Εφαρμογή του κοινωνιομετρικού τεστ
Το κείμενο που ακολουθεί βασίζεται σε σχετικές παρουσιάσεις του συναδέλφου ερευνητή Θανάση Γρηγοριάδη
Τι είναι το κοινωνιομετρικό τεστ;
Για να οργανώσω την τάξη μου σε ομάδες χρειάζεται να λάβω υπόψη μου τις προτιμήσεις αλλά και τις απορρίψεις του κάθε παιδιού ώστε να αποφύγω, κατά το δυνατόν, να εντάξω στη ίδια ομάδα μαθητές οι οποίοι δεν επιθυμούν να συνεργαστούν ο ένας με τον άλλο.
Αυτό μπορεί να γίνει με την εφαρμογή του κοινωνιομετρικού τεστ ή κοινωνιογράμματος στην τάξη.
Το κοινωνιομετρικό τεστ είναι ένα απλό ερωτηματολόγιο με κριτήρια επιλογής, τα οποία αναφέρονται στις επιθυμίες των μελών της ομάδας.
Οι κοινωνιομετρικές ερωτήσεις μπορεί να αναφέρονται στη φιλία, τη συνεργασία, το παιχνίδι, την επικοινωνία, την ικανότητα ή δεξιότητα των μελών της τάξης, κ.λπ.Εφαρμογή του κοινωνιομετρικού τεστ
Σε μια πολύ απλή μορφή ζητάμε από τα παιδιά να μας γράψουν σε ένα φύλλο χαρτί τις προτιμήσεις τους (συνήθως 3) για τη φιλία και τη συνεργασία. Για παράδειγμα:
Ονοματεπώνυμο:.......................................... Τάξη: .............
Θέλω να δουλεύω με: 1.....................................................2.....................................................
3.....................................................
Θέλω να παίζω με: 1....................................................
2....................................................
3....................................................
Δεν θέλω να δουλεύω με: 1....................................................2....................................................
3....................................................
Δεν θέλω να παίζω με: 1......................................................2......................................................
3......................................................
ΠΡΟΣΟΧΗ!!
Εξηγούμε για ποιο λόγο χρειαζόμαστε τις πληροφορίες αυτές, διαβεβαιώνουμε πως ότι γράψουν θα παραμείνει μυστικό και δεν θα ανακοινωθεί ποτέ.
Στο παρελθόν διατυπώθηκαν ενστάσεις και επιφυλάξεις για τη χρησιμότητα των αρνητικών επιλογών στο κοινωνιομετρικό τεστ.
Η συστηματική χρήση τους τις τελευταίες δύο δεκαετίες κατέδειξε ότι οι αρνητικές επιλογές στο κοινωνιομετρικό τεστ δεν δημιουργούν κανένα πρόβλημα, όταν:
α) εξηγείται λεπτομερώς στα παιδιά και κατανοείται η διαδικασία εφαρμογής του τεστ
β) δίνεται η διαβεβαίωση στα παιδιά για τη διαφύλαξη του απορρήτου των απαντήσεών τους και την αποφυγή διαρροών προς τους συμμαθητές τους
γ) ζητείται από τα παιδιά να μη συζητήσουν μεταξύ τους τα όσα συζητήθηκαν στο τεστ ή τη συνέντευξη
Ευρήματα ερευνών της κοινωνικής ψυχολογίας έχουν δείξει ότι τα παιδιά γνωρίζουν ήδη πολύ καλά τη θέση που έχει ο κάθε μαθητής στο δίκτυο των σχέσεων της τάξης, ποιος απορρίπτεται και ποιος είναι δημοφιλής, μέσα από την καθημερινή επαφή τους με την ομάδα της τάξης.
