Η εκπαίδευση

Πηγές

Βιβλιογραφία

Αρχική Σελίδα



Χάρτης Πλοήγησης




Οδηγίες Χρήσης


Αρχική σελίδα

Ανώτερο επίπεδο

Πάνω

Κάτω

Ενώ στη Σπάρτη η αγωγή των νέων προσαρμόζεται αποκλειστικά στο ιδεώδες της δημιουργίας πολεμιστών, απόλυτα αφοσιωμένων στην υπηρεσία του μεγαλείου της πατρίδας τους και μένει ανεξέλικτη, στην Αθήνα ακολουθεί μια εξελικτική πορεία. Παράλληλα με την καλλιέργεια του πατριωτικού φρονήματος, η αθηναϊκή εκπαίδευση αποκτά πολυμέρεια και γίνεται πρότυπο για όλη την Ελλάδα, απευθύνεται στο σύνολο του κοινωνικού σώματος των ελεύθερων πολιτών και, ως ένα βαθμό, παύει πλέον να είναι αποκλειστικό προνόμιο των αριστοκρατών, όπως κατά την ομηρική εποχή.

Το αυξανόμενο ενδιαφέρον για εκπαίδευση δεν είναι πλέον δυνατόν να ικανοποιηθεί με το παραδοσιακό αριστοκρατικό καθεστώς του προσωπικού δασκάλου. Κάτω από την κοινωνική αυτή αναγκαιότητα η εκπαίδευση αρχίζει να γίνεται συλλογική και έτσι εμφανίζεται ο θεσμός του σχολείου.

Ο κωμικός ποιητής Αριστοφάνης, στις Νεφέλες του, αναφερόμενος στην εκπαίδευση της γενιάς των μαραθωνομάχων, επικαλείται την “αρχαία παιδεία” και σημειώνει ότι, με ελαφρό ντύσιμο κάτω από το χιόνι, οι μαθητές πήγαιναν στον κιθαριστή για να παρακολουθήσουν μαθήματα μουσικής. Η “αρχαία παιδεία” του Αριστοφάνη αφορά την πρώτη περίοδο της ιστορίας της αθηναϊκής εκπαίδευσης, που καλύπτει την αρχαϊκή περίοδο μέχρι τα μέσα περίπου του 5ου π.Χ αιώνα. Η δεύτερη περίοδος εγκαινιάζεται με την εμφάνιση των σοφιστών και του Σωκράτη. Στη διάρκειά της η αθηναϊκή εκπαίδευση θα αποκτήσει την οριστική της διαμόρφωση με την ίδρυση των φιλοσοφικών σχολών του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.

Η συστηματοποίηση της εκπαίδευσης μας επιτρέπει να διακρίνουμε τις τρεις βαθμίδες της: τη στοιχειώδη, που αντιστοιχεί στην ηλικία των 7-14 ετών, τη μέση, που αντιστοιχεί στην ηλικία των 14-18 ετών και την ανώτερη, που απευθύνεται στους εφήβους και τους νέους.

Σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης υπάρχουν σε ολόκληρο τον ελληνιστικό κόσμο, όπου υπάρχουν εγκαταστάσεις Ελλήνων. Στις καθαρά ελληνικές περιοχές, όλα τα παιδιά που ανήκουν στην κατηγορία των ελευθέρων φοιτούν στα σχολεία, ανεξαρτήτως φύλου. Ο δάσκαλός τους ονομάζεται γραμματιστής και τα διδάσκει ανάγνωση, γραφή, ορθογραφία και αριθμητική. Στους μαθητές αναθέτει επίσης να αποστηθίζουν αποσπάσματα ποιητών και να τα απαγγέλλουν. Οι μαθητές χρησιμοποιούν βιβλία από πάπυρο και πινάκια από ξύλο για τις σχολικές εργασίες τους. Η παιδαγωγική είναι αυταρχική και οι σωματικές τιμωρίες συνηθισμένο φαινόμενο.

