ZΕΥΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΣ ΣΤΟΥΣ ΜΥΘΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΣΩΠΟΥ

Του Νίκου Παύλου

Ο άνθρωπος, σύμφωνα με την αριστοτέλεια ρήση «φύσει ορέγεται του ειδέναι». Πάντα θέλει να ερευνάει, να ψάχνει να ερμηνεύει. Απλά τα εργαλεία που χρησιμοποιεί σε κάθε εποχή είναι διαφορετικά. Για παράδειγμα, στην εποχή του μύθου, για να θυμηθούμε το γνωστό χωρισμό της ανθρώπινης σκέψης του Comte, ο μυθικός λόγος χρησιμοποιούνταν ως μέσο κατανόησης, γνωριμίας και ερμηνείας της πραγματικότητας με την οποία ερχόταν σε επαφή ο άνθρωπος.

Ο μύθος δεν έχει σαν σκοπό του να αφηγηθεί κάτι ψεύτικο για να εντυπωσιάσει ή να μεγαλοποιήσει καταστάσεις. Ενδιαφέρεται μόνο να ερμηνεύει με τα μέσα και τα δεδομένα της εποχής του (τα οποία άλλωστε είναι και τα μόνα που διαθέτει). Σε αυτή του την προσπάθεια σύμμαχός του είναι ο ποιητικός λόγος, που είναι το κατεξοχήν μέσο έκφρασης του. Κάτω από αυτή την προοπτική ο μύθος και η ποίηση συνυπάρχουν. Είναι μέσα έκφρασης και ερμηνείας, ενώ η φαινομενική απλότητά τους βοηθάει ώστε τα νοήματά τους να γίνονται κατανοητά από όλους.

Επομένως βασικός στόχος του μύθου είναι η ερμηνεία της πραγματικότητας, με τον τρόπο που αυτή γίνεται αντιληπτή από το συντάκτη του. Σκοπός του όμως είναι και να διδάξει. Χρησιμοποιώντας ένα «αξιοσημείωτο αφηγηματικό μέρος» προχωράει στην ηθική διαπαιδαγώγηση, ελέγχει και κρίνει. Το κάνει μάλιστα και με τρόπο που είναι επιφανειακά αθώος: Πολλές φορές όπλο του, εκτός από την ποίηση, είναι και εξωπραγματικές καταστάσεις: Ο κόσμος των ζώων ή ακόμη και ο κόσμος των θεοτήτων, που γίνονται έτσι προσιτοί και χρησιμεύουν για να κατανοήσουν οι άνθρωποι πως πρέπει να είναι ο ιδανικός τρόπος με τον οποίο πρέπει να ζουν. Μάλιστα, χρησιμοποιώντας αυτές τις εξωπραγματικές καταστάσεις, που η αφήγησή τους γίνεται ευχάριστα δεκτή, μπορεί ο μυθοποιός να περάσει μηνύματα που πολλές φορές είναι δυσάρεστα για τους αποδέκτες τους, μιας και αποσκοπούν στη διόρθωσή χαρακτήρων ή και στην επισήμανση αρνητικών καταστάσεων, για τις οποίες μπορεί να ευθύνονται οι ίδιοι οι αποδέκτες.

Γίνεται με αυτό τον τρόπο ο μύθος ένα συντηρητικό είδος γραφής που αποβλέπει να αποτρέψει την «εισβολή» της καινοτομίας, που σε κάποιους δεν αρέσει καθόλου, ή και να «διορθώσει» τα κακώς κείμενα; Κατά κάποιον τρόπο μία πρώτη απάντηση μπορεί να είναι θετική. Εντούτοις, δεν πρέπει να παραβλέπεται ότι άλλο πράγμα είναι ο διδακτισμός και άλλο η παραίνεση, που απαραίτητα πρέπει να εμπεριέχει και την έμπνευση, για να γίνει δεκτή. Οπότε ο μύθος αφορά το δεύτερο, μιας και για να μπορέσει να διδάξει, θα πρέπει πρώτα να εμπνεύσει. Στο κάτω-κάτω ο ηθικιστής δε χρειάζεται το μυθικό λόγο για να μιλήσει. Έχει ξερό λόγο, γιατί θέλει να επιβάλλει την αυθεντία του και χρησιμοποιεί τον αυταρχισμό για να πείσει. Ενώ ο μύθος είναι χαριτωμένος λόγος που θέλει να είναι αρεστός και όχι επι-βλητικός.