Σχηματισμός κοινωνιομετρικού πίνακα και κοινωνιογράμματος
Δημιουργούμε έναν πίνακα διπλής εισόδου στον οποίο εισάγουμε τα ονόματα των παιδιών της τάξης
Στη συνέχεια εισάγουμε τις θετικές και τις αρνητικές επιλογές που έκανε το κάθε παιδί κάθετα (από επάνω προς τα κάτω) και υπολογίζουμε οριζόντια το σύνολο των επιλογών που δέχονται και κάθετα το σύνολο των επιλογών που δίνουν οι μαθητές
Με βάση το σύνολο των επιλογών και των απορρίψεων που συγκεντρώνουν, οι μαθητές
Κατατάσσονται σε μία από τις πέντε κατηγορίες κοινωνιομετρικού status
Οι 5 κατηγορίες κοινωνιομετρικού status ή δημοτικότητας
Δημοφιλής μαθητής (popular)
Συγκεντρώνει κατά βάση αρκετές θετικές επιλογές (π.χ. 6-0, 7-0, 5-1)
Μαθητής Μέσου Όρου (average)
Συγκεντρώνει συνήθως θετικές επιλογές, αλλά ενίοτε και κάποιες αρνητικές (π.χ. 3-1, 3-0, 4-2, κλπ)
Αντιφατικός μαθητής (controversial)
Συγκεντρώνει συνήθως αρκετές θετικές, αλλά και αρνητικές επιλογές (π.χ. 3-3, 4-3, 5-4, κλπ)
Παραμελημένος (neglected)
Συνήθως συγκεντρώνει ελάχιστες ή καθόλου θετικές ή αρνητικές επιλογές (π.χ. 0-0, 0-1, 1-1, 1-0)
Απορριπτόμενος (rejected)
Συγκεντρώνει κατά βάση αρκετές αρνητικές επιλογές (π.χ. 0-6, 0-7, 1-7, 1-6, 2-9)Παιδαγωγική αξιοποίηση του κοινωνιομετρικού τεστ
Η προσπάθεια βέβαια να καθοριστεί εάν οι διαφορετικές συμπεριφορές των παιδιών με υψηλό και χαμηλό status ήταν οι αιτίες ή οι συνέπειες του status θεωρείται εξαιρετικά δύσκολη.
Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του S.G. Moore (1967), ο οποίος παρατήρησε ότι «το να γνωρίζεις ότι τα δημοφιλή παιδιά εμφανίζουν μια προδιάθεση για φιλικές συμπεριφορές δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η φιλικότητά τους είναι η ‘‘αιτία’’ της δημοτικότητάς τους.
Είναι λογικό να υποθέσει κανείς ότι το να είναι συμπαθές υποκινεί ένα παιδί να παρουσιάσει φιλικές συμπεριφορές, όπως επίσης μπορεί να υποθέσει κανείς ότι η εμφάνιση αυτών των συμπεριφορών προκαλεί τη συμπάθεια που εισπράττει το παιδί».
Ακόμη και οι πιο ικανοί ενήλικες, όταν βρεθούν σε μια κατάσταση, κατά την οποία τους αγνοούν ή τους αντιπαθούν μπορεί να αντιδράσουν με ανάρμοστη συμπεριφορά. Στην περίπτωση αυτή εννοείται ότι το χαμηλό status προκαλεί αντικοινωνική συμπεριφορά και ότι η σχέση ανάμεσα στο στυλ αλληλεπίδρασης και στο κοινωνιομετρικό status είναι αμφίδρομη
H πρωτοποριακή έρευνα των D.J.Coie και B.J.Kupersmidt (1983), στην οποία ορισμένοι μαθητές με διαμορφωμένο χαμηλό κοινωνικό status τοποθετήθηκαν εκ νέου σε ομάδες με άγνωστους συνομηλίκους έδειξε ότι το κοινωνικό status που χαρακτήριζε τους μαθητές στην νέα τους ομάδα, ήταν το ίδιο με αυτό που είχαν στις προηγούμενες ομάδες, γεγονός που σημαίνει ότι τα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά στο σχολείο δεν είναι απλά αποτέλεσμα της συγκεκριμένης σύστασης μιας ομάδας ή αποτέλεσμα των συνθηκών.
