Πηγή: Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗ
Ημερμομηνία καταχώρησης: May 17 2006 at 09:38:40 PM

ΤΟ «ΚΟΣΜΟΓΡΑΦΗΜΑ» ΤΟΥ ΜΗΝΑ


Η πιο διάσημη έκλειψη Ηλίου


Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗ*



Αν η έκλειψη Ηλίου δεν επιβεβαιώσει τη θεωρία μου, τότε θα λυπηθώ τον καλό Θεό. Η θεωρία είναι σωστή.

Αλβέρτος Αϊνστάιν, 1919

Η ολική έκλειψη Ηλίου, που έγινε ορατή στις 29 Μαρτίου από το Καστελόριζο, προξένησε έντονο ενδιαφέρον στην κοινή γνώμη και στους πολλούς ερασιτέχνες της αστρονομίας. Το νησί κατακλύσθηκε από τον κόσμο· ενώ αυτοσχέδια γυαλιά και τηλεσκόπια κάθε λογής βοήθησαν στην παρατήρηση του φαινομένου. Σε άλλες εποχές η έκλειψη θα προκαλούσε πανικό και χρησμούς για επερχόμενες καταστροφές. Τώρα η ακριβής και αναλυτική της πρόβλεψη υπρογράμμισε τον θρίαμβο του επιστημονικού νου και την απελευθέρωση του ανθρώπου από δεισιδαιμονίες.
Οι εκλείψεις Ηλίου δεν είναι βέβαια σπάνιο φαινόμενο στον ουρανό της Γης. Μία όμως από αυτές απέκτησε ιδιάζουσα βαρύτητα στη διαδρομή της επιστήμης. Παρατηρήθηκε έναν σχεδόν αιώνα πριν, στις 29 Μαΐου του 1919, και αυτή τη φορά υπήρξε ορατή από τη Νότια Αμερική και τις ακτές της Δυτικής Αφρικής. Η σπουδαιότητά της οφείλεται σε μια έμμεση αιτία: ότι έδιδε την ευκαιρία να ελεγχθεί μια τολμηρή πρόβλεψη της γενικής θεωρίας της σχετικότητας, που μόλις είχε δημοσιεύσει ο Αϊνστάιν. Σύμφωνα με την πρόβλεψη αυτή το αστρικό φως έπρεπε να καμπυλώνεται υπό την επίδραση της βαρύτητας, που ασκούν τα μεγάλα ουράνια σώματα, όπως ο Ηλιος. Μια ολική έκλειψη Ηλίου καθιστά εφικτή την παρατήρηση των κοντινών άστρων, και έδιδε συνεπώς τη δυνατότητα να μετρηθεί η καμπύλωση αυτή· και να διαπιστωθεί αν συμφωνούσε με τους ακριβείς υπολογισμούς του Αϊνστάιν.

Η ολική έκλειψη Ηλίου του 1919 αποτελούσε λοιπόν μια μοναδική ευκαιρία για τη δοκιμή της θεωρίας. Δεν αρκούσε όμως αυτό: έπρεπε να υπάρχει και ο κατάλληλος άνθρωπος, προικισμένος με τόλμη επιστημονική και οργανωτικές αρετές, για την επιτυχία του εγχειρήματος. Τύχη λοιπόν αγαθή, ο άνθρωπος αυτός υπήρχε. Ηταν ο Αρθουρ Εντιγκτον, αυθεντία ήδη στην αστροφυσική, καθηγητής στο φημισμένο πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, και υπέρμαχος -από τους λίγους εκείνη την εποχή- της θεωρίας του Αϊνστάιν. «Είναι αλήθεια», θα ρωτηθεί κάποια στιγμή, «ότι μόνον τρεις άνθρωποι στον κόσμο κατανοούν τη γενική θεωρία της σχετικότητας;» «Ποιος είναι ο τρίτος;», θα απαντήσει με απάθεια εκείνος -επιφυλάσσοντας το ιερό αυτό δικαίωμα μόνο στον εαυτό του και στον Αϊνστάιν.

Η χαρισματική λοιπόν επιστημονική και οργανωτική προσωπικότητα του Εντιγκτον ηγήθηκε της δύσκολης αποστολής, που για να αυξήσει τις παρατηρησιακές της δυνατότητες χωρίστηκε στα δύο. Η πρώτη ομάδα κατευθύνθηκε στη Βραζιλία· ο ίδιος ο Εντιγκτον με μια δεύτερη ομάδα κατασκήνωσε στο νησί Πρίνσιπε -καλή ώρα όπως το Καστελόριζο!- στον Κόλπο της Γουϊνέας. Ο καιρός ήταν άστατος, και οι δυσκολίες πολλές. Ο Εντιγκτον ωστόσο επέτυχε να λάβει μια σχετικά καθαρή φωτογραφία της εκλείψεως. Η βιαστική ανάλυσή της τον οδήγησε να αναγγείλει τηλεγραφικά: «Μέσα από τα σύννεφα, βλέπω μια ακτίνα αισιοδοξίας». Η ανάλυση έδειχνε πράγματι ότι η απόκλιση της φωτεινής ακτίνας συμφωνούσε με την πρόβλεψη του Αϊνστάιν.

