Από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο

Χρόνια το είχα στο μυαλό μου, αλλά τα τελευταία χρόνια έγινε πιο συνειδητό το ζήτημα: Γιατί, τάχα, η ομαλή μετάβαση από το Νηπιαγωγείο στο Δημοτικό να αποτελεί αντικείμενο που μας απασχολεί συστηματικά τουλάχιστον από το 2005, ενώ η μετάβαση από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο να μη μας απασχολεί καθόλου; Μήπως, επειδή η ηλικία, το σχολικό περιβάλλον, οι συμπεριφορές υποδοχής είναι κρίσιμοι παράγοντες στη μία ενώ στην άλλη δεν είναι ή μήπως επειδή η δεύτερη δεν είναι θεσμισμένη   -άρα και χρηματοδοτούμενη- διαδικασία όπως είναι η πρώτη;
...Τουλάχιστον στη περιφέρεια πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης που περιλαμβάνει τα σχολεία της επαρχίας Βάλτου, το πρόγραμμα της ομαλής μετάβασης από το Νηπιαγωγείο και της ομαλής προσαρμογής στο Δημοτικό εμείς το κάναμε με τις δικές μας δυνάμεις, χωρίς να συμμετέχουμε στα ενίοτε εκπονούμενα επίσημα προγράμματα. Επομένως; Γιατί να μην μπορούμε να κάνουμε το ίδιο ώστε να μπορέσουν τα παιδιά να περάσουν ομαλά από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο;
Η πρακτική αυτή, το ένα πρόγραμμα να πραγματοποιείται και το άλλο όχι, οφείλεται στο γεγονός ότι η μια διαδικασία απαιτεί ενεργητικές πρωτοβουλίες από την αρχή της χρονιάς, ενώ η άλλη πρέπει να εμφανιστεί στο προσκήνιο προς το τέλος του σχολικού έτους. Τότε, όμως, συμβαίνει να τρέχεις και να μη φτάνεις για να κλείσεις τους κύκλους πρωτοβουλιών και δραστηριοτήτων που άνοιξες κατά τη διάρκεια όλης της χρονιάς, δεν περισσεύει ο χρόνος. Πέρα από το γεγονός, βέβαια, ότι ενώ το τέλος της σχολικής χρονιάς συμπίπτει και στις δυο βαθμίδες, το τέλος των μαθημάτων δεν συμπίπτει: Στο γυμνάσιο τα μαθήματα τελειώνουν στα μέσα του Μαΐου περίπου, ενώ στο Δημοτικό ένα μήνα αργότερα. Κοντολογίς όλα είναι ζήτημα σχεδιασμού και προγραμματισμού του εκπαιδευτικού έργου... Διότι, αν το αφήσεις και πεις «ως τότε βλέπουμε» και πας να το πιάσεις μετά το Πάσχα, το πιθανότερο είναι να διαπιστώσεις ότι πλέον είναι αργά. Τότε θα συνειδητοποιήσεις ότι τα μαθήματα του γυμνασίου τελειώνουν και δεν προλαβαίνεις να κάνεις τίποτα. 
Γι’ αυτό τη σχολική χρονιά 2010-11 που το σχεδίασα και το ενέταξα στον προγραμματισμό του εκπαιδευτικού έργου υπήρξε χρόνος και για την οργάνωση και την εκτέλεση ενός στοιχειώδους προγράμματος εξοικείωσης των μαθητών με την ιδέα της μετάβασης στην επόμενη βαθμίδα.   
