[ Η δραστηριότητα που θα περιγράψουμε είναι προϊόν  συνεργασίας με το δάσκαλο Δημήτρη Ντούβαλη που υπηρετούσε στο 2/Θ δημοτικού σχολείου Ανοιξιάτικου.]

            Η επιθυμία για την πραγματοποίηση αυτού του μαθήματος ιστορίας μου γεννήθηκε χάρις σ’ ένα άρθρο της εφημερίδας ‘‘Το Βήμα’’ της 5-4-1998 που έφερε τον τίτλο «Αράκυνθος Μεσολογγίου: Από εδώ πέρασαν οι ήρωες της Εξόδου». Το άρθρο το υπέγραφε ο Κ. Τσίπηρας και αναφερόταν σ’ ένα ιστορικό μονοπάτι απ’ όπου φέρεται ότι πέρασαν οι ήρωες του Μεσολογγίου μετά την Έξοδο. Ως φυσιολάτρης που είμαι, ήταν φυσικό να  μου προκαλέσει την περιέργεια και την επιθυμία να βαδίσω εκεί, κάνοντας ιδιαίτερες σκέψεις και έχοντας ανάλογες προσδοκίες.  Κι όταν, τρία χρόνια αργότερα, ταπεινός πεζοπόρος κι εγώ αξιώθηκα να το περπατήσω, ένιωσα τόσο έντονα συναισθήματα όσο δεν είχα ζήσει ποτέ από τότε που περπατώ στα ελληνικά βουνά. Σκέφτηκα λοιπόν ότι το μονοπάτι αυτό που το πότισαν με το αίμα και το θάρρος τους οι ήρωες της εξόδου, θα μπορούσαν να το επισκεφτούν όλα τα σχολεία της επικράτειας για να αναβαπτίζονται τα παιδιά μας στα υψηλά ιδανικά των ηρώων της εξόδου. Απ’ την άλλη μεριά όμως μελαγχόλησα όταν είδα σε ποια άσχημη κατάσταση βρισκόταν το μονοπάτι αυτό. Σπάραξε η ψυχή μου βλέποντας ένα σημαντικό κομμάτι της εθνικής μας κληρονομιάς να μην το προστατεύει κανείς, να μένει αγνοημένο και εκτιθέμενο στις αλόγιστες διανοίξεις δρόμων και τις αυθαίρετες εκχερσώσεις που αλλοιώνουν το τοπίο. Όμως ακόμα και σ’ αυτή την κατάσταση, παρά τα εμπόδια, άξιζε τον κόπο να το διαβεί κανείς για να νιώσει βαθιά μέσα του συναισθήματα μοναδικά και ανεπανάληπτα.
Δύο χρόνια αργότερα, όταν βρέθηκα να υπηρετώ ως σχολικός σύμβουλος στα σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της ευρύτερης περιοχής, σε μια προσπάθεια που κάναμε με άλλους δασκάλους της περιφέρειάς μου να προσαρμόσουμε τη διδακτέα ύλη της νεότερης ιστορίας για τις ανάγκες των ολιγοθέσιων σχολείων, στο κεφάλαιο της εξόδου του Μεσολογγίου, θα διατύπωνα ως εναλλακτική πρόταση τη διενέργεια ενός σχεδίου εργασίας που θα κινιόταν στα όρια της τοπικής ιστορίας.
Το μικρό αυτό ‘‘πρότζεκτ’’ το είδα να πραγματοποιείται το 2005-06 από το μικρό σχολείο του Ανοιξιάτικου, χάρη στην ευαισθησία που έδειξε ο δάσκαλος Δ. Ντούβαλης που είχε την ευθύνη των παιδιών της Ε΄ και στην Στ΄ τάξης: Μια μέρα, καθώς γυρνούσαν από μια εκπαιδευτική εκδρομή στην Πάτρα, την πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης για τη χρονιά εκείνη, στάθηκαν για λίγο στο Μεσολόγγι. Αυτή η μικρή στάση αποδείχτηκε χρόνος αρκετός, για να γεννηθεί στα παιδιά η επιθυμία να επισκεφτούν την ‘‘ιερή πόλη’’ όταν θα μιλούσαν για την πολιορκία και την έξοδο. Έτσι γεννήθηκε η συνεργασία μας αυτή.