Λίγους μήνες αργότερα, τα συνολικά αποτελέσματα της αποστολής, που επιβεβαίωναν τη συμφωνία με τη σχετικότητα, παρουσιάσθηκαν επίσημα στη Βασιλική Αστρονομική Εταιρεία. «Η παρουσίαση είχε την ποιότητα ενός αρχαίου δράματος», σχολίασε ο κορυφαίος μαθηματικός και φιλόσοφος Αλφρεντ Ουάιτχεντ. «Στον τοίχο η εικόνα του Νεύτωνα μας θύμιζε ότι η σπουδαιότερη από τις επισημονικές θεωρίες επρόκειτο τώρα, έπειτα από δύο και περισσότερους αιώνες, να υποστεί την πρώτη της τροποποίηση». Στο βήμα ο Εντιγκτον έλαμπε από αυτοπεποίθηση. Η μέρα αποτελούσε δικαίωση -ή έτσι τουλάχιστον φαινόταν- μιας συγκλονιστικής θεωρίας για τη βαρύτητα, αλλά και της δικής του αυθεντίας. Περισσότερο από τους κοινούς θνητούς, οι αυθεντίες έχουν πάντα την ανάγκη του θαυμασμού και της αποδοχής.

Είναι ωστόσο γεγονός ότι οι φωτογραφίες της εκλείψεως με δυσκολία έπειθαν ότι αποτελούσαν μια επιβεβαίωση της θεωρίας. Τα σφάλματα της αναλύσεως ήταν μεγάλα, και οι συνθήκες παρατήρησης απείχαν πολύ από τις ιδανικές. Αξίζει να σημειωθεί ότι η γωνιακή απόκλιση, που προέβλεπε ο Αϊνστάιν, ισοδυναμούσε με τη μετακίνηση ενός κεριού που βρίσκεται σε απόσταση ενός χιλιομέτρου μόλις κατά ένα εκατοστό του μέτρου!

Οι λεπτομέρειες αυτές δεν ήταν βέβαια ικανές να μειώσουν την κατάπληξη και τον ενθουσιασμό που προκάλεσε η ανακοίνωση του Εντιγκτον. Χαρακτηριστικός ήταν ο πρωτοσέλιδος τίτλος σε μια έγκυρη εφημερίδα της εποχής: «Επανάσταση στην Επιστήμη -Η νέα θεωρία του Σύμπαντος -Οι νευτώνειες ιδέες ανατράπηκαν». Η φήμη του Αϊνστάιν απογειώθηκε, και την προσωπικότητά του θα περιβάλλει πια η αχλύς του μύθου και της υπερβολής.

Σήμερα, βέβαια, η γενική θεωρία της σχετικότητας δεν έχει ανάγκη καμιάς επιβεβαίωσης. Με πολλούς τρόπους έχει αποδείξει την ισχύ της, αλλά και την προβλεπτική της ικανότητα· και έχει οδηγήσει σε συγκλονιστικά συμπεράσματα για τη γένεση του Σύμπαντος, την ύπαρξη μαύρων οπών και την εξέλιξη των αστέρων. Η καμπύλωση άλλωστε του φωτός, που διαπίστωσε -με περισσή ίσως αισιοδοξία!- ο Εντιγκτον, έχει σήμερα μια συνηγορία που ξεπερνά τη φαντασία: Ορισμένες φορές οι υπέρλαμπροι κβάσαρς, που εκπέμπουν ισχυρά ραδιοκύματα και ανιχνεύονται στα όρια του ορατού Σύμπαντος, δίδουν πολλαπλά είδωλα στα γήινα ραδιοτηλεσκόπια. Η επικρατέστερη ερμηνεία είναι ότι τούτο οφείλεται στην καμπύλωση των ραδιοκυμάτων, που είναι απλώς μια μορφή φωτός, από τους ενδιάμεσους γαλαξίες. Οι γαλαξίες δηλαδή ενεργούν, ούτε λίγο ούτε πολύ, σαν βαρυτικοί φακοί! Εντυπωσιακή υπήρξε επίσης η επιβεβαίωση της σχετικότητας από την ανακάλυψη των αστέρων νετρονίων, που έχουν τεράστια πυκνότητα και είναι τα κατάλοιπα από την κατάρρευση ενός μεγάλου άστρου. Οι αστέρες αυτοί, γνωστοί και ως πάλσαρ, περιστρέφονται ταχύτατα και «φωτίζουν» περιοδικά την Γη -όπως ένας κοσμικός φάρος- με ισχυρές δέσμες ραδιοκυμάτων. Η κίνηση ενός πάλσαρ και τα φαινόμενα που τη συνοδεύουν υπακούουν στη νέα αντίληψη για τη βαρύτητα που εκόμιζε η θεωρία του Αϊνστάιν.

Ενώ λοιπόν οι μετρήσεις από την ιστορική έκλειψη Ηλίου του 1919 ήσαν αμφιλεγόμενες, οδήγησαν εν μια νυκτί στην καθιέρωση της τολμηρής θεωρίας. Το συμπέρασμα που αναδύεται δεν είναι μόνον ότι η δύναμη μιας αυθεντίας -στην επιστήμη και στη ζωή!- παραμερίζει κάθε αμφιβολία. Είναι επίσης ότι μια φυσική θεωρία, που διαθέτει ισχυρά θεμέλια, συνέπεια και ομορφιά -όπως η γενική σχετικότητα- αποδεικνύεται συνήθως και αληθινή.

* Ο Γιώργος Γραμματικάκης είναι καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης κυκλοφόρησε πρόσφατα το νέο του βιβλίο «Η αυτοβιογραφία του φωτός».