Ηθικά Νικομάχεια, Αριστοτέλη

(επιλεγμένες ερωτήσεις από το βιβλίο του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας για την αξιολόγηση των μαθητών)

Ενότητα 9η:

·                     η μεσότητα σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις, και εξαρτάται από τις συνθήκες του χρόνου, του σκοπού, του τρόπου κλπ.

·                     η ηθική αρετή συνίσταται σ' αυτού του είδους τη μεσότητα.

Οι έννοιες του χρόνου, του σκοπού, του τρόπου κλπ. συμπληρώνουν επιρρηματικά (ὅτε, ἐφ' οἷς, ὡς …) τα διάφορα δεῖ της ενότητας. Στο κείμενο τονίζεται η αυστηρή οργάνωση της σκέψης και η μεθοδικότητα του Αριστοτέλη. Ενώ στην προηγούμενη ενότητα (8η) ο φιλόσοφος διατύπωσε τη σκέψη του υποθετικά (εἰ δὴ πᾶσα …) και δυνητικά (ἂν εἴη), προχωρεί στη νέα ενότητα σε αναλυτική εξέταση και υποβολή της υπόθεσης σε λογικό έλεγχο, για να πάρει τελικά η αρχική υπόθεση τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση (=πραγματικό, βεβαιότητα): Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή …

1. Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης διευκρινίζει τις σκέψεις που διατύπωσε πιο πάνω, κυρίως στην τελευταία περίοδο της προηγούμενης ενότητας: λέγω δὲ τὴν ἠθικὴν· αὕτη γὰρ ... καὶ τὸ μέσον. α) Ποιον τρόπο ανάλυσης χρησιμοποιεί ο φιλόσοφος για να δώσει τις διευκρινίσεις που θεωρεί αναγκαίες; (Προσέξτε τη λέξη με την οποία εισάγεται η ενότητα). β) Να αποδώσετε με δικά σας λόγια τις διευκρινίσεις αυτές.

2. Σε ποια πάθη αναφέρεται στην ενότητα ο Αριστοτέλης και ποιες γενικότερες συναισθηματικές καταστάσεις τα συνοδεύουν;

3. Όπως είδαμε σε προηγούμενη ενότητα (7η), η μεσότητα που έχει σχέση με την ηθική αρετή ορίζεται με κριτήριο το υποκείμενό της (πρὸς ἡμᾶς). Ποια κριτήρια προσθέτει εδώ ο φιλόσοφος, ώστε να οριστεί πληρέστερα η έννοια της «μεσότητας»;

4. Να εντοπίσετε τα ΡΣ της ενότητας που αναφέρονται στις έννοιες της υπερβολής και της μεσότητας. Ποια από αυτά αναφέρονται στο έργο του υποκειμένου της ηθικής αρετής και ποια υποδηλώνουν την κοινωνική της διάσταση; (Τα ρηματικά σύνολα, π.χ. ἔστι μᾶλλον, ἔστι ἧττον, ἀμφότερα οὐκ εὖ, κτλ. (σχεδόν όλα τα ΡΣ της ενότητας) θα πρέπει να διακριθούν κατά κατηγορία (έλλειψη, υπερβολή, μεσότητα). Η κοινωνική διάσταση της ηθικής αρετής υποδηλώνεται στα δεῖ, ψέγεται, ἐπαινεῖται, ενώ στο υποκείμενό της αναφέρονται τα  ἁμαρτάνεται και κατορθοῦται).

5. Α. Να συμπληρώσετε την πρόταση που λείπει, ώστε να ολοκληρωθούν οι συλλογισμοί:

(α) 1. Τὸ δ' ὅτε δεῖ καὶ ἐφ'οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον.

            2. ὅπερ (=τὸ ἄριστον) ἐστὶν τῆς ἀρετῆς.

            3. …………………………………………………………………..

(β) 1. Τὸ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται.

            2. …………………………………………………………………..

            3. Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή.

6. Να δείξετε με τη βοήθεια χωρίων του κειμένου ότι η πράξη του ψεύδεσθαι μπορεί να είναι αρετή και το πάθος του ἐλεῆσαι είναι δυνατόν να είναι κακία

Λεξιλογικές ασκήσεις:

·                     Να εντοπίσετε στο κείμενο τα αντώνυμα των λέξεων: φοβηθῆναι, λυπηθῆναι, ἧττον, ἔλλειψις, ἁμαρτάνεται, ἐπαινεῖται και της φράσης οὐκ εὖ

Ενότητα 10η:

• η πολυμορφία της κακίας σε αντίθεση με την «απλότητα» (ἁπλῶς) της αρετής/ δυσκολία της επίτευξής της σε αντίθεση με την ευκολία της αποτυχίας

• έννοιες βασικές για τον ορισμό της αρετής και τον προσδιορισμό της κοινωνικής της διάστασης: μεσότης πρὸς ἡμᾶς, λόγος, φρόνιμος και ιδίως η έννοια της προαιρέσεως.

