Γιάλομ Ίρβιν, Η θεραπεία του Σοπενάουερ

Απ’ τις πρώτες σελίδες του βιβλίου, ο αναγνώστης «εισβάλλει» στον πυρήνα του προβλήματος της ζωής, δηλαδή … στον θάνατο, εφόσον ο κεντρικός ήρωας, ο ψυχίατρος Τζούλιους μαθαίνει ότι πάσχει από καρκίνο του δέρματος, κι ότι έχει μπροστά του ένα χρόνο «υγιούς ζωής». Παρακολουθούμε τα βήματα που τον φτάνουν στη συνειδητοποίηση, τις αντιδράσεις και τις εσώτερες σκέψεις του – καθώς και τις αντιδράσεις των άλλων, των συναδέλφων, των πελατών, των μαθητών του. Χαρακτηριστικές οι σελ. 32-34, στις οποίες ο Τζ. ανακοινώνει την είδηση στην «ομάδα υποστήριξης ψυχοθεραπευτών» και… «έπειτα σα να συμφώνησε όλη η ομάδα πως δε χρειάζονταν άλλα λόγια. Τα τελευταία 20 λεπτά έκατσαν όλοι σιωπηλοί. Στις ομάδες οι μακριές σιωπές είναι συνήθως γεμάτες αμηχανία, αυτή όμως ήταν διαφορετική, σχεδόν ανακουφιστική. Ο Τζ. ομολόγησε με μεγάλη απροθυμία ότι αυτή τη σιωπή την ένιωσε «ιερή». Αργότερα σκέφτηκε πως εκείνη την ώρα τα μέλη της ομάδας δεν εξέφραζαν μόνο το πένθος τους. Έβγαζαν το καπέλο, στέκονταν προσοχή, συνδέονταν με τη ζωή του και τον τιμούσαν».

Και παρακάτω (σελ.34):

Η παρουσία του θανάτου στη σκηνή τον έφερνε πιο κοντά στην αληθινή συνειδητοποίηση. Όχι ότι έγινε σοφότερος. Απλώς η αφαίρεση των περισπασμών- της φιλοδοξίας, του σεξ. πάθους, των χρημάτων, της κοιν. θέσης, της επιβεβαίωσης από τους άλλους, της διασημότητας- του προσέφερε μια πιο καθαρή ματιά. Μια τέτοια αποδέσμευση δεν ήταν η αλήθεια του Βούδα; ‘Ισως ναι, εκείνος όμως προτιμούσε τον δρόμο των αρχαίων Ελλήνων: όλα με μέτρο. Χάνουμε πάρα πολλά από την παράσταση της ζωής αν δε βγάλουμε ποτέ το σακάκι μας και δεν μπούμε στο χορό. Γιατί να τρέξουμε στην έξοδο νωρίτερα απ’ την ώρα που κλείνει;

Στην υπόθεση εισχωρεί «ορμητικά» και ο συμπρωταγωνιστής Φίλιπ, ένας ιδιόρρυθμος παλιός φίλος του Τζ., με τον οποίο οι συνεδρίες, δηλ. η θεραπεία, είχαν φτάσει σε αδιέξοδο. Σε μια παρόρμηση της στιγμής (που εξηγείται στη συνέχεια) ο Τζ. τον αναζητά, για ν’ ανακαλύψει σοκαρισμένος ότι ο Φίλιπ δεν του αναγνωρίζει καμιά επιτυχία, έχει στραφεί κι αυτός σ’ ένα είδος ψυχιατρικής («φιλοσοφική συμβουλευτική» ονομάζεται), εξακολουθεί να είναι νεκρωμένος συναισθηματικά, να είναι αντικοινωνικός και μονόχνωτος. Η συνάντησή τους καταλήγει σε μια πρωτότυπη συναλλαγή: ο Φίλιπ θα μυήσει τον Τζ. στη θεωρία του Σοπενάουερ ( ο οποίος τον βοήθησε στο παρελθόν ν’ απαλλαγεί από τις προσωπικές του εμμονές) κι ο Τζ. σε αντάλλαγμα θα κάνει την απαιτούμενη εποπτεία στην ψυχοθεραπεία, για να γίνει επίσημα ο Φ. ψυχοθεραπευτής. Ο Τζ. αρχικά δε δέχεται, γιατί θεωρεί ότι ο Φίλιπ δεν είναι «έτοιμος» να γίνει ψυχοθεραπευτής, κι έτσι τον πείθει να συμμετάσχει στην ψυχοθεραπευτική του ομάδα ως ασθενής, επί 6 μήνες! (διάλογος πολύ δυνατός, σελ. 101-106)

Όσο προχωράει λοιπόν η παράδοξη αυτή σχέση, το ενδιαφέρον αυξάνεται. Ο Φίλιπ είναι πολύ ισχυρή προσωπικότητα, και σίγουρα «δίνει» κι αυτός με τη σειρά του στον Τζ. Παρακο-λουθούμε τις συνεδρίες, γνωρίζουμε από κοντά τα πρόσωπα που συμμετέχουν σ’ αυτές, ενώ παράλληλα, σχεδόν κεφάλαιο παρά κεφάλαιο, παρατίθενται στοιχεία από τη ζωή του Σοπενάουερ (είναι στοιχεία τεκμηριωμένα, βασισμένα σε γράμματα και ντοκουμέντα μιας ζωής στερημένης από αγάπη και γονεϊκή στοργή, δοσμένα με πολλή γλαφυρότητα, καθόλου κουραστικά). Τα στοιχεία αυτά φωτίζουν τη σκοτεινή προσωπικότητα του Φίλιπ, μας τον κάνουν πιο «ανθρώπινο», πιο κατανοητό, πιο συμπαθή, μας γίνεται σαφές το γιατί βρήκε αποκούμπι και δύναμη στον Σοπενάουερ και γιατί όλα οι άλλες διέξοδοι του φαίνονται ανούσιες.