Ήταν αυτό για μένα ένα ώριμο διάβημα. Γνώριζα εδώ και χρόνια ότι η έρευνα έχει εντοπίσει το πρόβλημα της μετάβασης από την πρωτοβάθμια στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Αλλά ακόμα και  να μη γνώριζα τα εκπαιδευτικά πράγματα, η ανάμνηση που είχα από τα μαθητικά του χρόνια μου αρκούσε για να με κάνει να σκεφτώ ότι η προσαρμογή στο γυμνάσιο ανέκαθεν είχε μεγάλες δυσκολίες. Γιατί λοιπόν σήμερα να μην έχει; Τι έγινε στο μεταξύ; Μήπως με την καθιέρωση της 9χρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης πάρθηκε κάποιο ιδιαίτερο μέτρο; Ποιες παιδαγωγικές αναπτύχθηκαν τα χρόνια που μεσολάβησαν μέχρι σήμερα ώστε να εξαλειφθούν οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι μαθητές κατά τη μετάβασή τους από τη μια βαθμίδα στην άλλη;
Το πρόβλημα ξέρουμε πλέον ότι δεν ανήκει μόνο στο χτες αλλά και στο σήμερα. Στα σχολεία το θέμα απασχολεί κάθε χρόνο τους εκπαιδευτικούς ιδίως όταν φτάνουν τα πρώτα μαντάτα για τις επιδόσεις των μαθητών που πήγαν στο γυμνάσιο, όταν παρατηρείται μια γενική καθίζηση. Υπάρχουν ακόμα και καλοί μαθητές που δεν αποκομίζουν ικανοποιητικούς βαθμούς τουλάχιστον κατά το πρώτο τρίμηνο της γυμνασιακής φοίτησης. Λες και τα παιδιά παθαίνουν ένα είδος σοκ καθώς έρχονται σε επαφή με τις συνθήκες του νέου περιβάλλοντος. Μάλιστα η δύναμη αυτού του σοκ είναι τέτοια ώστε μερικοί μαθητές δεν καταφέρνουν να συνέλθουν ποτέ και οι επιδόσεις τους παραμένουν καθηλωμένες σε χαμηλά επίπεδα.
Το ζήτημα δεν είναι βεβαίως μόνο βαθμολογικό, ούτε το φαινόμενο είναι μόνο ελληνικό. Αφορά όλες τις πτυχές της σχολικής ζωής των μαθητών και απασχολεί όλες τις χώρες του κόσμου. Έχει να κάνει με το γεγονός ότι σ’ αυτή τη χρονική περίοδο τυχαίνει να συμβαίνουν δύο μεγάλες αλλαγές στον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο των παιδιών: Η είσοδος στην εφηβική ηλικία και η είσοδος στο γυμνάσιο. Είναι φανερό ότι ο συνδυασμός της εφηβείας με τη μετάβαση στο νέο περιβάλλον δεν λειτουργεί για όλους τους μαθητές θετικά. Η είσοδος στην εφηβεία συνοδεύεται από μεγάλες σωματικές αλλαγές και...συναισθηματική αστάθεια. Ταυτόχρονα τα παιδιά γνωρίζουν και καλούνται να ζήσουν σ’ ένα νέο περιβάλλον που είναι εντελώς διαφορετικό από εκείνο του δημοτικού σχολείου: Τα μαθήματα είναι πολύ περισσότερα και άγνωστα και τα πρόσωπα των διδασκόντων επίσης. Η σύνθεση της τάξης είναι διαφορετική, αλλά και οι συμπεριφορές που καλούνται να αναπτύξουν οι μαθητές πρέπει να προσαρμοστούν σε νέους κανόνες και σε άλλες προσδοκίες.
Είπαμε ήδη ότι το πρόβλημα έχει καταγραφεί ήδη στη διεθνή βιβλιογραφία. Κάναμε λοιπόν τη σκέψη: Εφ’όσον σε άλλες χώρες παρατηρείται πρόβλημα μετάβασης από τη μια βαθμίδα στην άλλη, στην Ελλάδα οι συνέπειές της πρέπει να είναι πολύ μεγαλύτερες, αν λάβουμε υπόψη μερικές εκπαιδευτικές συνθήκες οι οποίες δεν συμβαίνουν αλλού, αλλά αποτελούν κύρια στοιχεία της εκπαιδευτικής λειτουργίας στην Ελλάδα. Τέτοιες είναι:
-Το συγκεντρωτικό εκπαιδευτικό σύστημα που θέλει όλα τα σχολεία της χώρας να έχουν τα ίδια τα βιβλία, αναλλοίωτο πρόγραμμα και κοινές οδηγίες εφαρμογής παραβλέποντας τις διαφορές που υπάρχουν από το ένα μέρος στο άλλο.