Ειδικά οι μύθοι του Αισώπου φαίνονται να κινούνται σε αυτή την κατεύθυνση. Οι πολλαπλές εκδόσεις του φανερώνουν τη δημοτικότητά τους και την απήχηση που είχαν. Οι ιστορίες του άσχημου και καμπούρη –όπως πιστεύεται- δούλου, τον έκαναν να θεωρείται πατέρας της μυθογραφίας. Διατύπωνε, με τρόπο προσιτό στα λαϊκά στρώματα ηθικές, πολιτικές και κοινωνικές αξίες. Τους ρόλους των πρωταγωνιστών του παίζουν κυρίως ζώα που θεωρούνταν ότι είχαν λαλιά και νοημοσύνη.

Ο αισώπειος μύθος είναι μία σύντομη αφήγηση παραδειγματικού χαρακτήρα, με στοιχεία από τη λαϊκή σοφία, αλλά και με δείγματα φιλοσοφικής αντίληψης για τη ζωή. Τα περιστατικά που χρησιμοποιεί, με πρωταγωνιστές συνήθως ζώα, αλλά και ανθρώπους ή θεούς, χρησιμεύουν για να εξάρουν ή να στηλιτεύσουν χαρακτήρες και συμπεριφορές. Δοσμένα με αριστοτεχνικό τρόπο, πάντα τραβούσαν την προσοχή και το ενδιαφέρον.

……………………………………………………………………………..

Ο Δίας και ο Ερμής πρωταγωνιστούν σε μύθους του Αισώπου. Ο πρώτος είναι ο βασιλιάς των θεών και των ανθρώπων, ενώ ο δεύτερος έχει πολλαπλούς ρόλους: Αγγελιοφόρος των θεών, εμφανίζεται ταυτόχρονα σαν «κερδώος» και «λόγιος».

Για τον Αίσωπο οι ιδιότητες των δύο θεών χρησιμεύουν για να αναδείξει τα μηνύματά του. Κινούμενος μέσα στο πλαίσιο της απόδοσης σε αυτούς ανθρωπίνων ιδιοτήτων και αδυναμιών, δε διστάζει να τους χρησιμοποιήσει για να κάνει την αφήγησή του πιο δυνατή και να της αποδώσει το νόημα που θέλει. Στα κείμενά του οι δύο θεότητες έχουν την ίδια αξία που έχει και το τελευταίο ζώο που χρησιμοποιεί για να μιλήσει στους ακροατές του έργου του. Με αυτό τον τρόπο φανερώνει αυτό που θεωρεί ύψιστη και απόλυτη αξία: Την αυτογνωσία του ανθρώπου, που φαίνεται να τη θεωρεί υπέρτατη αρετή.

Ενδεικτικό είναι το περιεχόμενο των μύθων, στους οποίους αυτοί πρωταγωνιστούν: Έτσι ο Δίας στον μύθο «b/atraxoi ai0tou=ntej basile/a» περιγελάει τους βατράχους και τους δίνει για βασιλιά ένα ξύλο, κατόπιν ένα χέλι και στο τέλος αγανακτισμένος μια νεροφίδα που τους έτρωγε, αφού δε δέχτηκαν τους άλλους δύο. Φυσικά το δίδαγμα του μύθου δεν έχει καμία σχέση με την ιστορία -που είναι, όπως και σε όλους τους μύθους, το «σημαινόμενο», με το οποίο δηλώνεται το «σημαίνον»- που φανέρωνε ότι καλύτεροι κυβερνήτες είναι οι νωθροί παρά οι ταραχοποιοί.