Στη μέση εκπαίδευση σημαντική θέση κατέχουν οι φιλολογικές σπουδές. Τον γραμματιστή διαδέχεται ο γραμματικός, δηλαδή, με σημερινούς όρους, ο φιλόλογος, ειδικευμένος στη διδασκαλία των γραμμάτων. Ο γραμματικός θα διδάξει τη γλώσσα, δηλαδή την αττική διάλεκτο, και την ερμηνεία ποιητικών κειμένων. Για τις ανάγκες της διδασκαλίας οι γραμματικοί δημιουργούν ανθολογίες από τα ποιητικά έργα των κλασικών. Στις ανθολογίες αυτές οφείλουμε τη διάσωση του μεγαλύτερου μέρους της τραγικής ποίησης. Οι φιλολογικές σπουδές είναι μέρος μόνο του προγράμματος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που συμπληρώνεται από την “εγκύκλιο παιδεία”, δηλαδή τη γενική μόρφωση, η οποία περιλαμβάνει την αριθμητική, τη γεωμετρία, την αστρονομία και τη μουσική. Η γυμναστική και ο αθλητισμός είναι αυτονόητο ότι είναι ενταγμένα στο πρόγραμμα τόσο της μέσης όσο και της στοιχειώδους εκπαίδευσης.

Η ανώτερη εκπαίδευση αρχίζει με την είσοδο των νέων στην εφηβεία, κατά την οποία, στα πλαίσια του ομώνυμου θεσμού, η πολιτεία αναλαμβάνει την παροχή σε αυτούς πολιτικής και στρατιωτικής αγωγής, ώστε να καταστούν ικανοί να ανταποκριθούν στα καθήκοντα του πολίτη-στρατιώτη. Με την πάροδο του χρόνου ο θεσμός θα χάσει το στρατιωτικό του περιεχόμενο και θα εξελιχθεί σε θεσμό παροχής αθλητικής, φιλοσοφικής και επιστημονικής παιδείας στους εφήβους. Για τις σπουδές τους οι έφηβοι έχουν ήδη στη διάθεσή τους βιβλιοθήκες. Η περιφημότερη και αξιολογότερη ήταν η βιβλιοθήκη του μουσείου (= χώρος όπου θεραπεύονται οι μούσες, δηλαδή οι επιστήμες και τα γράμματα) της Αλεξάνδρειας με 700.000 βιβλία στα χρόνια του Ιουλίου Καίσαρα. Η παρεχόμενη στους νέους φιλοσοφική και ρητορική παιδεία μπορεί να θεωρηθεί ως ανώτερη καθώς αποτελεί συνέχεια και επιστέγασμα της εγκυκλίου παιδείας και της παιδείας του γραμματικού, πάνω στις οποίες οικοδομείται.

Κέντρα ανώτερης παιδείας. Μεγάλα κέντρα παροχής ανώτερης παιδείας υψηλού επιπέδου είναι η Αθήνα και η Αλεξάνδρεια. Σε ό,τι αφορά την Αθήνα, στις παραδοσιακές σχολές του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των Κυνικών των οποίων η λειτουργία συνεχίζεται, προστίθενται από τα τέλη τους 4ου π.Χ. αι. οι σχολές που ίδρυσαν ο Επίκουρος (Κήπος) και ο Ζήνων (Στοά), που άνοιξαν νέους δρόμους στη φιλοσοφική σκέψη. Στην Αλεξάνδρεια το Μουσείο, που θα λειτουργήσει υπό την αιγίδα των Πτολεμαίων, θα συγκεντρώσει πολλούς από τους σοφούς της εποχής και θα αποτελέσει κέντρο επιστημονικής έρευνας και πιθανότατα εκπαιδευτικής δραστηριότητας. Σε πολλές περιπτώσεις εφεξής η λέξη μουσείο θα έχει την έννοια του ανώτερου εκπαιδευτικού ιδρύματος.

