάικλ Φαρανταίη, πατώντας πάνω στις εικόνες με τα ρινίσματα, έχει αρχίσει να διακρίνει τις αόρατες δυναμικές γραμμές. Στο μαιευτήριο της ανθρώπινης φαντασίας η έννοια πεδίο είχε μόλις γεννηθεί. Νεφοσκεπές Λονδίνο, εργαστήριο φυσικής του Royal Society και εκείνος γιος ενός φτωχού σιδερά από το Σάρρεϋ, ένας άνθρωπος χωρίς μαθηματική κατάρτιση αλλά με μια χωρίς προηγούμενο ικανότητα σε πειραματικές δραστηριότητες και σε κατασκευές. Και συγχρόνως ένας άνθρωπος με εικονογραφούσα φαντασία, ένας ηδονοβλεψίας του αόρατου.

Διασχίζοντας τα παλιά δοκιμασμένα μονοπάτια που ακολούθησαν οι άνθρωποι για να φτάσουν στις Χίλιες και μία νύχτες και στο Λυχνάρι του Αλαντίν, η φαντασία του προχώρησε ακόμα περισσότερο. Το βλέμμα της Σκέψης του μετακινήθηκε από τον μικρό ραβδομαγνήτη του εργαστηρίου ² προς τον πλανήτη Γη. Φτερούγισε για να καταφέρει να αντικρίσει ένα αχανές τοπίο με δυναμικές γραμμές να διασχίζουν τους ωκεανούς, την ατμόσφαιρα αλλά και τον πέρα από την ατμόσφαιρα, απρόσιτο την εποχή εκείνη, διαστημικό χώρο. Και αυτές να είναι οι δυναμικές γραμμές του μαγνητικού πεδίου της Γης, πάνω στις οποίες ξαπλώνουν οι μαγνητικές βελόνες, από την εποχή που οι Κινέζοι τις πρωτοκατασκεύασαν θέλοντας να αξιοποιήσουν την επιμονή τους να δείχνουν πάντα τον Βορρά.

Φυσικός χωρίς να ξέρει μαθηματικά

Ένας μεγάλος φυσικός που αγνοούσε τη μαθηματική γλώσσα της επιστήμης. Το βάρος αυτού του μειονεκτήματος ανάγκαζε τον Φαρανταίη να ακολουθεί τα μονοπάτια ενός ευσυνείδητου, επιμελούς και επίπονου πειραματισμού και να θεωρείται σήμερα ο μεγαλύτερος πειραματικός φυσικός όλων των εποχών. Γιατί η ενασχόληση με την κοινή χειρωνακτική εμπειρία προσδίδει στον άνθρωπο μια μαντική ικανότητα, την ικανότητα να διαισθάνεται πώς είναι η φύση. Er riecht die Wahrheit - οσμίζεται την αλήθεια - είπε κάποτε γι' αυτόν ένας γερμανός ιστορικός της επιστήμης. Η περίπτωσή του ενισχύει το ενστικτώδες αντανακλαστικό των απλών ανθρώπων που τους κάνει να εναντιώνονται στην αλαζονεία των μαθηματικών και των μαθηματικών. Και είναι αλήθεια ότι ήταν προικισμένος με μια αίσθηση του χώρου την οποία ελάχιστοι ερευνητές μπορούσαν να διαθέτουν, και ήταν πολύ δύσκολο να παρακολουθήσουν τον Φαρανταίη όσοι είχαν συνηθίσει να εκφράζουν θεωρητικές ιδέες με τη μαθηματική τυπολογία της συμβατικής επιστήμης ⁴.

Από την άλλη μεριά, το ότι αγνοούσε τα μαθηματικά είχε βέβαια σχέση και με την αδυναμία του να αναρριχηθεί σε υψηλά οροπέδια της αφηρημένης σκέψης. Και η «αδυναμία» του αυτή, εκτός του ότι τον έριξε στην αγκαλιά του πειράματος και στην, κατά την άποψή του, ασφαλή, αλλά όχι ασφαλτοστρωμένη, λεωφόρο του συγκεκριμένου, τον οδήγησε και σε ένα είδος οικειότητας προς τη φύση, την οποία κανένας μαθηματικός δεν θα μπορούσε να αποκτήσει. Παράλληλα τον ανάγκασε, αντί να βασίζεται στην αφαίρεση, να εμπιστεύεται την αναλογία, τη γραμμική δηλαδή μεταφορά ιδεών από έναν τομέα σ’ έναν άλλο. Η αδυναμία του, τέλος στο ζήτημα της αφαίρεσης είχε μία ακόμα σοβαρή συνέπεια στη διανοητική του λειτουργία. Τον εξώθησε να κάνει αυτό ακριβώς που κάνουν οι ποιητές. Καταδύθηκε σ’ ένα χαμηλότερο ιεραρχικά επίπεδο, στον βυθό των εικόνων, για να επιστρέψει στη συνέχεια στην επιφάνεια. Ένας Μπάιρον του εργαστηρίου χωρίς βέβαια τις δυνατότητες του ρομαντικού ποιητή στο να «ζωγραφίζει» με λέξεις τις εσωτερικές εικόνες του. Μπορούσε, όμως, να βλέπει τους αγωγούς να μετακινούνται μέσα στα αόρατα «δάση» των δυναμικών γραμμών, μπορούσε να βλέπει αόρατα ηλεκτρικά ρεύματα να κυκλοφορούν μέσα σε χάλκινα καλώδια και μάλιστα να τα βλέπει πριν ακόμα διαπιστώσει, έστω έμμεσα, ότι τα ρεύματα αυτά «υπάρχουν».

Καταδύσεις στους βυθούς του Κόσμου

Αυτός λοιπόν ο δεξιοτέχνης του πειράματος, έπιανε με τα χέρια του τα χάλκινα καλώδια, τους μαγνήτες, τα δικής του κατασκευής γαλβανόμετρα και τα σιδηρορινίσματα και τα έκανε να μιλούν μέσα από εικόνες τις οποίες εκείνος μπορούσε να βλέπει. Μετακινούμενος στο προσωπικό του «μέσα Σύμπαν» καταδυόταν στους βυθούς των εσωτερικών του εικόνων, έκανε δηλαδή όχι μόνο με αυτό που κάνει ο ποιητής αλλά και αυτό που κάνει καθημερινά κάθε άνθρωπος όταν ονειρεύεται, με τη διαφορά ότι αυτός ο τελευταίος λειτουργεί μόνο με εικόνες.

Το φαινόμενο ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΕΠΑΓΩΓΗ

Η πορεία του Faraday προς τη μεγάλη ανακάλυψη, ήταν μακρόχρονη και βασανιστική.

Το τέλος της, έτος 1831, σήμαινε ότι οι άνθρωποι βρήκαν επιτέλους τον τρόπο να παράγουν ηλεκτρικό ρεύμα άφθονο αλλά δημιούργησε και τη δυνατότητα, κάποτε στο επερχόμενο μέλλον, να μεταφέρουν το αγαθό με καλώδια από τον τόπο της παραγωγής στην περιοχή της κατανάλωσης. Ήταν η μεγαλύτερη ίσως ανακάλυψη του

19ου αιώνα, ένα γεγονός που έβαλε τον θεμέλιο λίθο της ηλεκτρικής βιομηχανίας

του μέλλοντος και πέτυχε να αλλάξει τη ζωή των ανθρώπων και να επηρεάσει ακόμα και τη νοοτροπία τους.