Τα παραπάνω στοιχεία δείχνουν ότι τα παιδιά με προβλήματα κοινωνικής συμπεριφοράς θα συνεχίσουν να αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα και σε τελείως καινούργια περιβάλλοντα ή καταστάσεις. Υπάρχουν δηλαδή κάποιοι μαθητές, οι οποίοι αποτυγχάνουν να αναπτύξουν ένα αισθητήριο κοινωνικής αντίληψης.
Το κοινωνιόγραμμα είναι απλά ένα διαγνωστικό εργαλείο.
Στέλνει μόνο μηνύματα προειδοποίησης για τις δυσκολίες και τα προβλήματα που ο δάσκαλος πρέπει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη για τη σύνθεση ή ανασύνθεση (εάν κριθεί αναγκαίο) των ομάδων.
Αν μπορεί, ο δάσκαλος πρέπει να ικανοποιήσει τουλάχιστον μία από τις προτιμήσεις των μαθητών του ως προς τις επιλογές τους, για την τοποθέτησή τους στην ομάδα.
Να λάβει υπόψηκατά τη διαδικασία σύνθεσης των ομάδων και τις άλλες παραμέτρους που είναι σημαντικές, όπως για παράδειγμα η απόδοση των παιδιών, το φύλο, η πολιτισμική ιδιαιτερότητα, η ιδιοσυγκρασία των παιδιών.
Να ερευνήσει και να εντοπίσει τα αίτια που δημιουργούν απομόνωση, αναστολές, συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις μεταξύ των παιδιών. Οι αιτιολογήσεις των παιδιών μπορούν να προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες προς αυτή την κατεύθυνση.
Παραδείγματα:
Ένας μαθητής με φτωχό χαμηλό κοινωνικό status και χωρίς αμοιβαίες επιλογές, θα μπορούσε να τοποθετηθεί δίπλα σε κάποιον «ηγέτη» ή σε κάποιο μαθητή «μέσου όρου» ο οποίος επιδεικνύει κοινωνική ευαισθησία, κατανόηση προς τον αδύναμο, συνεργατικότητα και ετοιμότητα για βοήθεια.
Ένας μαθητής με χαμηλή δημοτικότητα θα μπορούσε να αναδειχθεί σταδιακά μέσα σε κάποια ομάδα, λόγω μίας πιθανής ικανότητας ή δεξιότητας που μπορεί να διαθέτει (π.χ. καλός στη ζωγραφική, στη μουσική, στους νοερούς υπολογισμούς).
Ένας «παραμελημένος» μαθητής τα χαρακτηριστικά του οποίου περιλαμβάνουν συστολή ή ατολμία ή έλλειψη αυτοπεποίθησης, είναι προτιμότερο στην αρχή να αναλαμβάνει δευτερεύοντες ρόλους (π.χ. όχι του συντονιστή), ώστε σε περίπτωση που θα καταφέρει να ανταποκριθεί με επιτυχία σε αυτόν και η αυτοπεποίθησή του να μεγαλώσει και η ομάδα του να αρχίσει να τον αποδέχεται.
Η κοινωνιομετρική μέθοδος είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για τον εκπαιδευτικό που ενδιαφέρεται να βελτιώσει το κλίμα και το δίκτυο των διαπροσωπικών σχέσεων της τάξης του.
Από τις απαντήσεις των μαθητών αποκομίζει ο εκπαιδευτικός πολύτιμα στοιχεία σχετικά με το πώς αισθάνονται γενικά στη συγκεκριμένη τάξη και πως βιώνουν τις σχέσεις τους στην τάξη.
Τα στοιχεία αυτά μπορούν να χρησιμεύσουν για την αναδιάρθρωση της σύνθεσης των ομάδων της τάξης και για μικρές παρεμβάσεις, οι οποίες θα αποσκοπούν στη βελτίωση της δημοτικότητας των μαθητών με χαμηλό κοινωνικό status.
Αποκομίζει τέλος μια συνολική εικόνα για το βαθμό κοινωνικής προσαρμογής των μαθητών του.