φιλολογικές σελίδες

[αρχική]  [αρχαία ελληνικά]  [έκθεση - έκφραση]  [λογοτεχνία]  [ιστορία]  [διάφορα]  [σύνδεσμοι]

 Ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος στο σχολικό εγχειρίδιο της Γ΄Λυκείου:

Πόσες και πόσες απορίες…

 

 

Μαρία Ευδωρίδου, 4ο Γενικό Λύκειο Δράμας

Εθνικοί ανταγωνισμοί 1 (σελ. 75-76)

        «Τον Αύγουστο του 1914 η Ευρώπη κατολίσθησε στη μεγαλύτερη έως τότε πολεμική περιπέτεια με ανάμεικτα συναισθήματα». Έτσι επιλέγουν οι συγγραφείς του βιβλίου να ξεκινήσουν την παρουσίαση του Μεγάλου Πολέμου. Ο αναγνώστης, λοιπόν, ενημερώνεται εξαρχής με μια πληροφορία (χρόνος έναρξης) και μια αξιολογική έκφραση (μεγαλύτερη έως τότε πολεμική περιπέτεια). Αλλά φαίνεται ότι το βάρος της συνέχειας στην αφήγηση το επωμίζεται ο καταληκτικός εμπρόθετος προσδιορισμός «με ανάμεικτα συναισθήματα». Τι προσδοκίες δημιουργεί η συγκεκριμένη έκφραση; Λογικά, περιμένουμε να αναφερθούν τα συναισθήματα αυτά και να ερμηνευτούν. Λογικά, επίσης, περιμένουμε ότι ένας πόλεμος προκαλεί πρωτίστως δυσάρεστα συναισθήματα- άλλωστε, και το ρήμα «κατολίσθησε» που χρησιμοποιήθηκε πιο πάνω για κάτι τέτοιο μας προϊδεάζει. Βέβαια, ένας καχύποπτος σχολαστικός θα μπορούσε να παρατηρήσει ότι η «κατολίσθηση» παραπέμπει σε φυσικό φαινόμενο ή σε ατύχημα και να εγείρει αντιρρήσεις για το αν ένας πόλεμος θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται έτσι από έναν ιστορικό. Ας προσπεράσουμε προς το παρόν αυτή τη διάσταση του θέματος και ας επανέλθουμε στα συναισθήματα. Τι μας αποκαλύπτει η συνέχεια; Το πρώτο (και μόνο) από τα «ανάμεικτα συναισθήματα» που μνημονεύεται είναι…η ανακούφιση!
         «…την ένταση του καλοκαιριού μετά τη δολοφονία του Αψβούργου αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου (σημαντικού προσώπου, όπως φαίνεται από την έντονη γραφή του ονόματος) στο Σαράγεβο της Βοσνίας, τη διαδέχτηκε γενική ανακούφιση». Η ένταση, υποθέτουμε, δεν εντάσσεται στα «ανάμεικτα συναισθήματα», αφού προηγείται, χρονικά, της «κατολίσθησης».
Απομένει, επομένως, η ανακούφιση, και μάλιστα η γενική ανακούφιση, και οι αναπόφευκτες απορίες: είναι τόσο μεμπτή η ευθύγραμμη ιστορική αφήγηση σε ένα βιβλίο ιστορίας, ώστε πρέπει διαρκώς να πληροφορούμαστε για τα γεγονότα με αναδρομές; (Πρώτα η έναρξη του πολέμου, μετά η δολοφονία που προηγήθηκε∙ ανάλογα, στο κεφάλαιο των Βαλκανικών: πρώτα η λήξη του Α΄ Βαλκανικού και η Συνθήκη του Λονδίνου, μετά οι συνθήκες που είχαν υπογραφεί πριν την έναρξη του πολέμου και τα πολεμικά γεγονότα…) Ποιος δολοφόνησε το Φραγκίσκο Φερδινάνδο (εντάξει, ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ, όπως αναφέρεται σε λεζάντα φωτογραφίας) και- κυρίως- γιατί; Πώς ακριβώς σχετίζεται αυτό το- έστω, δευτερεύον, κατά την ομολογία του εισαγωγικού σημειώματος, γεγονός- με τον πόλεμο; Θεωρείται αυτονόητο ότι οι μαθητές θυμούνται μια διαπίστωση που έγινε πριν… 13 σελίδες;(«…οι εθνικές επιδιώξεις της Σερβίας οδήγησαν στη ρήξη της με την Αυστρία και στην έκρηξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου…») Είναι, άραγε, δικαιολογημένη επιλογή να προτάσσεται εμφατικά η αναφορά σε συναισθήματα στην παρουσίαση ενός πολέμου; (Θυμόμαστε όλοι ότι το παλαιότερο βιβλίο ξεκινούσε με τα αίτια του πολέμου- και μάλιστα τα οικονομικά) Υπονοείται κάποιου είδους αιτιακή σχέση ανάμεσά τους; Και αν ναι, ποια; Ο πόλεμος προκαλεί συναισθήματα ή τα συναισθήματα πολέμους; Υποδηλώνεται απλώς μια στροφή της ιστοριογραφίας στον «κοινό άνθρωπο»; Ή έχουμε να κάνουμε με ένα νέο (;) ερμηνευτικό σχήμα που θεωρεί πως ο πόλεμος προκαλείται για να εκτονωθούν οι άνθρωποι από ποικίλες εντάσεις («… μια κάποια λύσις»); Θα συνεχίσουμε…

 

Εθνικοί ανταγωνισμοί 2 (σελ. 75-76)

 

         Ας δούμε τι μας επιφυλάσσει η συνέχεια. «Πολλοί θεώρησαν τον πόλεμο λύτρωση από την πεζή καθημερινότητα του αστικού πολιτισμού και ευκαιρία για ηρωισμούς, αυτοθυσίες και διακρίσεις σε έναν κόσμο ανεπανόρθωτα - όπως φαινόταν - υλιστικό». Καμία αντίρρηση- αρκεί να διευκρινίσουμε ποιοι ακριβώς ήταν αυτοί οι πολλοί. Όχι βέβαια ο φιλειρηνιστής Ζωρές, ο οποίος, εγκαίρως δολοφονηθείς, δεν πρόλαβε να αποτελέσει παραφωνία στο κλίμα της γενικής ανακούφισης. Ούτε, προφανώς, ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β΄, που εμφανίζεται στο σκίτσο της επόμενης σελίδας με ξεκάθαρα… υλιστικές ορέξεις, καθώς επιχειρεί να καταβροχθίσει την οικουμένη. Άρα, όπως υποψιαζόμαστε και… εκ του πλήθους τους, αυτοί οι πολλοί ήταν οι διάφοροι Φριτς και Τζον που έμελλε να αποτελέσουν κρέας για τα κανόνια, οι απλοί στρατιώτες των οποίων τον ενθουσιασμό τονίζει και σχετικό παράθεμα (… πάντα γελαστοί και γελασμένοι). Τουλάχιστον το παλαιότερο βιβλίο, παραθέτοντας τις σχετικές φωτογραφίες, σχολίαζε αυτή τη διαπιστωμένη χαρά με ένα υπονομευτικό θαυμαστικό…

     «Άλλοι όμως», συνεχίζει το βιβλίο- κι εμείς περιμένουμε « δεν ήταν τόσο αφελείς», «δεν ένιωσαν τέτοια χαρά», κάτι, τέλος πάντων, που να δικαιολογεί και τα «ανάμεικτα συναισθήματα» της αρχής και το «όμως». Φευ! «Άλλοι όμως είχαν περισσότερο συγκεκριμένες και λιγότερο ιδεαλιστικές