• πληρέστερος  ορισμός  της αρετής

1. Να γράψετε σε δύο στήλες τα αντιθετικά ζεύγη των εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθό/την ορθή πράξη και το κακό/την εσφαλμένη πράξη και να τα εξηγήσετε με δικά σας λόγια, χρησιμοποιώντας και παραδείγματα για καθεμία έννοια.

2. Να γράψετε τη συλλογιστική πορεία μέσα από την οποία ο Αριστοτέλης καταλήγει ότι η αρετή είναι μεσότης.

3. Ποιο είναι το νόημα του στίχου που παρεμβάλλει ο Αριστοτέλης και ποια σημασία έχει για την επιχειρηματολογία του;

4. Ποια σημασία έχει η προαίρεσις και ειδικά το γεγονός ότι η αρετή χαρακτηρίζεται ως ἕξις προαιρετική; Για να κατανοήσετε τη σημασία της σκεφθείτε αν θα μπορούσε να χαρακτηρίζεται από αντίθετες προς την προαίρεσιν έννοιες -γνωρίσματα

6. Να εξηγήσετε τι σημαίνει υποκειμενικός και αντικειμενικός χαρακτήρας της αρετής.

7. καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι: Εξηγήστε με δικά σας λόγια τη φράση, αφού τη συνδέσετε με ανάλογες διατυπώσεις στην ενότητα 7.

8. φρόνιμος, τοῦ δέοντος : Το περιεχόμενο των εννοιών αυτών δεν είναι πάντοτε, οριστικά και εφάπαξ καθορισμένο. Να εξηγήσετε, σύμφωνα και με όσα συζητήσατε στην προηγούμενη ενότητα, ποιος ορίζει το περιεχόμενό τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σ' αυτές τις έννοιες;

9. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, οι Πυθαγόρειοι θεωρούσαν το κακό αδιαμόρφωτο και το καλό διαμορφωμένο;

10. Συμφωνείτε με τον Αριστοτέλη ότι το να κάνουμε λάθος μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, ενώ το να κάνουμε το σωστό με ένα τρόπο; (Ένας ο δρόμος του θεού και χίλιοι του διαβόλου - Ο διάβολος έχει πολλά ποδάρια κτλ. )

Λεξιλογικές ασκήσεις:

1.                  προαίρεσις : Χρησιμοποιώντας τη λέξη προαίρεση και παράγωγα ή ομόρριζά της, να γράψετε φράσεις στην νέα ελληνική και να δώσετε τη σημασία τους.

2.                  φρόνιμος : Να γράψετε όσες σημασίες της λέξης στην αρχαία και στη νέα γλώσσα γνωρίζετε.

3.                  ράθυμος, ραδιουργία, ευπαθής, μεσόγειος, προορισμός, λιποψυχώ, αφορίζω, σχέση, εφεύρεση, έμπρακτος: Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια;

4.                  εἴκαζον : Να δώσετε τις σημασίες των φράσεων: α) κατὰ τὸ εἰκὸς καὶ ἀναγκαῖον, β) παρὰ τὸ εἰκός, γ) τὰ εἰκότα, δ) εἰκῇ καὶ ὡς ἔτυχεν.

Οι αριστοτελικές κατηγορίες  

Το έργο Κατηγορίαι αρχίζει, όπως πρέπει ίσως να αρχίζει κάθε λογική πραγματεία, με την εξέταση ορισμένων γλωσσικών δεδομένων˚ διακρίνει «αυτά που λέγονται χωρίς σύνδεση μεταξύ τους» (τὰ ἄνευ συμπλοκῆς λεγόμενα) από «αυτά που λέγονται σε σύνδεση μεταξύ τους» (τὰ κατὰ συμπλοκὴν λεγόμενα), δηλαδή διακρίνει λέξεις και φράσεις όπως «άνθρωπος», «τρέχει», «στο Λύκειο», από προτάσεις όπως «άνθρωπος τρέχει». Οι ασύνδετες λέξεις μπορεί να δηλώνουν ένα από τα ακόλουθα:

Ουσία (π.χ. «άνθρωπος»)

Ποσότητα (ποσόν, π.χ. «δίπηχυ»)

Ποιότητα (ποιόν, π.χ. «κίτρινο»)

Σχέση (πρός τι, π.χ. «τριπλάσιο»)

Τόπο (πού, π.χ. «στην Ακαδημία»)

Χρόνο (ποτέ, π.χ. «αύριο»)

Τοποθέτηση (κεῖσθαι, π.χ. «κάθεται»)

Κατάσταση (ἔχειν, π.χ. «φοράει καπέλο»)

Ενέργεια (ποιεῖν, π.χ. «γράφει»)

Πάθος (πάσχειν, π.χ. «άγεται»)

Αυτές οι κατηγορίες απαντούν - μερικές ή και όλες - σε όλα σχεδόν τα αριστοτελικά έργα, και παντού η θεωρία των κατηγοριών αναφέρεται ως κάτι που έχει ήδη αποδειχθεί.

Προαίρεσις, μέσον και φρόνιμος

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η ηθική αρετή είναι «ἕξις» ή ικανότητα της «προαιρέσεως», που προέκυψε από την κατάλληλη πρακτική, πείρα και παιδεία, να διαλέγει ο «προαιρούμενος» το «μέσον», «τò πρὸς ἡμᾶς». Κριτήριο της ορθής εκλογής είναι η γνώμη του «φρονίμου». Γι’ αυτό και η ηθική αρετή, κατά το μέτρο που συνδέεται με την «προαίρεσιν», ορίζεται ως ικανότης του «τò μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι». Το «μέσον» καθορίζεται από τον τρόπο, από τον χρόνο και τον «καιρό», και αποτελεί τον σκοπό της ηθικά αξιέπαινης πράξης. Το «μέσον» θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι είναι το αγαθό ως προς την κατηγορία του χρόνου, ειδικότερα του «καιροῦ», και ως προς την κατηγορία του «πρóς τι». …

Κατά το μέτρο που ο φρόνιμος έχει την ικανότητα να βουλεύεται ορθά και να διακρίνει το αγαθό ανάλογα με τη χρονική στιγμή και τις περιστάσεις, είναι δυνατόν να λεχθεί ότι ο φρόνιμος έχει την ικανότητα να ορίζει το μέσον και να το διακρίνει από την «ὑπερβολήν» και την «ἔλλειψιν». Η γνώμη του φρονίμου αποτελεί «ὅρον» για τον προσδιορισμό του «μέσου». Εφ’ όσον γνωρίζει όχι μόνον το «καθόλου» αλλά και το καθέκαστον στο οποίο αναφέρεται η «πρᾶξις»…

Α. Μπαγιόνας, (1994), σσ.307 - 308

Σχετικισμός και «προαίρεση»  

Δεν θα έπρεπε η διαπίστωση της σχέσης διαλεκτικού συλλογισμού αφ’ ενός, «βουλεύσεως», «προαιρέσεως», «ἀγαθοῦ» και «μέσου» αφ’ ετέρου, να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι ο Αριστοτέλης αναπτύσσει μια καθαρά σχετικιστική ηθική. Η σχέση ηθικής και διαλεκτικού συλλογισμού αποβλέπει μάλλον στο να αποσαφηνισθεί η επίδραση της συλλογικής σοφίας και πείρας στη γένεση των κρίσεων και προτάσεων με τις οποίες επαινούνται ή ψέγονται ορισμένες πράξεις. Το γεγονός ότι οι κρίσεις ή οι προτάσεις αυτές δεν προκύπτουν από αποδεικτικό συλλογισμό και το γεγονός ότι οι ηθικές αποφάσεις και πράξεις εντάσσονται στην περιοχή του «ἐνδεχομένου ἄλλως ἔχειν» κατοχυρώνει την ανθρώπινη ελευθερία και ευθύνη. Επίσης κατοχυρώνει την δυνατότητα «ἐπιδόσεως», δηλαδή προόδου και τελειοποιήσεως των προτάσεων της ηθικής κατά τη διάρκεια της ατομικής ζωής και της ανθρώπινης ιστορίας.

Α. Μπαγιόνας, (1994), σ. 311

  επιμέλεια: Χριστίνα Παπαγγελή

Ημερομηνία τελευταίας επεξεργασίας: Σάββατο, 14. Μαρτίου 2009