Όταν έφτασαν λοιπόν στην ιστορία, στο κεφάλαιο της εξόδου του Μεσολογγίου, αντί για τις προβλεπόμενες δραστηριότητες διεύρυνσης του μαθήματος, υιοθέτησαν την εναλλακτική πρόταση και σχεδίασαν ένα μικρό πρότζεκτ με θέμα την έξοδο που θα κορυφωνόταν κατά την επέτειο της Εξόδου. Πρώτα άκουσαν αποσπάσματα από ποιήματα του Δ. Σολωμού και τραγούδια που ήταν εμπνευσμένα από την έξοδο (‘‘Ελεύθεροι Πολιορκημένοι’’ του Γ. Μαρκόπουλου, ‘‘Καντάτα ελευθερίας’’ του Χρ. Λεοντή). Ύστερα χωρίστηκαν σε ομάδες για να μελετήσουν λογοτεχνικά, ιστορικά και ταξιδιωτικά ντοκουμέντα γύρω από το Μεσολόγγι. Έτσι κάθε ομάδα διάβασε και παρουσίασε στην τάξη ένα από τα παρακάτω κείμενα: Μια πίκρα του Κ. Παλαμά, Προσκύνημα στο Μεσολόγγι του Κ. Ουράνη, απόσπασμα από τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, άρθρο από την Ελευθεροτυπία της 11ης Απριλίου 1998 με τίτλο Καημένο Μεσολόγγι, πώς άντεξες... και το προαναφερθέν ταξιδιωτικό άρθρο του Βήματος)
Οι μικρές ομάδες των παιδιών με την καθοδήγηση του δασκάλου τους, μέσω του διαδικτύου, συγκέντρωσαν περισσότερες πληροφορίες για το Μεσολόγγι, τον κήπο των ηρώων και τη γιορτή της Εξόδου και τις επεξεργάστηκαν. Μέσα από το σύνδεσμο google earth ακολούθησαν τη διαδρομή από το χωριό τους ως το Μεσολόγγι και κατόπτευσαν την περιοχή του Μεσολογγίου ως τον Αϊ-Σιμιό, στους πρόποδες του Ζυγού (Αράκυνθος). Τέλος οργάνωσαν την εξόρμηση, μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια, η οποία ορίστηκε, όπως είπαμε, ανήμερα της εξόδου και στην οποία θα συμμετείχα κι εγώ.
Στο μεταξύ, φρόντισα να έρθω σε επαφή με το Φάνη Βορεινάκη, καθηγητή του ΤΕΙ Μεσολογγίου που αποκάλυψε την ύπαρξη του μονοπατιού της εξόδου. Παρέα με το δάσκαλο Δημήτρη Ντούβαλη επισκεφτήκαμε το ιστορικό μονοπάτι, ξεναγηθήκαμε από τον κ. Βορεινάκη και είμασταν από κάθε άποψη έτοιμοι για την εξόρμηση. Το πρωί της Τρίτης 11 Απριλίου 2006, βάλαμε τα …11 παιδιά του σχολείου στα ευρύχωρα αυτοκίνητά μας και ξεκινήσαμε και σε μιάμιση ώρα περίπου φτάσαμε στον τόπο του προορισμού μας: την ιερή πόλη του Μεσολογγίου, την πρωτεύουσα του νομού μας.
Η πρώτη στάση προέβλεπε ένα προσκύνημα στον Κήπο των Ηρώων, ένα μέρος που υπήρξε τόπος ταφής των πολεμιστών κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου. Μετά από μια σύντομη περιήγηση εκ μέρους μου, τα παιδιά ξεχύθηκαν μέσα στον ιερό χώρο για να εντοπίσουν με την ομάδα τους, το μνημείο που είχαν μελετήσει από πριν. Η παρουσίαση των ομάδων ξεκίνησε από τον τύμβο των ηρώων. Εκεί τα παιδιά ανακοίνωσαν ενδιαφέρουσες πληροφορίες από την ηρωική εκείνη περίοδο για το Μεσολόγγι και για τον κήπο των ηρώων. Έτσι π.χ. μάθαμε ότι τόσο το σημερινό τείχος όσο και η πύλη της εξόδου είναι μεταγενέστερα έργα, ότι φτιάχτηκαν την εποχή του Όθωνα και ότι η αμυντική γραμμή του Μεσολογγίου αποτελούνταν από ντάπιες, δηλαδή από οχυρωμένους σωρούς χωμάτων και ξύλων και από μια τάφρο που έζωνε τη μικρή πόλη και εμπόδιζε τον εχθρό να πλησιάσει.
