Διδασκαλία υπερρεαλιστικής ποίησης

Ημερομηνία: 30 Σεπτεμβρίου 2004

Τόπος: Ε΄-Στ΄τάξη του Δημ. Σχολείου Στάνου

Θέμα: «Το Υπερωκεάνειον» του Α. Εμπειρίκου( Γλώσσα Ε΄ τάξης μέρος 1 ο, σ. 17)

Διάρκεια: Το πρώτο δίωρο

 [Το " Υπερωκεάνειον" αποτελεί απόσπασμα του ποιήματος "Στροφές Στροφάλων" που είναι μέρος της ενότητας "Το Σώμα της πρωΐας" και συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή ‘‘Ενδοχώρα’’ του Α. Εμπειρίκου. Αυτόν τον τίτλο έδωσε η συντακτική επιτροπή του βιβλίου στο απόσπασμα για να τονίσει, ίσως, τη συμβολική σημασία του για τον ελληνικό υπερρε-αλισμό.

Το ανθολογημένο απόσπασμα προσφέρεται για την εισαγωγή των παιδιών στην υπερρεαλιστική γραφή, διότι δεν έχει ιδιαίτερες δυσκολίες. Από τα υπερρεαλιστικά χαρακτηριστικά συναντά-με σ' αυτό μόνο την ανάμειξη του πραγματικού με το φανταστικό].

Φάσεις διδασκαλίας 1

α . Προετοιμασία του περιβάλλοντος. Από τις πιθανές δραστηριότητες που προετοιμάζουν την ατμόσφαιρα για μια υπερρεαλιστική προσέγγιση, επιλέξαμε να ετοιμάσουμε ένα κολάζ, το οποίο σαν τεχνική διακρίνεται για το στοιχείο της τυχαίας συνάντησης, του αυθαίρετου ή του ονειρικού. Θέμα του ήταν το Αιγαίο και τα υλικά που το συνέθεταν αποκόμματα εφημερίδων και καρτ- ποστάλ, γραμματόσημα, σκοινί και χαρτί περιτυλίγματος, αλλά και βοτσαλάκια, κοχύλια και φύκια.

Ως σημείο εισόδου στο θέμα μας χρησίμευσε μια χάρτινη βαρκούλα που ήταν κολλημένη στο κέντρο του πίνακά μας, για να μας πάει ως βαπόρι, φέρρυ- μποτ ή υπερωκεάνιο σε γνωστά και άγνωστα λιμάνια… Τα παιδιά άρχισαν να μιλούν για καλοκαιρινές αναμνήσεις, για τις εμπειρίες τους από θαλασσινά ταξίδια... Ύστερα, για να συνδέσουμε μ' αυτά το " Υπερωκεάνειον", θυμηθήκαμε τα δυο κείμενα για τη θάλασσα ("Παιδί με το γρατσουνισμένο γόνατο" του Οδ. Ελύτη -"Ο καημός του Αντρέα" του Στρ. Μυριβήλη) που είχαν ήδη διδαχθεί στο χρονικό διάστημα που είχε μεσολαβήσει από την αρχή της σχολικής χρονιάς.

β. Ανάγνωση κειμένου:Απάγγειλα το ποίημα προσπαθώντας να μεταδώσω την πρώτη συγκίνηση χωρίς υποκριτικές υπερβολές.

γ. Διερεύνηση της ανταπόκρισης των μαθητών:Στη συνέχεια ζήτησα από τους μαθητές να καταγράψουν αμέσως τις εντυπώσεις τους από την πρώτη επαφή με το κείμενο. Οι πιο πολλοί σχεδίασαν σ' ένα χαρτί ένα σκίτσο, και άλλοι κάποιες φράσεις από το ποίημα που τους έκαναν εντύπωση.

(Η δραστηριότητα δεν πήρε περισσότερο από 5-10΄).

δ. Τελειοποίηση της ανταπόκρισης:Γράψαμε τις φράσεις στον πίνακα, σχολιάσαμε τα σκίτσα και τα καρφιτσώσαμε στον πίνακα ανακοινώσεων. Με ερωτήσεις βοήθησα τα παιδιά να εντοπίσουν στις φράσεις τα λόγια στοιχεία της γλώσσας, τους ιδιωματισμούς και τις άγνωστες λέξεις.

Καιρός ήταν να ανακαλύψουν τα παιδιά την ανάμειξη του πραγματικού με το φανταστικό, το στοιχείο δηλαδή που έκανε το ποίημα να ανήκει στα υπερρεαλιστικά. Το πετύχαμε με συζήτηση γύρω από την προσωποποίηση του υπερωκεάνιου που διατρέχει όλο το ποίημα. Ύστερα εντόπισαν, με δικές μου ερωτήσεις, τις μυθολογικές αναφορές και μέσα απ' αυτές τις χωροχρονικές εναλλαγές: από το παρόν και τα βρωμερά νερά των αγκυροβολίων στις Συμπληγάδες και τις Σειρήνες, την Αργώ και τα ταξίδια του Οδυσσέα.