- Τα αναλυτικό πρόγραμμα που δεν έχει συνέχεια από τη μια βαθμίδα στην άλλη και διαβάθμιση στόχων που να προάγουν τη μάθηση.
- Οι εκπαιδευτικές βαθμίδες που έχουν στεγανά μεταξύ τους και δεν ευνοούν τη συνεργασία μεταξύ των εκπαιδευτικών.
- Οι γονείς που δεν έχουν το δικαίωμα να επιλέξουν σχολείο, αφού η κατανομή των μαθητών υπακούει μόνο σε χωροταξικά κριτήρια, και όχι στις οικογενειακές ανάγκες.
Αυτές οι διαφορές, εφ’ όσον δεν αίρονται, κάνουμε την υπόθεση ότι δεν μπορεί παρά να έχουν αρνητικές συνέπειες.
Αυτές τις αρνητικές συνέπειες κατέδειξε και μία έρευνα 1 που πραγματοποιήθηκε σε 10 σχολεία της Βόρειας Ελλάδας. Συγκεκριμένα σύμφωνα με την έρευνα αυτή οι μαθητές της Α΄ γυμνασίου ξεκινούσαν τη φοίτησή τους στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση με χαμηλό βαθμό αυτοεκτίμησης ως προς τις ικανότητές τους και τις σχέσεις με τους άλλους.
Στον τομέα της πρακτικής παιδαγωγικής, απ’ όσα γνωρίζουμε, πιο πρόσφατο είναι το πιλοτικό πρόγραμμα που εφάρμοσε σε δημοτικό σχολείο της Καρδίτσας μια ομάδα δασκάλων 2 με σκοπό να αντιμετωπίσει το πρόβλημα. Το πρόγραμμα αυτό αποτέλεσε κατά κάποιο τρόπο τον οδηγό και στη δική μας προσπάθεια.
Απ’ τη μεριά μας βλέπαμε τα παιδιά της Στ΄ Δημοτικού, όταν τους λέγαμε πόσο μεγάλωναν και ότι του χρόνου θα πάνε στο γυμνάσιο, να χαίρονται απ’ τη μια και να φανερώνουν άγχος και αγωνία απ’ την άλλη. Γιατί το γυμνάσιο όσο κι αν από μόνο του στη σκέψη των παιδιών αποτελεί πηγή περηφάνιας και ελπίδας, δεν παύει να προκαλεί σ’ αυτά άγχος και αγωνία: Άγχος εν όψει του νέου, άγνωστου περιβάλλοντος του γυμνασίου και αγωνίας αν θα τα καταφέρουν σ’ αυτό.

Προετοιμασία και διενέργεια δραστηριοτήτων
Γι’ αυτό την ακροτελευταία χρονιά το σχεδιάσαμε από την αρχή και προγραμματίσαμε να δράσουμε την εβδομάδα μετά τις διακοπές του Πάσχα (2-6 Μαΐου), διότι στις 10 Μαΐου τα γυμνάσια όλης της χώρας, νωρίτερα από κάθε άλλη χρονιά, θα τελείωναν τα μαθήματα.