Σε ό,τι αφορά τις εφαρμοσμένες επιστήμες πολύ οργανωμένη είναι η ιατρική εκπαίδευση, καθώς η επιστήμη της ιατρικής έχει σημειώσει τεράστιες προόδους. Περίφημες ιατρικές σχολές λειτουργούν στην Αλεξάνδρεια, Έφεσο, Πέργαμο και Κω. Αντιθέτως, δεν μαρτυρούνται σχολές για εκπαίδευση νομικών, μηχανικών κ.λπ., και, όπως μπορεί κανείς να συμπεράνει, η κατάρτιση στους κλάδους αυτούς αποκτάται με την εμπειρία και τη μαθητεία στους ειδικούς. Τέλος, ονομαστές είναι οι γραμματικές και ρητορικές σχολές της Ρόδου που, με την οικονομική της ανάπτυξη, γίνεται και αξιόλογο εκπαιδευτικό κέντρο.

Μεγάλα κέντρα παροχής ανώτερης παιδείας υψηλού επιπέδου είναι η Αθήνα και η Αλεξάνδρεια. Σε ό,τι αφορά την Αθήνα, στις παραδοσιακές σχολές του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των Κυνικών των οποίων η λειτουργία συνεχίζεται, προστίθενται από τα τέλη τους 4ου π.Χ. αι. οι σχολές που ίδρυσαν ο Επίκουρος (Κήπος) και ο Ζήνων (Στοά), που άνοιξαν νέους δρόμους στη φιλοσοφική σκέψη. Στην Αλεξάνδρεια το Μουσείο, που θα λειτουργήσει υπό την αιγίδα των Πτολεμαίων, θα συγκεντρώσει πολλούς από τους σοφούς της εποχής και θα αποτελέσει κέντρο επιστημονικής έρευνας και πιθανότατα εκπαιδευτικής δραστηριότητας. Σε πολλές περιπτώσεις εφεξής η λέξη μουσείο θα έχει την έννοια του ανώτερου εκπαιδευτικού ιδρύματος.

Σε ό,τι αφορά τις εφαρμοσμένες επιστήμες πολύ οργανωμένη είναι η ιατρική εκπαίδευση, καθώς η επιστήμη της ιατρικής έχει σημειώσει τεράστιες προόδους. Περίφημες ιατρικές σχολές λειτουργούν στην Αλεξάνδρεια, Έφεσο, Πέργαμο και Κω. Αντιθέτως, δεν μαρτυρούνται σχολές για εκπαίδευση νομικών, μηχανικών κ.λπ., και, όπως μπορεί κανείς να συμπεράνει, η κατάρτιση στους κλάδους αυτούς αποκτάται με την εμπειρία και τη μαθητεία στους ειδικούς. Τέλος, ονομαστές είναι οι γραμματικές και ρητορικές σχολές της Ρόδου που, με την οικονομική της ανάπτυξη, γίνεται και αξιόλογο εκπαιδευτικό κέντρο.

Οι εκπαιδευτικές αξίες αρχίζουν να διαφοροποιούνται κατά το β΄ ήμισυ του 5ου π.Χ. αιώνα. Το πνευματικό-επιστημονικό στοιχείο αποκτά τώρα κυρίαρχη θέση στην εκπαιδευτική δραστηριότητα και την εμπλουτίζει σημαντικά. Παράλληλα με αυτό, το αθλητικό στοιχείο συνεχίζει να αποτελεί σημαντικό μέρος της αγωγής. Είναι αλήθεια ότι το πνευματικό-επιστημονικό στοιχείο εμφανίζεται ως αντικείμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας ήδη από το τέλος του 6ου αι. π.Χ. με την ίδρυση των φιλοσοφικών σχολών του Πυθαγόρα και του Ξενοφάνη στη Μεγάλη Ελλάδα και των ιατρικών σχολών στον Κρότωνα και την Κυρήνη.