Από μνημείο σε μνημείο, περιηγηθήκαμε για μιάμιση περίπου ώρα καθώς τα παιδιά είχαν να παρουσιάσουν και να δεχτούν ερωτήσεις για τα μνημεία των Φιλελλήνων, του Θανάση Ραζικότσικα, του Μάρκου Μπότσαρη, του Δημήτρη Μακρή του Νότη Μπότσαρη και άλλων ηρώων της επανάστασης. Στο μεταξύ, πολλά σχολεία περνούσαν για να δουν τον κήπο και μερικές φορές κάποια πλησίαζαν ν’ ακούσουν τις πληροφορίες μας. Τα σχολεία έρχονταν και παρέρχονταν, αλλά εμείς εκεί. Κανένα παιδί δεν βαρέθηκε μέχρι να τελειώσουμε. Στον κήπο μείναμε περίπου μιάμιση ώρα.  Κάποια στιγμή οι φύλακες του κήπου που είχαν εντυπωσιαστεί βλέποντάς μας για τόση ώρα εκεί, πλησίασαν για να δεχτούν κι εκείνοι τις ερωτήσεις μας για απορίες που μας γεννήθηκαν καθώς περιηγούμασταν τον κήπο. Φεύγοντας για την πινακοθήκη μάς είπαν ότι δεν είδαν άλλοτε τέτοια προσήλωση, δεν θυμούνταν άλλο σχολείο να έχει ασχοληθεί με τον κήπο τόσο συστηματικά.
Στο Δημοτικό Μουσείο, που ήταν ο επόμενος σταθμός μας, η ενασχόλησή μας κινήθηκε στο μοτίβο της ξενάγησης. Μόνο που εκεί, επειδή δεν υπήρχε ξεναγός, το ρόλο τον ανέλαβα εγώ και ο δάσκαλος των παιδιών. Ωστόσο, τα όποια κενά μας τα συμπλήρωσε –ευτυχώς- ένας ντόπιος …νηπιαγωγός, που είχε φέρει εκεί τα νήπιά του και γνώριζε πολύ καλά τα μυστικά του μουσείου. Με προθυμία απάντησε στις ερωτήσεις μας και μας πληροφόρησε για την προέλευση πολλών εκθεμάτων και για το ρόλο τους στην ιστορία της ένδοξης εκείνης περιόδου.
Πλησίαζε μεσημέρι κι εμείς ακόμη δεν είχαμε φύγει από τη Δημοτική Πινακοθήκη. Έπρεπε να επισπεύσουμε για να πάμε στο μοναστήρι του Αγίου Συμεών (9 χλμ. από την πόλη του Μεσολογγίου), όπου διαδραματίστηκαν συγκλονιστικές στιγμές της εξόδου, στις οποίες μπορεί να συμπυκνωθεί, κατά τη γνώμη μου, η πραγματική έξοδος. Στον Αϊ-Σιμιό, που είχε οριστεί ως τόπος συνάντησης των πολεμιστών μετά την έξοδο, κατάφερε να φτάσει μόνο η τρίτη φάλαγγα των πολιορκημένων, η οποία  με επικεφαλής τον Δημητράκη Μακρή κατάφερε να διασχίσει σχεδόν αλώβητη τις εχθρικές γραμμές. Όμως εκεί, αντί να βρει την βοήθεια που είχαν υποσχεθεί οι οπλαρχηγοί της Στερεάς, έπεσε σε ενέδρα Τουρκαλβανών, αφού το σχέδιό τους είχε προδοθεί. Εκεί έπεσαν οι περισσότεροι και όσοι γλίτωσαν ξεχύθηκαν στο βουνό σαν τ’ αγρίμια, με τους εχθρούς πίσω τους να τους καταδιώκουν. Στο μεταξύ έφτασε επιτέλους και η περιπόθητη ‘‘έξωθεν βοήθεια’’ που αναχαίτισε τους εχθρούς. Έτσι οι εξοδίτες σαν ζωντανά φαντάσματα, περιπλανόμενοι όλη τη νύχτα έφτασαν τα ξημερώματα στην κορυφή του βουνού σε κακή κατάσταση από τις κακουχίες, την πείνα και τον κόπο.