Στις δραστηριότητες που σχεδιάσαμε εντάσσονταν τα Δημοτικά σχολεία των οποίων οι τελειόφοιτοι θα περνούσαν τη νέα χρονιά στα γυμνάσια Αμφιλοχίας και Εμπεσού. Ο σχεδιασμός και ο προγραμματισμός του εκπαιδευτικού έργου του σχολικού συμβούλου είχε γνωστοποιηθεί, όπως κάθε χρόνο, από τα τέλη Σεπτεμβρίου ακόμα σ’ όλα τα σχολεία της περιοχής ευθύνης. Όταν πλησίασε ο καιρός, όταν έκανα τις απαραίτητες επαφές με όλα τα εμπλεκόμενα σχολεία έγινε γνωστό ότι στο στοιχειώδες πλάνο που είχαμε καταστρώσει θα συμμετείχαν τα Δημοτικά σχολεία της Αμφιλοχίας, του Στάνου και του Σπάρτου απ’ τη μια, του Εμπεσού και του Θυάμου απ’ την άλλη. Λίγα σχολεία δεν θα συμμετείχαν, γιατί δεν μπόρεσαν να βρουν λύση στο πρόβλημα της απόστασης, της μεταφοράς και της εύρυθμης λειτουργίας τους ταυτόχρονα.
Λίγο πριν τις διακοπές του Πάσχα (12-16 Απριλιου) είχα μία επιμέρους σύσκεψη με τους διευθυντές και τους δασκάλους της Στ΄ τάξης των δύο ομάδων σχολείων και μαζί διαμορφώσαμε τις φάσεις και τις μορφές δραστηριοτήτων που θα αναπτύσσαμε.
Συγκεκριμένα προβλέπαμε να πραγματοποιηθούν:
- Μια διεξοδική συζήτηση με τους μαθητές της Στ΄ τάξης κάθε σχολείου για το θέμα της μετάβασης πάνω σε ένα άξονα ζητημάτων, που διαμορφώθηκε επιτόπου.
- Καταγραφή των ερωτημάτων που θα προέκυπταν εκ μέρους των μαθητών, τα οποία θα δίνονταν στο σύλλογο διδασκόντων κάθε γυμνασίου με σκοπό να απαντηθούν αναλόγως.
- Ενημέρωση και συζήτηση με τους γονείς πάνω στις αγωνίες και τα άγχη των παιδιών, για το μικρό πρόγραμμα που καταρτίσαμε, τη δική τους θέση και τη στάση τους έναντι των παιδιών.
- Συνεννόηση με τις διευθύνσεις των δύο γυμνασίων για να αναπτύξουμε μια συνεργασία με σκοπό μια πιο υπεύθυνη ενημέρωση και μια πλήρη προετοιμασία των μαθητών για να ενταχθούν ομαλά τη νέα σχολική χρονιά στο γυμνάσιο. Η συνεννόηση έγινε πριν τις διακοπές και η συνεργασία μας συμφωνήσαμε να περιλαμβάνει: τοποθέτηση των καθηγητών πάνω στα ερωτήματα των παιδιών, ξενάγηση στους χώρους του σχολείου και παρακολούθηση ενός μαθήματος.
-Επεξεργασία των εντυπώσεων των παιδιών, μετά την επίσκεψη στο γυμνάσιο, συζήτηση για τα οφέλη που θα αποκόμιζαν και για ό,τι τους απασχολούσε ακόμη εν όψει της παρουσίας τους στο γυμνάσιο.  
Η πρώτη συζήτηση με τους μαθητές εκτιμούσαμε πως ήταν σημαντική για να επιτύχει η προσπάθειά μας γι’ αυτό δώσαμε ιδιαίτερη βαρύτητα σ’ αυτή. Ο άξονας των σημείων που θα συζητούσαμε για την ομαλή μετάβαση από το Δημοτικό στο  Γυμνάσιο διαμορφώθηκε ως εξής:

1. Θα βρίσκομαι με πολλά άγνωστα παιδιά: Τι νιώθετε γι’ αυτό; Υπάρχει πρόβλημα;
2. Θα χωρίσω με κάποια παιδιά από την τάξη μου: Θα στενοχωρηθείτε;
3. Ο μικρός αριθμός απουσιών: Σας φοβίζει;
4. Πώς βαθμολογούν οι καθηγητές στο γυμνάσιο. Τι έχετε ακούσει;
5. Μπορούμε να ανταπεξέλθουμε στα διαγωνίσματα που βάζουν στο γυμνάσιο;
6. Πιθανόν θα υπάρχει ανταγωνισμός στη βαθμολογία. Πώς θα αισθάνεστε;
7. Πολλοί καθηγητές θα μπαίνουν στην τάξη. Πώς θα νιώθετε; Θα είναι καλύτερα έτσι;
8. Πώς θα είναι οι σχέσεις με τα άλλα παιδιά;
9. Πώς θα κινούμαστε σ’ ένα κτίριο πιο μεγάλο; Δεν ξέρουμε τους χώρους.