Οι σοφιστές, δάσκαλοι ανώτερης παιδείας, θα διδάξουν διαλεκτική, ρητορική καθώς και το σύνολο των επιστημονικών γνώσεων της εποχής. Με τη διδασκαλία τους, την οποία παρέχουν με αμοιβή σε πλούσιους νέους, επιδιώκουν να τους καταστήσουν ικανούς για την άσκηση της εξουσίας και τη διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων, πράγμα το οποίο προϋποθέτει τη διαμόρφωση καλλιεργημένων και υπευθύνων πολιτών. Η πολιτική λοιπόν αρετή που αποκτάται με την πνευματική καλλιέργεια αποτελεί για τους φιλόδοξους νέους το παιδευτικό ιδεώδες. Το περιεχόμενο της σοφιστικής διδασκαλίας, καθώς και της διδασκαλίας του αντιπάλου των σοφιστών Σωκράτη, ο οποίος διδάσκει ότι η γνώση κατακτάται με το λόγο (= λογική) και οδηγεί στην ηθική συμπεριφορά, καθιστά την εκπαίδευση πιο σύνθετη και πιο φιλόδοξη.

Από τον 5ο αι. π.Χ. η Αθήνα γίνεται το πνευματικό και εκπαιδευτικό κέντρο της Ελλάδας. Πέρα από την παραδοσιακή στοιχειώδη παιδεία της γυμναστικής για το σώμα και της μουσικής για την ψυχή, ο Πλάτων θεωρεί απαραίτητη τη διαδασκαλία της αριθμητικής, της γεωμετρίας, της αστρονομίας και της αρμονίας ως προπαρασκευή για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας που είναι η κορωνίδα της εκπαίδευσης. Τα μαθηματικά είναι και για τον Ισοκράτη απαραίτητα ως προπαρασκευαστικό μάθημα, αλλά για τη διδασκαλία της ρητορικής την οποία θεωρεί επιστέγασμα της εκπαιδευτικής δραστηριότητας. Τα προπαρασκευαστικά αυτά μαθήματα θα μπορούσαμε να τα θεωρήσουμε ως ένα είδος δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, η οποία θα συστηματοποιηθεί κατά την ελληνιστική περίοδο.

Μέχρι το 7ο έτος της ηλικίας τους τα παιδιά στην Αθήνα ανατρέφονται στο σπίτι με παραμύθια και παιχνίδια. Από το 7ο έτος αρχίζει για τα αγόρια η σχολική αγωγή, που περιλαμβάνει τρεις κλάδους: τη γυμναστική, τη μουσική και τα γράμματα. Οι μαθητές θα φοιτήσουν πρώτα στο γραμματιστή, για να διδαχθούν ανάγνωση, γραφή και αριθμητική. Γράφουν με αιχμηρό αντικείμενο σε ξύλινα πινάκια αλειμμένα με κερί ή με μελάνι σε παπύρους. Παράλληλα αποστηθίζουν αποσπάσματα από τον Όμηρο και από άλλους ποιητές, όπως τον Ησίοδο και τον Σόλωνα, με σκοπό την ηθική τους καλλιέργεια. Η θέσπιση του νόμου του οστρακισμού (τέλη 6ου π.Χ. αι.) αποτελεί ένδειξη ότι το σώμα των Αθηναίων πολιτών, στην πλειονότητά του τουλάχιστον, πρέπει να γνώριζε, κατά την εποχή αυτή, να γράφει. Μετά το γραμματιστή ακολουθεί η φοίτηση στον κιθαριστή, ο οποίος θα διδάξει τη μουσική που είναι οργανική (κιθάρα ή αυλός) και φωνητική (τραγούδι) σε στίχους λυρικών ποιητών. Μέρος της καλλιτεχνικής παιδείας αποτελεί και ο χορός που διδάσκεται από χοροδιδασκάλους οι οποίοι με έξοδα του χορηγού προετοιμάζουν τους χορούς των νέων για τις εορτές της πόλης.

