ΓΟΡΤΥΝΑ

   Η Γόρτυνα ήταν αρχαιότατη πόλη (αναφέρεται και από τον Όμηρο). Βρίσκεται σε απόσταση 45 χιλιομέτρων από το Ηράκλειο, στο δρόμο προς Φαιστό. Το σημερινό χωριό Αγιοι Δέκα έχει κτισθεί πάνω στα ερείπιά της αρχαίας Γόρτυνας. 

   Κατά την μινωική εποχή (2000-1400 πΧ) η αρχαία Γόρτυνα ήταν ένα ασήμαντο μικρό χωριό στην εξουσία της Φαιστού, χτισμένο στην κορυφλη ενός λόφου, στη δυτική όχθη του "Ληθαίου" ποταμού (σημερινού "Μητροπολιανού"). 
   Η πόλη της Γόρτυνας είχε μεγάλη ανάπτυξη και ισχύ κατά την ελληνική περίοδο: στα χίλια και περισσότερα χρόνια αυτής της περιόδου της ιστορίας της Κρήτης και μέχρι την Ρωμαϊκή κατάκτηση -67 πΧ- η Γόρτυνα έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο και συναγωνιζόταν την Κνωσσό και την Φαιστό στην ηγεμονία της Κρήτης.

   Κατά τον 3ο πΧ αιώνα, έπειτα από πόλεμο, κατέκτησε και κατέστρεψε τη γειτονική και πλούσια Φαιστό. 

Την πιο μεγάλη της ακμή όμως, τη γνώρισε η Γόρτυνα μετά τη Ρωμαϊκή κατάκτηση, όταν οι Ρωμαίοι την έκαναν πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής επαρχίας της Κρήτης και αργότερα της Κυρηναϊκής (της βορείου Αφρικής) και εγκατέστησαν εδώ την έδρα του Ρωμαίου ανθυπάτου.    Σε όλο το διάστημα της ρωμαϊκής κατοχής η Γόρτυνα ήταν η μεγαλύτερη και σπουδαιότερη πόλη της Κρήτης. Ήταν πολυάνθρωπη και απέκτησε μεγάλη έκταση και ευδαιμονία, όπως μαρτυρούν τα πολλά και σημαντικά ερείπια πολυτελών και μεγαλοπρεπών οικοδομημάτων.    Κατά τη βυζαντινή εποχή η Γόρτυνα εξακολούθησε να είναι πρωτεύουσα της Κρήτης μέχρι το 828 μΧ, οπότε την κατέλαβαν οι Αραβες Σαρακηνοί και την κατέστρεψαν.

   Σημερα Αξιζει να Δειτε: Τα σπουδαιότερα μνημεία που έχει να δει ο επισκέπτης στη Γόρτυνα είναι ο Ναός του Αγίου Τίτου (πρώτη Χριστιανική Μητρόπολη της Κρήτης) και η Μεγάλη Επιγραφή. 

   Η "Μεγάλη Επιγραφή", ή "δωδεκάδελτος", είναι γραμμένη πάνω σε 12 πέτρινες πλάκες (12 στήλες ή "δέλτους") και η κάθε πλάκα περιλαμβάνει 52 στίχους. Υπολογίζεται ότι λείπουν 8 πλάκες για ολοκλήρωση της νομοθεσίας. Η δωδεκάδελτος είναι γραμμένη τον 6ο αιώνα πΧ σε δωρική διάλεκτο και περιλαμβάνει μέρος της νομοθεσίας των Γορτυνίων.
   Σαν μέγεθος και σαν περιεχόμενο θεωρείται το σπουδαιότερο μνημείο της Ελληνικής Επιγραφικής, γι' αυτό και είναι γνωστό ως η Βασίλισσα των Επιγραφών. Είναι το μοναδικό αρχαιογνωστικό μνημείο που διασώζεται σ' ολόκληρο τον κόσμο και αποτέλεσε τη βάση του νομοθετικού συστήματος. Αποδεικνύει ότι στη Γόρτυνα υπήρξε Δίκαιο οργανωμένο και πρωτοποριακό (γι αυτό μιλάει και ο Αριστοτέλης).
   Η "δωδεκάδελτος" περιλαμβάνει διατάξεις περί προσωπικής ελευθερίας, περί διεκδικήσεως δούλου, περί διαλύσεως γάμου, περί δικαιωμάτων των γυναικών και ισότητας των δύο φύλων, περί υιοθεσίας, σχέσεων γονέων και τέκνων, προσβολής ηθών κ.ά. Οι νόμοι της Γόρτυνας δεν επέβαλλαν βάρβαρες ποινές. Πρόβλεπαν όμως διεξοδική διαδικασία για τη σωστή απονομή της δικαιοσύνης και απαιτούσαν αντικειμενική απόδειξη, τόσο για την ενοχή, όσο και για την αθωότητα του κατηγορουμένου.