Στο μύθο « (Ermh=j kai/ a0galmatopoio/j» ο θεός Ερμής θέλοντας να μάθει πόσο τον εκτιμούν οι άνθρωποι πήγε στο εργαστήριο ενός γλύπτη. Ρωτάει την τιμή για τα αγάλματα του Δία και της Ήρας. Μαθαίνοντας ότι της θεάς είναι πιο ακριβό από του Δία, θεώρησε ότι το δικό του άγαλμα θα άξιζε περισσότερα. Δυστυχώς γι’ αυτόν ο γλύπτης του είπε ότι αν αγόραζε τα άλλα δύο αγάλματα θα το έδινε δωρεάν. Το συμπέρασμα είναι πως τον κενόδοξο άνθρωπο οι άλλοι δεν τον εκτιμούν καθόλου.

Στο μύθο «Zeu/j, Promhqeu/j, 0Aqhna=, Mw=moj» οι τρεις πρώτοι φτιάχνουν αντίστοιχα έναν ταύρο, έναν άνθρωπο και ένα σπίτι. Ο κριτής Μώμος, επειδή ζηλεύει τα κατηγορεί. Τότε ο Δίας αγανακτεί και τον διώχνει από τον Όλυμπο. Το δίδαγμα είναι πως τίποτα δεν είναι τέλειο, ώστε να μην επιδέχεται κριτική.

Στο μύθο « (Ermh=j kai/ Gh=» ο Δίας προστάζει τον Ερμή να δείξει στους ανθρώπους που έχει πλάσει, πώς να σκάβουν για να φτιάξουν μία σπηλιά. Η γη τους εμπόδιζε και όταν ο Ερμής την ανάγκασε να υπακούσει τη διαταγή του Δία αυτή είπε πως οι άνθρωποι θα πληρώσουν για την πράξη τους με στεναγμούς και δάκρυα. Το νόημα εδώ αφορά αυτούς που εύκολα δανείζονται, αλλά επιστρέφουν τα δανεικά με δυσκολία.

Στο μύθο « (Ermh=j» ο Δίας προστάζει τον Ερμή να σταλάξει σε όλους τους τεχνίτες το δηλητήριο της ψευτιάς. Όσο περισσεύει, το δίνει στους τσαγκάρηδες που λένε τα περισσότερα ψέματα. Ο μύθος, όπως τονίζεται, ταιριάζει σε αυτούς που λένε ψέματα.

Στο μύθο « Zeu/j kai/ 0Apo/llwn» οι δύο θεοί διαγωνίζονται για να αποδείξουν ποιος είναι καλύτερος τοξότης. Οπότε ρίχνει ο Απόλλων το βέλος, αλλά ο Δίας έφτασε στο μέρος που αυτό είχε πάει με μία δρασκελιά. Το συμπέρασμα είναι πως ο συναγωνισμός κατώτερων με ανώτερους προκαλεί γέλιο.

Στο μύθο « Zeu/j kai/ xelw/nh» ο αρχηγός των θεών καλεί τη χελώνα στο γάμο του, αυτή όμως δεν πηγαίνει. Σε ερώτηση γιατί έγινε αυτό, εκείνη απάντησε ότι το καλύτερο σπίτι για τον καθένα είναι το δικό του. Τότε ο Δίας αγανάκτησε και την καταδίκασε να κουβαλάει το σπίτι της στην πλάτη της. Το δίδαγμα εδώ είναι πως πολλοί προτιμούν να περνούν λιτά, παρά να τους προσφέρουν οι άλλοι πολυτελή τραπέζια.

Στο μύθο « Zeu/j kai/ a0lw/phc» ο Δίας έκανε την αλεπού βασίλισσα των ζώων. Θέλοντας να δοκιμάσει αν άλλαξε και η μικροπρέπειά της, της άφησε εμπρός της ένα σκαθάρι. Αυτή όρμησε να το πιάσει και ο Δίας αγανάκτησε και την καθαίρεσε. Ο μύθος σημαίνει ότι ο χαρακτήρας των φαύλων ανθρώπων δεν αλλάζει.