Η εκπαίδευση ολοκληρώνεται με τη φοίτηση στον παιδοτρίβη, δάσκαλο της γυμναστικής, που ασκεί τα παιδιά στις παλαίστρες, ενώ οι νέοι ασκούνται στα δημόσια γυμνάσια της Ακαδημίας, του Λυκείου και του Κυνοσάργους. Με τη διδασκαλία της γυμναστικής οι νέοι ετοιμάζονται για τους αθλητικούς αγώνες, η νίκη στους οποίους αποτελεί μεγάλη τιμή. Τα σχολεία είναι ιδιωτικά και η αμοιβή των δασκάλων καταβάλλεται από τους γονείς αλλά και από την πολιτεία, για τα παιδιά εκείνων που έπεσαν για την πατρίδα. Όπως είναι φυσικό, σε αντίθεση με τα παιδιά των φτωχών οικογενειών, τα παιδιά πλούσιων γονέων έχουν τη δυνατότητα να συνεχίζουν τις σπουδές τους σε ανώτερο επίπεδο και για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Η αρχαία αθηναϊκή εκπαίδευση έχει ως βασικά της στοιχεία τη γυμναστική και τη μουσική και το περιεχόμενό της συνεπώς είναι περισσότερο αθλητικό και καλλιτεχνικό, παρά πνευματικό. Το ιδεώδες της παιδείας αυτής είναι να καταστούν οι νέοι καλοί καγαθοί. Να ασκήσουν δηλαδή το σώμα τους ώστε να αποκτήσει ευρωστία και σωματική ωραιότητα (καλοί) και την ψυχή τους με τη μουσική και την ποίηση, ώστε να γίνουν ενάρετοι (αγαθοί). Πρόκειται για ιδεώδες αθλητικό-ηθικό, που προσιδιάζει μάλλον στους ευγενείς. Οι εκπαιδευτικές εξελίξεις θα διαμορφώσουν το ανθρωπιστικό ιδεώδες της κλασικής παιδείας που συνίσταται στην πνευματική, ηθική, αισθητική και αθλητική καλλιέργεια του ανθρώπου. Οι φιλοσοφικές σχολές του Πλάτωνα στην Ακαδημία, του Αριστοτέλη στο Λύκειο, των Κυνικών στο Κυνόσαργες και η ρητορική σχολή του Ισοκράτη κοντά στο Λύκειο, αποτελούν ιδρύματα ανώτερης εκπαίδευσης. Ακαδημία και Λύκειο θα επηρεάσουν καταλυτικά την πνευματική πορεία της ανθρωπότητας.

Από την παλαιά εκπαιδευτική παράδοση παραμένει ως σημαντικό μέρος της εκπαιδευτικής δραστηριότητας η φυσική αγωγή. Όπως και κατά το παρελθόν, η φυσική αγωγή προετοιμάζει το νέο για τους αθλητικούς αγώνες και έχει χαρακτήρα αγωνιστικό. Δάσκαλος είναι ο αρχαίος παιδοτρίβης, ο οποίος όμως εκτός από τα διάφορα αθλήματα, γνωρίζει επίσης τους κανόνες υγιεινής και όλες τις κατακτήσεις της ιατρικής σχετικά με την ανάπτυξη του σώματος, όπως και ο γυμναστής, ο δάσκαλος των “επαγγελματιών” αθλητών.

Η μουσική εκπαίδευση ακολουθεί επίσης τα παραδοσιακά πρότυπα, δηλαδή τη διδασκαλία της λύρας, του τραγουδιού και του χορού, ενώ η διδασκαλία του αυλού υποχωρεί και σταδιακά εξαφανίζεται. Προοδευτικά όμως η διδασκαλία της μουσικής υποχωρεί, καθώς οι τεχνικές πρόοδοι την καθιστούν μια εξειδικευμένη μάθηση που δεν απευθύνεται πλέον στο σύνολο των μαθητών αλλά σε ορισμένους από αυτούς. Η έκρηξη της καλλιτεχνικής δραστηριότητας στη γλυπτική και τη ζωγραφική είναι ο λόγος για τον οποίο εισάγεται στην εκπαίδευση η διδασκαλία του σχεδίου.