10. Πώς θα είναι οι σχέσεις με τους μαθητές των μεγαλύτερων τάξεων;  Τι νιώθουμε γι’ αυτό;
11. Θα πρέπει να συμπεριφερόμαστε διαφορετικά απ’ ό,τι στο Δημοτικό;
12. Τι γίνεται με τις αποβολές;  Πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε για να μην πάρουμε αποβολή;
13. Τα μεγαλύτερα παιδιά βρίζουν κι αυτό μας κάνει να νιώθουμε άσχημα…
14. Είναι αλήθεια ότι κοροϊδεύουν όποιο μαθητή δυσκολεύεται στα μαθήματα;
15. Πρέπει να πηγαίνω φροντιστήρια; Αυτό δεν είναι εύκολο για όλες τις οικογένειες…
16. Θα προλαβαίνουμε να συνεχίσουμε έξω από το σχολείο τα μαθήματα στην ξένη γλώσσα για να πάρουμε το πρώτο δίπλωμα;

    Στα σημεία του ο άξονας αυτός θα τροποποιόταν ανάλογα με τον τύπο και το περιβάλλον κάθε σχολείου, αφού θα εμπλουτιζόταν και με άλλα θέματα που θα έθεταν τα παιδιά κάθε σχολείου.
Εκτός από τη συνάντηση με τους εκπαιδευτικούς, οι υπόλοιπες δραστηριότητες, όπως είπαμε, αναπτύχθηκαν την πρώτη εβδομάδα του Μαΐου. Τις πρώτες μέρες οι εκπαιδευτικοί συζήτησαν διεξοδικά με τους μαθητές και κατέγραψαν τα ερωτήματα που χρειάζονταν περισσότερη ενημέρωση και συζήτηση. Τις δύο τελευταίες μέρες πραγματοποιήθηκαν οι επισκέψεις των μαθητών στα δύο γυμνάσια (Εμπεσός, Πέμπτη 5 Μαΐου και Παρασκευή 6 Μαΐου). Στο μεταξύ ενημερώθηκαν οι γονείς για τη σημασία του προγράμματος, οι οποίοι με τις μαρτυρίες που κατέθεσαν συνέβαλαν να αναπτυχθεί ο προβληματισμός και να αντιμετωπιστούν σωστά το άγχος και η αγωνία των παιδιών.
    Σε κάθε επίσκεψη, μετά το καλωσόρισμα εκ μέρους του διευθυντή του γυμνασίου, τα παιδιά με τη συνοδεία των δασκάλων οδηγήθηκαν στην αίθουσα εκδηλώσεων ή στο αμφιθέατρο του σχολείου. Εκεί μετά από σύντομες εισηγήσεις των εκπαιδευτικών και των δύο βαθμίδων της εκπαίδευσης, οι μαθητές άρχισαν να θέτουν τα εύστοχα ερωτήματά τους μέχρι να ικανοποιηθούν από τις απαντήσεις που δέχονταν. Οι μαθητές ρωτούσαν για τα νέα μαθήματα πώς διδάσκονται, για το πώς βαθμολογούνται, για τις απουσίες, για την επιθετικότητα και τη βία και για ό,τι άλλο τους απασχολούσε. Οι μαθητές της Αμφιλοχίας στάθηκαν, για παράδειγμα, πολύ στο γεγονός ότι στο τοπικό γυμνάσιο γίνονται κάθε χρόνο καταλήψεις, ενώ στον Εμπεσό όχι, αφού εκεί δεν γίνονται καταλήψεις…  
Ακολούθησε η ξενάγηση στις αίθουσες, στα γραφεία των καθηγητών και στους άλλους χώρους του σχολείου. Τα παιδιά αφέθηκαν για λίγο ελεύθερα στο προαύλιο και ύστερα οι μαθητές κάθε σχολείου χωριστά επέστρεψαν στο σχολείο τους. Μάθημα δεν κατέστη δυνατόν να παρακολουθήσουν, για λόγους που έχουν να κάνουν με την εσωτερική λειτουργία των γυμνασίων τη μέρα εκείνη. Συνολικά η παραμονή τους στο χώρο του γυμνασίου κράτησε γύρω στις δυόμισι ώρες.  