Όταν φτάσαμε στον Αϊ-Σιμιό ήταν ήδη μεσημέρι. Βγάλαμε τα φαγητά μας και μέσα στην ανοιξιάτικη φύση στρώσαμε σε μια τράπεζα απ’ αυτές που χρησιμοποιούν οι πανηγυριστές της πεντηκοστής. Τρώγοντας μιλούσαμε -για τι άλλο;- για τη θυσία των ηρώων της Εξόδου, ποιος πρόδωσε το σχέδιο, γιατί δεν έφτασε έγκαιρα η βοήθεια από τους οπλαρχηγούς, αλλά και το πανηγύρι του Αϊ-Σιμιού και τα έθιμα που αναβιώνουν εκεί κάθε χρόνο που ανάγονται στο γεγονός της Εξόδου.
Αφού ξεκουραστήκαμε για λίγη ώρα, ξεκινήσαμε να βρούμε το μονοπάτι των εξοδιτών. Στο κοντινό ύψωμα σταθήκαμε κάτω από τον τεράστιο λευκό σταυρό, ιερό μνημείο για τους αγωνιστές της εξόδου που έπεσαν εκεί και που η εκκλησία τους ανακήρυξε νεομάρτυρες με απόφαση της Ιεράς Συνόδου στις 15-1-1998. Τα παιδιά αυθόρμητα ανέσυραν τα λόγια των φυλάκων του κήπου για τον ημιμαραθώνιο που διεξάγεται  στη γιορτή της Εξόδου: Με αφετηρία το σταυρό των μαρτύρων και τέρμα στον κήπο των ηρώων, κάθε χρόνο εκατοντάδες δρομείς παίρνουν μέρος και το όνομα του νικητή αναγράφεται σε μια μαρμάρινη πλάκα στην είσοδο του κήπου.
Συνεχίσαμε το δασικό δρόμο, μέχρι να βρούμε το μονοπάτι και χρειάστηκε να παραμερίσουμε δυο-τρεις φράκτες που είχαν τοποθετήσει διάφοροι αυθαίρετα στο διάβα μας για να ορίσουν τις στάνες τους, τα μαντριά τους…Όταν βρήκαμε τα κόκκινα σημάδια του μονοπατιού, η ομάδα χωρίστηκε στα δυο. Επειδή ο χρόνος είχε αρχίσει να μας πιέζει, αποφασίσαμε όσοι ήταν άμαθοι από την πεζοπορία και δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν στο γρήγορο ρυθμό των υπολοίπων να μείνουν πίσω με το δάσκαλό τους. Οι υπόλοιποι θα συνέχιζαν μαζί μου στο δύσβατο μονοπάτι. Όμως γιατί αυτό το μονοπάτι που ανοίχτηκε και σηματοδοτήθηκε από το μεράκι και τον καημό λίγων ανθρώπων να παραμένει αναξιοποίητο; Γιατί να μην το έχουν διανοίξει, γιατί να μην το έχουν αναδείξει οι αρμόδιες υπηρεσίες της πολιτείας, για να μπορούν να το περπατήσουν πλήθος συνελλήνων ακολουθώντας το Γολγοθά των νεομαρτύρων του 1826; Τα παραπονεμένα μάτια των παιδιών που δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν έλεγαν πολύ περισσότερα απ’ όσα μπορώ εγώ να εκφράσω.