Ο αναγνώστης καταπλήσσεται διαρκώς: αρχικά, η παρουσία του αρνητικού, αντικοινωνικού, αναισθητοποιημένου Φίλιπ στην ομάδα είναι εντυπωσιακή: σχεδόν παραμερίζει τον Τζ. (ο οποίος, πολύ ανθρώπινα, …ζηλεύει και, τέλος πάντων, μας εκμυστηρεύεται την εσωτερική του σύγκρουση) με τις σοφές, μετρημένες και απροσδόκητες απαντήσεις του. Οι συναντήσεις, δηλαδή, δεν κινούνται στο κλισαρισμένο πρότυπο των ψυχιατρικών συνεδριών, όπως θα περίμενε κανείς (που κι αυτό ακόμα, θα’ χε παρόλ’ αυτά ενδιαφέρον!!). ο έλεγχος ξεφεύγει πολλές φορές από τον συντονιστή της ομάδας Τζ., ο οποίος παρακολουθεί τη συνεδρία κατάπληκτος ή αμήχανος, πράγμα που τον καθιστά πολύ συμπαθή!! Όλοι τώρα έχουν γίνει πρωταγωνιστές, γιατί έχουν μια προσωπική ιστορία ο καθένας και ωριμάζουν μέσα από τις συγκρούσεις.

Η μεγάλη τομή έρχεται όταν επιστρέφει η Παμ απ’ το «ταξίδι αυτογνωσίας» στο Θιβέτ! Όλοι μιλούσαν στις προηγούμενες συνεδρίες με πολλή συμπάθεια γι’ αυτήν, αλλά όταν έρχεται αποκαλύπτεται η πιο αρνητική, κακιά πλευρά της: ήξερε τον Φίλιπ πριν από 20 χρόνια και τρέφει τρομερό μίσος γι’ αυτόν! Το γεγονός αυτό δρα καταλυτικά στο ν’ αποκαλυφθούν στοιχεία απ’ το παρελθόν, αλλά και ν’ αναπτυχθούν δυνάμεις μερικές φορές ανεξέλεγκτες (μίσος, ζήλεια, κ.λ.π.)

Πίσω απ’ όλ’ αυτά, σα φόντο, είναι η σκιά του επικείμενου θανάτου του Τζ., σκιά που αναγκάζει τους θεραπευόμενους να ξεχωρίζουν την ουσία και να περιστρέφουν τα θέματα συζήτησης γύρω απ’ την αξία της ζωής και του θανάτου. Αυτό άλλωστε υποβάλλεται κι απ’ τα motto (συνήθως αποσπάσματα του Σοπενάουερ) που αναφέρονται κατά κανόνα στη ζωή- θάνατο.

Πρόκειται, επομένως, για μια «μυθιστορηματική μελέτη θανάτου», δοσμένη κατά τη γνώμη μου με εξαίσια τεχνικό τρόπο, γιατί κινείται σε πολλά επίπεδα: υπάρχει πλοκή, ήρωες, δράση, διάλογοι, ωρίμανση, βίωμα σε πρώτο επίπεδο, πράγμα που σημαίνει ότι κι ένας ανυποψίαστος από φιλοσοφία αναγνώστης μπορεί να το παρακολουθήσει με πολύ ενδιαφέρον. Παρ/λα, όμως υπάρχει και βάθος φιλοσοφικό (και ψυχολογικό), και μάλιστα παρατίθενται έμμεσα και αντικρουόμενες στάσεις ζωής (/θανάτου): το ταξίδι της Παμ στην Ινδία είναι αφορμή να δοθεί βιωματικά η «ανατολική» προσέγγιση του θανάτου (αποχή- ο πόνος προκαλείται από την «προσήλωση»- αντίδοτο η κατάργηση του εαυτού, της επιθυμίας, κ.λ.π.)΄. Βέβαια, εντέλει η Παμ δίνει την προσωπική της απάντηση (σελ. 220): «Είναι αραγε τόσο αγωνιώδης η ζωή, ώστε να πρέπει να τη θυσιάσουμε για την αταραξία»;

Άλλα χαρακτηριστικά σημεία:

Ο Χάιντεγκερ μίλησε για την αντίσταση στον περιορισμό των δυνατοτήτων. Για την ακρίβεια, τη συνέδεσε με το φόβο του θανάτου. Ο θάνατος, έλεγε, είναι η μη δυνατότητα περαιτέρω δυνατότητας.

Motto: Ο άνθρωπος είναι αδύνατον να ζήσει μια ευτυχισμένη ζωή. Το καλύτερο που μπορεί να κατορθώσει είναι μια ηρωική ζωή.

Η άρνηση του Φίλιπ για ζωή και συναίσθημα, υποστηριγμένη γερά από τη θεωρία του Σοπενάουερ, αρχίζει σιγά σιγά και παρουσιάζει ρωγμές. Εδώ είναι η μεγάλη τέχνη του Γιάλομ- χωρίς κλισέ και διδακτισμούς, μέσα από φυσιολογικούς διαλόγους αλλά και πολύ ουσιαστικούς, δείχνει πώς ωριμάζουν όλοι και μετεξελίσσονται.

Χριστίνα Παπαγγελή

Ημερομηνία τελευταίας επεξεργασίας: Σάββατο, 17. Μαρτίου 2007