προσδοκίες. Οι Γερμανοί στρατιωτικοί θεωρούσαν τον πόλεμο ευκαιρία προκειμένου να απαλλαγούν από το εφιάλτη της περικύκλωσης από τη Γαλλία και τη Ρωσία. Η ηγεσία του βρετανικού ναυτικού… Οι Γάλλοι στρατιωτικοί εξάλλου…». Έστω! Έστω και έμμεσα, διαφαίνεται κάποια διαφοροποίηση: πολλοί χαρούμενοι με αφηρημένες ιδεαλιστικές προσδοκίες από τη μια, άλλοι (λιγότεροι;), με αξιώματα, χαρούμενοι κι αυτοί, με λιγότερο ιδεαλιστικές προσδοκίες (με λίγη φαντασία σχεδόν διαβάζουμε κάτω από τις γραμμές τη μπανάλ λέξη συμφέροντα) από την άλλη. Αλλά κι αυτή η αόριστη διάκριση αίρεται στη συνέχεια: «Οι Αυστριακοί (όχι, κάπως πιο απρόσωπα, η Αυστρία- άρα όλοι, αδιακρίτως;) επιδίωκαν να δώσουν στη Σερβία ένα μάθημα… Ανάλογα προβλήματα επιζητούσαν να λύσουν οι λαοί της Νοτιοανατολικής Ευρώπης είτε σε βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είτε σε βάρος των γειτόνων τους, για να κατοχυρώσουν πρόσφατα εδαφικά κέρδη, όπως οι Σέρβοι και οι Μαυροβούνιοι, ή για να αναθεωρήσουν πρόσφατες συνθήκες  που δεν τους ευνοούσαν, όπως οι Τούρκοι και οι Βούλγαροι». Τελικό συμπέρασμα που αποκομίζει ο αναγνώστης; Ο πόλεμος έγινε είτε γιατί τον προκάλεσε κάποια αιτία μυστική και απροσδιόριστη (και επομένως δικαιολογείται η αμηχανία των συγγραφέων που δεν αρθρώνουν τη λέξη αιτία ούτε μια φορά), είτε γιατί τον ήθελαν όλοι- λαοί, έθνη (τζάμπα τόσο μελάνι που ξοδεύτηκε στα προηγούμενα κεφάλαια για να εμπεδώσουμε τη διαφορά), ηγέτες, ρομαντικοί και ρεαλιστές, απλοί άνθρωποι και «μεγάλα κεφάλια», Γάλλοι και Γερμανοί, Έλληνες και Τούρκοι, για δικούς του λόγους ο καθένας, που συναποφάσισαν (…) να εμπλακούν σε εθνικούς ανταγωνισμούς (ο τίτλος της υποενότητας), το ίδιο αθώοι και ένοχοι για όλα. Θα επανέλθουμε.

 

 

Συγκρουόμενα συμφέροντα 1 (σελ. 76)

 

          Είδαμε, σχολιάζοντας την πρώτη υποενότητα του σχολικού εγχειριδίου για τον Α΄παγκόσμιο πόλεμο, τα προβλήματα που προκύπτουν από τις ασαφείς (λογικά και ιδεολογικά) διατυπώσεις. Η συνέχεια της αφήγησης δε μας βοηθάει, δυστυχώς, να ξεκαθαρίσουμε το τοπίο. Ο τίτλος της υποενότητας που ακολουθεί είναι «Συγκρουόμενα συμφέροντα». Και τα προβλήματα ξεκινούν με τη πρώτη κιόλας φράση: «Το γεγονός ότι η δολοφονία ενός Αψβούργου πρίγκιπα οδήγησε στην έκρηξη ευρωπαϊκού πολέμου φανερώνει μια βασική αδυναμία της ευρωπαϊκής κοινωνίας της εποχής, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την οργάνωση των διακρατικών σχέσεων  και των συνακόλουθων πολεμικών μηχανισμών». Μία ήταν η ευρωπαϊκή κοινωνία της εποχής; Τι απέγιναν αίφνης οι διαφορές των κρατών; Ή απλώς η αδυναμία ήταν κοινή σε όλα τα κράτη; Η κοινωνία συλλήβδην αποφασίζει για την οργάνωση των διακρατικών σχέσεων; Σε ποιο πολίτευμα και με ποιες συνακόλουθες διαδικασίες; Και, τέλος πάντων, ποιο είναι το συμπέρασμα στο οποίο θέλουν να καταλήξουμε; Ότι αν υπήρχε, ας πούμε, καλύτερη διπλωματία, η ένταση θα λυνόταν με διαπραγματεύσεις και ο πόλεμος θα είχε αποφευχθεί; Παρά τα συγκρουόμενα συμφέροντα; Τα οποία σχετίζονται κάπως με την οργάνωση των διακρατικών σχέσεων ή όχι; Και οι πολεμικοί μηχανισμοί γιατί άραγε κατηγορούνται ως ανοργάνωτοι; Το κυνήγι των εξοπλισμών στο οποίο είχαν αποδυθεί στις παραμονές του πολέμου οι βασικοί αντίπαλοι είναι γνωστό – τι άλλο θα μπορούσε να θεωρηθεί επαρκής οργάνωση; Ή μήπως το νόημα που θα ήθελαν οι συντάκτες να δώσουν είναι κάτι εντελώς διαφορετικό: ότι η κοινωνία ήταν αδύναμη να αποτρέψει την οργάνωση πολεμικών μηχανισμών; Συγχωρήστε μας, τους φτωχούς φιλολόγους χωρίς έξτρα πανεπιστημιακές περγαμηνές, που δυσκολευόμαστε να εννοήσουμε τα ελληνικά του βιβλίου. Αλλά φαντάζεται κανείς ότι οι μαθητές μας θα τα καταφέρουν καλύτερα;

 