Όμως δεν υπήρχε χρόνος για άλλες σκέψεις και για τέτοιου είδους συναισθηματισμούς. Τα υπόλοιπα παιδιά ανυπόμονα με καλούσαν να τα οδηγήσω όσο πιο ψηλά μπορούσαμε στο χρόνο που μας απόμενε. Η άνοδος ήταν κοπιαστική, όντως, γιατί το μονοπάτι στην αρχή έκλεινε σε πολλά σημεία απ’ την πυκνή βλάστηση κι έτσι και δεν το ήξερες, εύκολα μπορούσες να το χάσεις. Σε άλλα σημεία ήταν πολύ απότομο και σε μερικά υπήρχαν σάρες και νεροφαγιές που το έκαναν ακόμα πιο δύσβατο, πόσω μάλλον όταν οι πεζοπόροι είναι παιδιά. Όμως η συναισθηματική μας φόρτιση ήταν πολύ μεγαλύτερη και δεν σταματούσαμε με τίποτα. Κι όσο ανεβαίναμε η καρδιά μας χτυπούσε πιο έντονα. Γύρω μας αισθανόμασταν την αόρατη παρουσία των νεκρών εξοδιτών να κατευθύνει τα βήματά μας. Το μονοπάτι πιο ψηλά φαινόταν τώρα όλο και πιο καθαρά κι εμείς συνεπαρμένοι όλο ανεβαίναμε. Φαινόταν ολοκάθαρα ότι το μονοπάτι ήταν πανάρχαιο, από την εποχή της Αιτωλικής συμπολιτείας, καθώς λένε…
Περασμένες δυόμισι φτάσαμε στους λιθοσωρούς, κατάλοιπα από τα ταμπούρια που έστησε εκεί η ‘‘έξωθεν βοήθεια’’. Ο χρόνος πίεζε κι εμείς χρειαζόμασταν περίπου ένα τέταρτο για να πατήσουμε τη ράχη του βουνού. Οι άλλοι μας καλούσαν από κάτω - έπρεπε να γυρίσουμε. Βγάλαμε τις αναμνηστικές μας φωτογραφίες κι ύστερα πήραμε το δρόμο της επιστροφής. Φτερά είχαμε τώρα στα πόδια μας. Η χαρά μας ήταν μεγάλη κι ο ενθουσιασμός μας τεράστιος αφού αξιωθήκαμε να βαδίσουμε στα χνάρια των ηρώων της εξόδου. Τα παιδιά ανυπομονούσαν να μεταφέρουν στα υπόλοιπα που δεν ήρθαν την κοπιαστική αλλά τόσο συναρπαστική εμπειρία τους.
Οι ερωτήσεις έπεφταν σωρός όταν ανταμώσαμε και σ’ όλο το δρόμο της επιστροφής είχαμε τόσες παραστάσεις και τόσο συναισθήματα, τόσες σκέψεις και ιδέες να επεξεργαστούμε.
Και μαζί το αίτημα: Το υπουργείο Γεωργίας πρέπει να ανακηρύξει αμέσως τον Αράκυνθο Εθνικό Δρυμό, να διανοίξει και να συντηρήσει το μονοπάτι για να μπορούν να το επισκεφτούν όλα τα σχολεία της χώρας! Αν υπάρχει ίχνος ευαισθησίας σ’ αυτόν τον τόπο…
Ο δρόμος της επιστροφής, μετά από τόσες συγκινήσεις, ήταν πιο μακρύς. Κάναμε μόνο μια στάση στο Κεφαλόβρυσο για να δροσιστούμε ή για να πάρουμε από το περίπτερο ό,τι χρειαζόμασταν. Στα σπίτια μας θα είμασταν περασμένες πέντε το απόγευμα.  
Όμως το σχέδιο εργασίας δεν είχε τελειώσει. Τις επόμενες μέρες τα παιδιά θα τα επεξεργάζονταν όλα αυτά που αποκόμισαν και θα επέλεγαν τα μέσα της έκφρασής τους. Επέλεξαν να εκφράσουν γραπτώς τις ζωηρές εντυπώσεις τουςμε τη μορφή ενός χρονικού της εξόρμησης.
Μερικά δείγματά τους παραθέτουμε παρακάτω: