Βιβλιοπαρουσίαση της Παναγιώτας Π. Λάμπρη: ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ ΝΤΑ ΒΙΝΤΣΙ, ΛΕΟΝ ΜΠΑΤΤΙΣΤΑ ΑΛΜΠΕΡΤΙ, ΑΝΤΡΕΑ ΠΟΤΣΟ δια την ζωγραφίαν Οι πρώτες μεταφράσεις κειμένων τέχνης από τον Παναγιώτη Δοξαρά Έκδοση - Επιστημονική επιμέλεια - Εισαγωγή: Παναγιώτης Κ. Ιωάννου Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης - Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, 2015, σ. 618, (21-10-2016)   Δημοσιεύτηκε: Περιοδικό «Έκφραση», τ. 6, Νοέμβριος 2016, Άρτα, σ. 14-15   ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩN/ ΠΑΝΗΓΥΡΙΚΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑ 22ας ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2016/ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΙΜΩΜΕΝΩΝ    12.Βραβείο της Ακαδημίας, άνευ αντιστοίχου προκηρύξεως, στον κ. Παναγιώτη Ιωάννου για το βιβλίο του «Λεονάρντο ντα Βίντσι, Λεόν Μπαττίστα Αλμπέρτι, Αντρέα Πότσο, δια την ζωγραφίαν. Οι πρώτες μεταφράσεις κειμένων τέχνης από τον Παναγιώτη Δοξαρά»  (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, 2015). http://www.tovima.gr/files/1/2016/12/22/akademia.pdf      Γοητευμένη κλείνω το βιβλίο «Λεονάρντο ντα Βίντσι - Λέον Μπαττίστα Αλμπέρτι - Αντρέα Πότσο: Διά την ζωγραφίαν - Οι πρώτες μεταφράσεις κειμένων τέχνης από τον Παναγιώτη Δοξαρά» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης - Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, έκδοση - επιστημονική επιμέλεια - εισαγωγή: Παναγιώτης Κ. Ιωάννου) μετά τη δεύτερη ανάγνωσή του. Οι λόγοι πολλοί! Η εκτενής, τεκμηριωμένη και καλογραμμένη εισαγωγή, η οποία, ακόμα κι αν δεν είσαι ειδικός, σε παίρνει μαζί της, η αισθητική απόλαυση, οι αποκτηθείσες γνώσεις, η πυροδότηση της περαιτέρω αναζήτησης, η επαφή μ’ έναν κόσμο μακρινό, αλλά με τον τρόπο του παρόντα, το ταξίδι. Εκείνο το ιδιότυπο ταξίδι, ο ξεχωριστός, μοναχικός και μοναδικός διάλογος με το βιβλίο, η συνομιλία με τον «κόσμο» που κομίζει, με τον «κόσμο» του.    Απευθυνόμενο, μάλιστα, το εν λόγω βιβλίο, σε ζωγράφους, σε ιστορικούς της τέχνης, σε φιλολόγους, αλλά και σε κάθε άλλον φιλόμουσο, ξεκίνησε το δικό του ταξίδι και χωρίς άλλο συνιστά και θα συνιστά σημαντικό σημείο αναφοράς για όσους έχουν ενδιαφέρον για την ιστορία της τέχνης, για την εξέλιξη και τους σταθμούς της ελληνικής γλώσσας, αλλά και για όσους απλά επιθυμούν εκλεκτές γνωστικές συγκινήσεις. Πρόκειται, άλλωστε, για ένα πόνημα, το οποίο ήρθε να ρίξει φως σε πολλές εκφάνσεις της ζωής και του έργου του πολυπράγμονος Παναγιώτη Δοξαρά, δεδομένου ότι οι περισσότερες μέχρι τώρα γνώσεις γύρω από το πρόσωπό του είχαν διαμορφωθεί σχεδόν ερήμην των πρωτογενών πηγών, και είναι αποτέλεσμα εμβριθούς προσπέλασης, τόσο αυτών, όσο και σχετικών δευτερογενών πηγών.    Ο Παναγιώτης Ιωάννου, αφού εργάστηκε με υποδειγματική επιμέλεια για μεγάλο χρονικό διάστημα και κατέβαλε πολύ μόχθο, απευθύνει στο κοινό αυτό το σύγγραμμα, το οποίο, εκτός από έναν κατατοπιστικό Πρόλογο, περιλαμβάνει δύο μέρη, τα οποία συμπληρώνονται από Σημειώσεις, Γλωσσάριο και Summary.      Το πρώτο μέρος, η «Εισαγωγή», έχει ως γενικό τίτλο «Ο Παναγιώτης Δοξαράς και ο κώδικας «Τέχνη Ζωγραφίας». Εδώ, ο συγγραφέας προχωρεί στην ανασύσταση της βιογραφίας του Δοξαρά, ο οποίος γεννήθηκε το 1662 στο Κουτήφαρι της Μάνης, πιθανότατα από οικογένεια ζακυνθινής καταγωγής, και διέδραμε τον βίο του μεταξύ Πελοποννήσου, Επτανήσων και Βενετίας. Σ’ αυτή την πορεία, σταδιοδρόμησε στο Βενετικό στράτευμα και τιμήθηκε, διακρίθηκε στη ζωγραφική, θεωρούμενος ως ο πρώτος νεοέλληνας ζωγράφος και έχοντας αφήσει το καλλιτεχνικό του στίγμα σε έργα, τα οποία φέρουν την υπογραφή του και σε μια σειρά άλλων, τα οποία έχουν αποδοθεί ή αποδίδονται, όχι πειστικά τεκμηριωμένα, σ’ αυτόν, και πρωτοπόρησε μεταγλωττίζοντας βιβλία τέχνης στη μητρική του γλώσσα.    Το πρώτο έργο του Παναγιώτη Δοξαρά ανακαλύφθηκε μόλις το 2000, προέρχεται από το τέμπλο της Μονής Στροφάδων Ζακύνθου και αφορά σ’ έναν Εσταυρωμένο με τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών. Άλλο έργο του, με εντελώς διαφορετικά υφολογικά χαρακτηριστικά, είναι μια ολόσωμη απεικόνιση του κόμη von der Schulenburg. Τελευταίο τεκμηριωμένο έργο του είναι ένα σύνολο δεκαεπτά ελαιογραφιών, το οποίο ολοκληρώθηκε το 1727 και κοσμούσε την επίπεδη οροφή του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα, δηλαδή την ουρανία, λέξη, η οποία εισήχθη πιθανόν από τον ίδιο και χρησιμοποιείται στα Επτάνησα, για να δηλώσει τις διακοσμημένες οροφές ναών με ένθετους πίνακες, συνήθως με ξυλόγλυπτα πλαίσια. Τα έργα αυτά αντικαταστάθηκαν γύρω στα 1851-1852 από έργα του ζωγράφου Νικολάου Ασπιώτη για λόγους, οι οποίοι χρήζουν διερεύνησης.    Η ζωγραφική τέχνη του Δοξαρά διακρίνεται για το διττό της ύφος, όπως σημειώνει ο συντάκτης της μελέτης «δια την ζωγραφίαν», μια και διαφαίνονται σ’ αυτή δυο φάσεις, μια «βυζαντινότροπη» και μια «δυτική», «οι δημιουργίες του παραμένουν τα πρώτα τεκμήρια περί αυτούσιας «νατουραλιστικής» ζωγραφικής στα Επτάνησα αλλά και στον ευρύτερο ελληνικό χώρο» (σ. 37) και «το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της περίπτωσής του συνίσταται στο ότι δεν περιορίστηκε στην πλήρη αφομοίωση των ιταλικών ζωγραφικών τρόπων αλλά προέβη στη διάδοση των δυτικών προτύπων και μέσα από τη μεταφορά θεμελιωδών έργων στα ελληνικά: ακριβώς με τα συγγράμματά του «Τέχνη Ζωγραφίας» (1720, 1724) και «Περί ζωγραφίας» (1726).» (σ. 39)    Στο πρώτο ο Δοξαράς μετέφρασε κείμενα πρακτικού και θεωρητικού χαρακτήρα, συγκεκριμένα δύο πραγματείες περί ζωγραφικής του Leonardo da Vinci και του Leon Battista Alberti, και τα δύο, συγγράμματα θεμελιώδη για την ιστορία της ιταλικής τέχνης της Αναγέννησης. Σύμφωνα με την Αφιέρωση στο «Τέχνη ζωγραφίας», στόχος αυτών των μεταφράσεων ήταν η προσφορά στο ελληνόφωνο κοινό, ιδιαίτερα στους καλλιτέχνες, βασικών αρχών ζωγραφικής και μάλιστα με αξιώσεις πληρότητας - «ἡ βίβλος αὔτη περιέχει πάντα τά τῆς εἰκονογραφικῆς τέχνης», γράφει ο ίδιος (2v), - στόχος, ο οποίος θα ολοκληρώνονταν με τη σύνταξη του κατά πολύ συντομότερου κώδικα «Περί ζωγραφίας», τον οποίο εκπόνησε, όπως ο ίδιος δηλώνει, «εἰς ζήτησιν τῶν φιλομαθῶν» (σ. 40).    Ο κώδικας «Τέχνη ζωγραφίας», τον οποίο παρουσιάζει κριτικά η παρούσα έκδοση, σώζεται σε δύο απόγραφα· το ένα φυλάσσεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας και το άλλο στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Ο Παναγιώτης Ιωάννου τα παρουσιάζει και προχωρεί στην συγκριτική τους αποτίμηση, από την οποία προκύπτει πως το απόγραφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης είχε τύχει μεγαλύτερης επιμέλειας και ήταν σχεδόν έτοιμο να τυπωθεί.    Στο σύγγραμμα «Τέχνη ζωγραφίας» περιλαμβάνεται και η «Σύντομος διδασκαλεία διά τήν ζωγραφίαν τοῦ τείχου», που αποτελεί μετάφραση της με ευρεία διάδοση πραγματείας «Breveistruzioneperdipingereafresco» του ζωγράφου και συγγραφέα Andrea Pozzo, από την οποία ο Δοξαράς επέλεξε να μεταφράσει μόνον την ενότητα που αφορά σε πρακτικές οδηγίες για την τεχνική της νωπογραφίας και τη «ζωγραφία εἰς τό ξηρόν» (162 v). Παρά τα γλωσσικά προβλήματα, αξίζει να πάρουμε μια γεύση από το εισαγωγικό σημείωμα της ενότητας, όπου συμπεριέλαβε και τις ακόλουθες οδηγίες: «νά γυμνάζουνται ἐκεῖνοι οἱ ζωγράφοι ὁποῦ τῶν ἀρέσει νά πράθουν τοῦτον τόν τρόπον τῆς ζωγραφίας τοῦ τοίχου. Διότι πάντοτε δέν εὐρίσκουν ἀνθρώπους πρακτηκούς διά νά τούς διδασκαλεύσουν τοσοῦτον μέ λεπτότητα ὅσον ζητᾶἡ χρεία». (158r)    Πριν φτάσουμε στη σημερινή, σημαντική από πολλές απόψεις, έκδοση του κώδικα «Τέχνη ζωγραφίας» του Παναγιώτη Δοξαρά, αυτός έγινε γνωστός στα μέσα του 19ου αιώνα από δύο Επτανήσιους, τον Ανδρέα Μουστοξύδη και τον Σπυρίδωνα Λάμπρο· ο πρώτος ανακάλυψε ένα απόγραφο στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας και ο δεύτερος