Η επεξεργασία των εντυπώσεων έγινε σε κάθε τάξη χωριστά. Τα παιδιά περιέγραψαν την εμπειρία τους και εξέφρασαν την άποψή τους για ό,τι έζησαν. Ανέφεραν αυτά που θεωρούσαν θετικά όπως και αυτά που θεωρούσαν αρνητικά από την εμπειρία που είχαν. Εξέφρασαν λ.χ. την επιθυμία ότι θα ήθελαν να παραμείνουν περισσότερο χρόνο στο χώρο του γυμνασίου, όπως και ότι τους έκανε άσχημη εντύπωση η στενότητα και η έλλειψη διακόσμησης των τάξεων που επισκέφτηκαν.
Όμως το γεγονός και μόνο ότι επισκέφτηκαν το γυμνάσιο πριν να φοιτήσουν σ’ αυτό το θεωρούσαν πολύ σημαντική εμπειρία. Τα κέρδη που αποκόμισαν απ’ αυτή την επίσκεψη ήταν αξιόλογα, αφού θεωρούσαν ότι οι απαντήσεις που πήραν ήταν ικανοποιητικές. Έλεγαν ότι τώρα ήξεραν πώς είναι το γυμνάσιο και έλεγαν ότι έχουν λιγότερο άγχος και αγωνία, αλλά μεγαλύτερη προσμονή για τις γυμνασιακές σπουδές. Αν μη τι άλλο, είχαν δει και ήξεραν τώρα από πρώτο χέρι πώς ήταν το γυμνάσιο. Είχαν μια ζωντανή εικόνα γι’ αυτό, που θα την επεξεργάζονταν διαρκώς στο υπόλοιπο του διδακτικού έτους με τους δασκάλους και τους συμμαθητές τους. Η επεξεργασία αυτή θα συνεχιζόταν κατά τη διάρκεια των διακοπών τόσο μέσα τους όσο και στις συζητήσεις που θα είχαν είτε με τους συμμαθητές, είτε με τους γονείς και με τους μεγαλύτερους.

Αντί αξιολόγησης
Σε γενικές γραμμές το πρόγραμμα της προετοιμασίας για τη μετάβαση στο γυμνάσιο άφησε πολύ καλές εντυπώσεις στους μαθητές και στους γονείς τους. Δάσκαλοι και μαθητές έμειναν ικανοποιημένοι τόσο από την υποδοχή που τους επιφύλαξαν στο γυμνάσιο όσο και από τα αποτελέσματα της δουλειάς τους. Οι μαθητές φαίνονταν τώρα καθησυχασμένοι και οι δάσκαλοι τόνιζαν ότι για πρώτη φορά ασχολήθηκαν τόσο πολύ με το θέμα της μετάβασης από τη μια βαθμίδα στην άλλη. Η πολύ καλή συνεργασία που είχαν με τους εκπαιδευτικούς της δεύτερης βαθμίδας, έλεγαν, πρέπει να συνεχιστεί και στο μέλλον με τέτοιου είδους δραστηριότητες.