Συγκρουόμενα συμφέροντα 2 (σελ. 76)

 

        Φαίνεται πως, σε κάποιους κύκλους, η έννοια (και η ίδια η λέξη) «συμφέροντα» θεωρείται, πώς να το πούμε, κάπως χυδαία για να ασχοληθεί κανείς μαζί της ενδελεχώς. Πώς αλλιώς να εξηγήσουμε το ότι, στο σχετικό κομμάτι, συμφέροντα ακούμε και συμφέροντα δε βλέπουμε; Για να είμαστε ακριβείς,

κάτι λέει το βιβλίο: ότι ήταν συγκρουόμενα και ότι είχαν παγκόσμιο χαρακτήρα. Αναφέρονται μάλιστα και οι τοπικές -  διεθνείς κρίσεις που προηγήθηκαν του Μεγάλου Πολέμου. Αλλά αν αναρωτηθεί κάποιος ανήσυχος μαθητής τι γύρευαν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, ας πούμε, στο Μαρόκο, δε θα βρει απάντηση. Νοσταλγούμε και πάλι το προηγούμενο σχολικό εγχειρίδιο, που ευθαρσώς ανέφερε τις απαγορευμένες λέξεις «αποικίες», «οικονομική διείσδυση», «μεγάλα οικονομικά συγκροτήματα», «ζώνες επιρροής», «πετρέλαιο»…

          Και ενώ η εκβιομηχάνιση και η οικονομική ανάπτυξη δε συναρτώνται ποσώς με τα παγκόσμια συμφέροντα και τις διεθνείς κρίσεις, εμφανίζονται στην αφήγηση, αμέσως μετά.  Για ποιο λόγο; Για να χρεωθούν τη διατάραξη «της παραδοσιακής οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων» και την αποδέσμευση πολλών ατόμων από «περιορισμούς και από αναστολές, με συνέπεια να αναπτυχθούν στο απρόσωπο πλαίσιο της πόλης διάφοροι αποσταθεροποιητικοί παράγοντες, όπως μια γενική ανησυχία, ανατρεπτικές οργανώσεις και κινήματα και σποραδικές εκδηλώσεις βίας.». Υπενθυμίζουμε ότι βρισκόμαστε στο κεφάλαιο Γ΄(«Ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος και οι άμεσες επιπτώσεις του»), στην ενότητα 1(«Οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων(1870-1914)») και στην υποενότητα «Συγκρουόμενα συμφέροντα» . Ο νοών…αμειφθήσεται! Ποια είναι, εν προκειμένω, τα συγκρουόμενα συμφέροντα; Της οργανωμένης βιομηχανικής κοινωνίας από τη μια, και των πολλών, ελεύθερων από αναστολές ατόμων, από την άλλη; Και πώς ακριβώς σχετίζεται αυτή η σύγκρουση με τον πόλεμο; Οι βιομηχανικές κοινωνίες κάνουν τον πόλεμο για να κλείσουν αυτό το εσωτερικό μέτωπο;(Όσο να’ναι, μπροστά σε μια παγκόσμια σύρραξη, οι σποραδικές εκδηλώσεις βίας ωχριούν…) Μήπως πάλι αυτά τα χωρίς περιορισμούς άτομα κατάφεραν να αποτελέσουν  για τις κυβερνήσεις των χωρών τους παράδειγμα προς μίμησιν κι έτσι, απαλλαγμένες με τη σειρά τους από αναστολές, προχώρησαν σε μια αποσταθεροποίηση κάπως μεγαλύτερης κλίμακας; Εδώ ο καθηγητής σηκώνει τα χέρια. Δεν τελειώσαμε όμως ακόμη. «Τέτοια φαινόμενα», πληροφορούμαστε, «ήταν πιο συνηθισμένα στην περιφέρεια της Ευρώπης… :στην Ιρλανδία, στην Πορτογαλία, στην Ισπανία, στην Ιταλία, στις βαλκανικές χώρες και στην Ανατολική Ευρώπη». Δηλαδή;;; Σε χώρες που δεν είχαν ούτε  εκβιομηχάνιση ούτε οικονομική ανάπτυξη – ορισμένες δε, ούτε και ιδιαίτερη συμμετοχή στον πόλεμο…Έλεος! (ή μήπως «αιδώς!»;)

 

Μαρία Ευδωρίδου

Ημερομηνία τελευταίας επεξεργασίας: Πέμπτη, 28. Φεβρουαρίου 2008

συνεργατικός δικτυακός τόπος με εκπαιδευτικό σκοπό και περιεχόμενο