ένα άλλο στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αθήνας και εξέδωσαν κάποιες σελίδες του. Από τότε, όμως, μέχρι την τωρινή έκδοση, ό,τι και να γράφτηκε, γράφτηκε, όπως προαναφέρθηκε, ερήμην του συνόλου των περιεχομένων του κώδικα. Πέραν αυτών, σημασία έχει πως ο Δοξαράς μπήκε στον κόπο να μεταφράσει κείμενα, των οποίων η απαιτητική ειδική ορολογία προϋπέθετε άριστη γνώση της ιταλικής γλώσσας, την οποία δεν διέθετε. Ο Παναγιώτης Ιωάννου αναλύει και εκθέτει εμβριθώς όλες τις παραμέτρους του θέματος, σημειώνει πως το σύγγραμμα του Δοξαρά είναι το «πρώτο μέχρι τώρα γνωστό σύγγραμμα περί τέχνης στα ελληνικά στο οποίο γίνεται με προγραμματικό τρόπο λόγος περί της εικαστικής παραγωγής· εξάλλου, η δημιουργία του οφείλεται στον πρώτο καλλιτέχνη που βρέθηκε σε συνθήκες κατάλληλες για τη σύνταξή του» (σ. 133) και επισημαίνει πως τα περιεχόμενα του συγγράμματος «Τέχνη ζωγραφίας», ήταν σημαντικά, τόσο για τον Δοξαρά, όσο, όπως πίστευε ο ίδιος, και για τους ελληνόφωνους του καιρού του, στον επτανησιακό και στον ευρύτερο βαλκανικό ελληνόφωνο χώρο.    Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου που έχει ως τίτλο «Τέχνη Ζωγραφίας» - Τα κείμενα του Αθηναϊκού απογράφου» (1724), ο αναγνώστης έχει τη χαρά να απολαύσει την ιδιότυπη, γλαφυρή, σχεδόν λογοτεχνική, σε πολλά σημεία, μετάφραση των εν λόγω κειμένων από τον Παναγιώτη Δοξαρά.    Στον κώδικα «Τέχνη ζωγραφίας», λοιπόν, εκτός από μεταφράσεις κειμένων που αφορούν στην τέχνη και συγκεκριμένα, στην «Πραγματεία Περί Ζωγραφικής» του Leonardo da Vinci, στο βιβλίο του Leon Battista Alberti «Περί Ζωγραφίας» και σε μέρος της πραγματείας «Προοπτική για τους ζωγράφους και τους αρχιτέκτονες» του Andrea Pozzo, συγκαταλέγονται, επίσης, μεταγλώττιση στα ελληνικά όλων των υπαρχόντων, στο πρώτο εγκυκλοπαιδικό βιογραφικό λεξικό καλλιτεχνών, ονομάτων, μετάφραση των βιογραφιών του da Vinci και του Alberti, καθώς και ενός λόγου, του διάσημου εκείνη την εποχή ιησουίτη, του Paolo Segneri. Τέλος, στην αρχή του κώδικα υπάρχουν δύο προλογικά σημειώματα, τα οποία είναι υπογεγραμμένα αντίστοιχα από τον Παναγιώτη Δοξαρά και κάποιον μοναχό, ονόματι Λεόντιο, ο οποίος αναλαμβάνει να παρουσιάσει στο αναγνωστικό κοινό τον Παναγιώτη Δοξαρά και το αποτέλεσμα του μόχθου του, το οποίο προοριζόταν για εκτύπωση.    