Εδώ επιδιώξαμε να εμπλέξουμε τα βιώματα των παιδιών που είχαν αναφερθεί στην προκαταρκτική συζήτηση της πρώτης φάσης. Συγκρίναμε το υπερωκεάνιο με τα δικά μας ταξίδια -και με τα μυθολογικά ακόμα - για να καταλήξουμε στην ιδέα του διαφορετικού, του ξεχωριστού που έχουν τα ταξίδια και τα πλοία αυτά.

Επειδή στο ποίημα η έννοια του ξεχωριστού αποτυπώνεται με την πρόθεση -υπέρ, ( υπερωκεάνειο), βαλθήκαμε να βρίσκουμε λέξεις με το -υπέρ ως πρώτο συνθετικό. Η δραστηριότητα ενισχύθηκε με την άσκηση 2 του βιβλίου, με την οποία συνειδητοποίησαν οι μαθητές τις διαφορετικές σημασίες του υπέρ. Τελευταίες αφήσαμε τις λέξεις υπερρεαλισμός - υπερρεαλιστής για να τονίσω μόνο τη σημασιολογική τους ερμηνεία, χωρίς φυσικά να επιμείνω στον όρο.

Για να συνειδητοποιήσουν τα παιδιά τα υπερρεαλιστικά χαρακτηριστικά στην περιγραφή του υπερωκεάνιου, διαβάσαμε ξανά το ποιητικό αυτό απόσπασμα, και ύστερα και άλλα αποσπάσματα από τις "Στροφές στροφάλων". Τα παιδιά ήθελαν ανάλογη συνέχεια. Έτσι διαβάσαμε κι άλλα υπερρεαλιστικά ποιήματα: εκείνα βρήκαν το "Το τρελοβάπορο" του Ελύτη κι εγώ τον "Ατλαντικό", απόσπασμα από τα "Ποιήματα Β΄" του Ν. Εγγονόπουλου. Ύστερα ψάξαμε τέτοια ποιήματα με παρόμοιο θέμα από τα παλιά αναγνωστικά και βρήκαμε "Το μόνο καλώς όρισες" του Ι. Πολέμη και το "Ευλογημένο καράβι" του Ζ. Παπαντωνίου από το αναγνωστικό της Δ΄ Δημοτικού.

Η ανάγνωση αυτών των παραδοσιακών ποιημάτων μας έδωσε την ευκαιρία να προβούμε σε μια σύγκριση για να βρούμε τις διαφορές στη μορφή και στον τρόπο σύλληψης του θέματος. Εξέθεσαν τις εντυπώσεις τους από την ποιητική αυτή περιήγηση.

Στη συνέχεια, είπαμε να παίξουμε το "διπλωμένο χαρτί", όπως συνήθιζαν να το παίζουν οι υπερρεαλιστές ποιητές στα λογοτεχνικά καφενεία τους. Τα παιδιά χωρίστηκαν σε ζευγάρια: το ένα έγραφε μια φράση, δίπλωνε το χαρτί και το έδινε στο άλλο για να γράψει μια άλλη φράση χωρίς να ξέρει τι έγραψε το ταίρι του. Για εναλλακτική λύση προτείναμε επίσης την παρόμοια δραστηριότητα των ερωτήσεων-απαντήσεων. Τα παιδιά επέλεξαν την πρώτη δραστηριότητα και σε λίγο σχετικά χρόνο έγραψαν από ένα ζευγάρι φράσεων. Σε πρώτη φάση δεν θέσαμε καμιά δέσμευση. Το αποτέλεσμα που προέκυψε από την πρόχειρη καταγραφή των ζευγαριών έχει ως εξής:

Βέβαια, το αποτέλεσμα δεν ικανοποιεί ιδιαίτερα, αλλά αυτό δεν έχει σημασία. Σημασία έχει ότι τα παιδιά ενθουσιάστηκαν με το παιχνίδι αυτό και ήθελαν να το ξαναπαίξουν. Το γεγονός ότι έγραψαν κάτι όλα μαζί μ’ αυτό τον τρόπο έχει, ασφαλώς, τη δική του σημασία.

Η διδασκαλία έκλεισε με την ανάγνωση του ποιήματος πολλές φορές από διαφορετικούς μαθητές.

Έτσι επιχείρησα να κάνω τα παιδιά να ταξιδέψουν με το νου τους μακριά, από τα βρωμερά νερά των αγκυροβολίων, στην Αργώ και στις Συμπληγάδες, στα προγονικά ταξίδια, ν’ ανοίξουν για ένα δίωρο τα δικά τους πανιά, τα δικά τους άρμπουρα…

1Η διδασκαλία στηρίχτηκε σ’ ένα σχήμα που το χρησιμοποίησα και άλλες φορές παλιότερα. Το πρωτοείδα στην εργασία «Η διδασκαλία της υπερρεαλιστικής ποίησης στο Δημοτικό σχολείο» της Α. Κατσίκη-Γκίβαλου (Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, Βιβλιογονία, Αθήνα 1994, αρ. τομ. 9, σ. 104-113).