Στο μύθο «Ka/mhloj kai/ Zeu/j» μία καμήλα ζητάει από το Δία να της προσθέσει κέρατα. Αυτός αγανακτεί και της κόβει λίγο και τα αυτιά. Το δίδαγμα τονίζει ότι οι πλεονέκτες χάνουν και αυτά που έχουν.

Στο μύθο «Me/lissai kai/ Zeu/j» οι μέλισσες ζητούν από το Δία να σκοτώνουν όποιον πάει να πάρει το μέλι τους. Αυτός τότε αγανακτεί μαζί τους και από τότε, όταν τσιμπούν κάποιον, μαζί με το κεντρί, χάνουν και τη ζωή τους.

Στο μύθο «Culeuo/menoj kai/ (Ermh=j» ένας ξυλοκόπος, αν και χάνει το τσεκούρι του στο ποτάμι, χάρις στην τιμιότητά του, του το δίνει ο Ερμής, ενώ του χαρίζει και ένα χρυσό και ένα ασημένιο. Ένας συνάδελφός του χάνει επίτηδες το δικό του, αλλά επειδή είπε ψέματα πως δικό του είναι ένα χρυσό, ο θεός δεν του έδωσε ούτε το δικό του τσεκούρι. Το νόημα είναι πως ο θεός βοηθάει τους δίκαιους και εναντιώνεται στους άδικους.

Στο μύθο « 9Odoipo/roj kai/ (Ermh=j» ένας ταξιδιώτης ευχήθηκε ότι το μισό από αυτά που θα βρει θα τα αφιερώσει στον Ερμή. Βρίσκει ένα ταγάρι με χουρμάδες και αμύγδαλα. Τα τρώει και «αφιερώνει» στο θεό τα τσόφλια και τα κουκούτσια. Το νόημα του μύθου είναι πως ο φιλάργυρος θέλει να εξαπατήσει ακόμη και τους θεούς.

Σε όλους τους μύθους που παρατέθηκαν ο Δίας φαίνεται να κρατάει το ρόλο του ως βασιλιάς των θεών. Κανένας σε μπορεί να τον συναγωνιστεί, γιατί ξεπερνάει τους πάντες, όπως κάνει με το βέλος του Απόλλωνα. Από αυτόν ζητάνε τα ζώα χάρες, επειδή γνωρίζουν ότι μόνο αυτός μπορεί να τις εκπληρώσει. Αυτό όμως δε γίνεται πάντα. Ιδίως όταν ζητάνε κάτι παράλογο, τότε το αίτημά τους όχι μόνο δεν ικανοποιείται, αλλά επικρατεί και μία ιδιότυπη δικαιοσύνη του θεού: παθαίνουν κάτι χειρότερο, ώστε να εκτιμήσουν αυτό που έχουν και το έχασαν εξαιτίας της πλεονεξίας ή της απερισκεψίας τους. Έτσι οι βάτραχοι αποκτούν για βασιλιά το νερόφιδο, μη ικανοποιημένοι από το ξύλο ή το χέλι, που αρχίζει να τους τρώει, ενώ η καμήλα που ήθελε να αποκτήσει τα κέρατα του ταύρου βλέπει να μικραίνουν και τα’ αυτιά της. Παράλληλα, όλοι είναι υποχρεωμένοι να μην είναι αντίθετοι με τις επιθυμίες του Δία, γιατί αλλιώς τους περιμένει τιμωρία: η χελώνα που δεν πηγαίνει στο γάμο του αρχηγού των θεών τιμωρείται να κουβαλάει μαζί της το σπίτι της, ενώ ο Μώμος, που κατηγορεί το δημιούργημά του, επιστρέφει πίσω στη γη, χάνοντας προφανώς τον Όλυμπο. Δοκιμάζει όμως και τα δημιουργήματά του, όταν μάλιστα πρόκειται να τα ανταμείψει. Έτσι, ενώ κάνει την αλεπού βασιλιά, τη δοκιμάζει με το σκαθάρι. Και όταν παρατηρεί ότι αυτή δεν έχει ξεχάσει τις παλιές της συνήθειες την επαναφέρει στην προηγούμενη κατάστασή της.