Οδεύοντας προς το τέλος αυτής της παρουσίασης, ας αναφερθεί πως στην παρούσα έκδοση, ο αναγνώστης, πέραν άλλων, έχει τη χαρά να απολαύσει, ακόμα κι αν δεν είναι ζωγράφος, την «Μεταχείρησιν δια την ζωγραφίαν» του Λιονάρδου του Βίντζη, όπως μεταγλωττίζει το όνομα του Leonardo da Vinci ο Παναγιώτης Δοξαράς, και να νιώσει την αύρα του ιδιοφυούς πνεύματος αυτού του ανθρώπου, ο οποίος συνιστά την αρχετυπική μορφή του αναγεννησιακού ουμανιστή, επιστήμονα και καλλιτέχνη, του Homo Universalis, αποδομένη στην ελληνική γλώσσα, με τις όποιες αστοχίες και τις όποιες μεταφραστικές επιλογές της πένας του Δοξαρά, ο οποίος «έπρεπε να μεταγλωττίσει λέξεις που αντιστοιχούσαν σε όρους και έννοιες δίχως αναλογία στον κόσμο για τον οποίο προορίζονταν οι μεταφράσεις· συνεπώς, δίχως αναλογία στην ελληνική γλώσσα της εποχής.» (σ. 94) Σε μια από τις σελίδες της, για παράδειγμα, μπορείς να διαβάσεις: «Ἐάν θελήσῃς νά κάμῃς ὅτι ἡἐγγύτητα ἑνός χρώματος νά δίδῃ χάριν τοῦἑτέρου ὁποῦ μέ αὐτό πλησιάζει, συνήθιζε ἐκείνην τήν τάξιν ὁποῦ φαίνεται καί κάμνουν αἱἡλικαί ἀκτίναι εἰς τήν σύνθεσιν τῆς πολυχρωμάτου ἴρις. Τά ὁποῖα χρώματα γίνονται εἰς τήν κίνησιν τῆς βροχῆς, διότι ἐκάστη σταγών μεταλλάττεται εἰς τήν κατάβασίν της εἰς καθ’ ἕνα ἐκ τῶν χρωμάτων τῆς αὐτῆς ἴριδος, καθάπερ ἀναδείχονται εἰς τόν τόπον τους. Τό λοιπόν πρόσεχε, ὅτι ἐάν θέλῃς νά κάνης μίαν ἐξαίρετον σκοτεινώτητα, δόσε της εἰς σύγκρισιν μίαν ἐξαίρετον λευκώτητα.» (σ. 253)    Για έναν μελετητή, ιδιαίτερα ενημερωτικό και απολαυστικό, είναι και το κεφάλαιο «Κατάλογος τῶν πλέον ἀρίστων ζωγράφων, νέων καί παλαιῶν, συλεχθέντων ἐκ διαφόρων βιβλίων, ἐληνικῶν τε καί ἰταλικῶν, μετά πλήστης ἐπιμελείας», στο τέλος της εισαγωγής του οποίου ο Δοξαράς σημειώνει: «Καί […] ἀναφέρνωμεν […] οὐ μόνον τούς ἄνδρας ἀλλά καί τάς γυναίκας ὁποῦ τεχνηέντως ἐμεταχειρίστηκαν τήν ζωγραφίαν. Μέ τό ὀλυμπιακόν ἔτος αὐτῶν εἰς τό ὁποῖον ἀνθύσασι.» (σ. 480). Εδώ, η προσπάθειά του να αποδώσει τα ονόματα, οδηγεί σε μια ιδιότυπη, απολαυστική και ενδιαφέρουσα γλωσσική περιπέτεια, στην οποία συντρέχει ως βοηθός η επιμελημένη παράθεση, από τον συντάκτη της μελέτης, των πραγματικών ονομάτων. Έτσι, έχουμε αναφορές, όπως Ἀρισταρίθη γυνή, Ζεύξις ἠράκλιος ὁ μέγας, Φειδίας ὁ μέγας ὀλυμπιάς, Ἄγγελος Βύγης φλορεντινός (Angelo Bigi), Ἀλέξανδρος Μαρής τουρινέζες (Alessandro Mari), Δομένικος Τιντορέτος λεγόμενος Ῥεμποῦστης ὑιός τοῦ μεγαλου Ἰακώβου (Domenico Tintoretto), Ἰωάννης Μάϊος ἤχε τό γένειον μακρύ ὁποῦ εὔθανε ἔως τούς πόδας του (Giovanni Maio), κ.λπ.    Κλείνοντας σ’ αυτό το σημείο την παρουσίαση του πονήματος «Διά τήν ζωγραφίαν» του Παναγιώτη Κ. Ιωάννου και με συνείδηση της αξίας του, θαρρώ πως είναι από κείνα που ο αναγνώστης οφείλει να τους αφιερώνει χρόνο και να τους χαρίζει επιστροφές.     Παναγιώτης Κ. Ιωάννου    Βιογραφικό σημείωμα: http://www.history-archaeology.uoc.gr/el/staff/dep/Ioannou.html