Ο Αίσωπος λοιπόν επιφυλάσσει για το Δία ένα ρόλο ανώτερο. Σε καμία περίπτωση δεν τον υποβαθμίζει και δεν τον χρησιμοποιεί με τρόπο που θα ήταν υποτιμητικός για τον αρχηγό των θεών και των ανθρώπων. Εντούτοις, όπως τονίστηκε, έχει και ο θεός τις αδυναμίες του και τα πάθη του, που τα χρησιμοποιεί όπως θέλει ο Αίσωπος. Δε συγχωρεί λοιπόν, και η δικαιοσύνη που επιφυλάσσει στα πλάσματα είναι όπως θα την ήθελε ο μυθοποιός. Αυτό βέβαια είναι απόλυτα φυσικό: ο δημιουργός έχει την ελευθερία να χρησιμοποιεί τους ήρωές του όπως αυτός θέλει. Δεν ήταν άλλωστε ο μοναδικός. Στην πραγματικότητα, με αυτό ο Αίσωπος φαίνεται να ακολουθεί μία μεγάλη παράδοση ποιητών και λογογράφων, που ερμήνευσαν τους θεούς τους με τον τρόπο που αυτοί θεώρησαν ότι είναι ο προσφορότερος.

Ο Ερμής φαίνεται να έχει περισσότερες ανθρώπινες αδυναμίες και πάθη. Είναι άλλωστε φυσικό: Αυτός πλησίαζε περισσότερο τους ανθρώπους, μιας και ήταν αγγελιοφόρος που μετέφερε τα μηνύματα των θεών, και φαίνεται να είχε αποκτήσει και αδυναμίες τους. Είναι λοιπόν ματαιόδοξος, αφού θέλει το άγαλμά του να κοστίζει περισσότερο από τα αγάλματα του Δία και της Ήρας, ενώ η δικαιοσύνη του φαίνεται να είναι ίδια με αυτή του Δία. Ανταμείβει λοιπόν την τιμιότητα του ξυλοκόπου που λέει την αλήθεια για το τσεκούρι του, ενώ τιμωρεί με την απώλεια του τσεκουριού του το ξυλοκόπο που προσπαθεί να τον ξεγελάσει, ώστε να κάνει δικό του το χρυσό εργαλείο. Παράλληλα, υπακούει πάντα στις εντολές του αρχηγού των θεών, παίρνει όμως και πρωτοβουλίες: ρίχνει περισσότερο δηλητήριο της ψευτιάς στους τσαγκάρηδες και αναγκάζει τη γη να υπακούσει στις εντολές του Δία. Τέλος, ενώ οι άνθρωποι του κάνουν τάματα, θέλουν να τον ξεγελάσουν και να μην εκπληρώσουν αυτά που του είχαν υποσχεθεί.

Ο Αίσωπος λοιπόν επιφυλάσσει στον Ερμή ένα ρόλο περισσότερο γήινο. Είναι άλλωστε αυτό πιο εύκολο: ο αγγελιοφόρος των θεών είναι πιο ευάλωτος από το Δία και βρίσκεται πιο κοντά στους ανθρώπους. Η δικαιοσύνη του όμως είναι ίδια με αυτή του πατέρα των θεών: Ανταμείβει το δίκαιο ενώ δε συγχωρεί το ψέμα και τιμωρεί τον άδικο που θέλει να οικειοποιηθεί κάτι που δεν του ανήκει.

Βεβαίως οι μύθοι για τους δύο θεούς χρησιμοποιούνται για να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς του Αισώπου: να αναδείξουν τα συμπεράσματα που θέλει να βγάλει, τα οποία αποβλέπουν να διδάξουν. Οι ιστορίες των θεών ψυχαγωγούν και ακούγονται ευχάριστα. Δε φαίνεται όμως αυτός να είναι ο λόγος της αφήγησης. Ο Αίσωπος ενδιαφέρεται για το τελικό αποτέλεσμα, που θέλει να είναι αυτό που θα μείνει ως «εμπειρία» στους ανθρώπους που θα μελετήσουν το έργο του.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Βιβλιογραφία