Παναγιώτη Χαλούλου

 

Πατρινό καρναβάλι

Ο γάμος της Γιαννούλας της κουλουρούς

(Θεατρική σάτιρα)

 

της Παναγιώτας Π. Λάμπρη

(Κριτική παρουσίαση του βιβλίου, σε εκδήλωση στις 14 Φεβρουαρίου 2011, Πάτρα, Εμπορικός Σύλλογος «Ερμής»)

 

Κυρίες και κύριοι, καλησπέρα.

 

      Η Πάτρα ζει ήδη στους ρυθμούς της Αποκριάς· αυτή τη χρονιά δεν θα μπορούσα παρά ως ευτυχή συγκυρία να εκλάβω την έκδοση αυτές τις μέρες του θεατρικού έργου που φέρει τον τίτλο «Πατρινό καρναβάλι - Ο γάμος της Γιαννούλας της κουλουρούς». Συγγραφέας του είναι ο αγαπητός συνάδελφος Παναγιώτης Χαλούλος, ο οποίος στον πρόλογό του μας πληροφορεί πως το θεατρικό του έργο «αποτελεί μια δοκιμή να (ανα)παρασταθεί σκηνικά ένα λαϊκό δρώμενο που λάμβανε χώρα στην πόλη της Πάτρας στα χρόνια του μεσοπολέμου», «είχε ως κεντρικό πρόσωπο τη Γιαννούλα την κουλουρού» και «συμμετείχαν σε αυτό πλήθος εθελοντών από επώνυμους και ανώνυμους Πατρινούς»¹.

      Η συγγραφή ενός θεατρικού έργου από τον Παναγιώτη Χαλούλο, δεδομένης της μέχρι τώρα διαδρομής του, δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί  αναμενόμενη. Εκτός από το εξειδικευμένο συγγραφικό του έργο που σχετίζεται με το μάθημα της Ιστορίας και εκτός από την παρουσία του στον εικαστικό χώρο με αξιόλογες εκθέσεις ζωγραφικής, εξέδωσε το 2006 ένα βιβλίο με τίτλο «Εύθυμα Παραμύθια διασκευασμένα για το θέατρο - Πρακτικός οδηγός για σχολικές θεατρικές ομάδες» (εκδ. περί τεχνών, Πάτρα 2006) και κάθε χρόνο ανεβάζει με τους μαθητές του θεατρικές παραστάσεις, στις οποίες έχει το ρόλο του συντονιστή και του σκηνοθέτη. Άλλωστε και το εν λόγω θεατρικό έργο, πριν γίνει γνωστό στο ευρύ κοινό μέσω της παρούσας έκδοσης, ανέβηκε στη σκηνή από τη θεατρική ομάδα του 10^ου Γυμνασίου Πάτρας, στο οποίο υπηρετεί ο συγγραφέας του.

      Έτσι, το λαϊκό δρώμενο του «γάμου» της Γιαννούλας της κουλουρούς, αφού καταγράφηκε στα βιβλία του δημοσιογράφου Νίκου Ε. Πολίτη «Το καρναβάλι της Πάτρας» & «Οι ωραίοι τρελοί της Παλιάς Πάτρας, ντόρος και λαϊκοί τύποι» (Αχαϊκές εκδόσεις, Πάτρα, 1987 & 1999) και πέρασε έτσι στη γραπτή ιστορία του πατρινού καρναβαλιού, αφού η «ηρωίδα» του έγινε πρόσωπο της λογοτεχνίας στο διήγημα της Παναγιώτας Σμυρλή «Γιαννούλα η κουλουρού», τώρα, με την πένα του Παναγιώτη το δρώμενο δραματοποιείται και η Γιαννούλα γίνεται θεατρικός χαρακτήρας!  

      Στην υπόθεση του έργου, η οποία είναι εμπνευσμένη από την πασίγνωστη φάρσα, «το μεγαλύτερο ντόρο που γίνονταν στα Καρναβάλια»²  και αφορούσε το «γάμο» της Γιαννούλας της κουλουρούς, ο οποίος ματαιωνόταν κάθε χρόνο λίγο πριν τη στέψη, για να επαναληφθεί την επόμενη χρονιά, «ακολουθείται μυθοπλασία ανάλογη προς τα πραγματικά γεγονότα»³. Η «νύφη», αληθινό πρόσωπο, που «Άγνωστο από πότε και πώς της είχε γίνει έμμονη ιδέα ότι… "είναι δούκισσα της Αμερικής, αρραβωνιασμένη με τον πρόεδρο Ιούλσο (τον Ουίλσωνα εννοούσε) που είναι ερωτευμένος μαζί της και θα έρθει στην Πάτρα για να στεφανωθούν".»⁴ ήταν φυσικά και το βασικό πρόσωπο του ντόρου, τον οποίο απολάμβαναν δεόντως οι κάτοικοι της πόλης.

      Με σκηνές που παραπέμπουν σε άλλα λαϊκά δρώμενα, αλλά και στην commedia dell’ arte, όπου απουσιάζει ο γραμμένος διάλογος και κυριαρχεί ο αυτοσχεδιασμός, οι οργανωτές και οι καθοιονδήποτε τρόπο συμμετέχοντες βίωναν μέσα σε μια καθόλα διονυσιακή ατμόσφαιρα το στολισμό της νύφης, τη γαμήλια πομπή από την Άνω Πόλη στην προκυμαία, τη ματαίωση του γάμου, την παρηγοριά της απογοητευμένης Γιαννούλας!   

      Όπως είναι γνωστό, το δρώμενο διαμορφώθηκε στην Πάτρα την περίοδο του μεσοπολέμου, εποχή δηλαδή κατά την οποία η πόλη, αν και έχει χάσει μέρος της οικονομικής ακμής που στηρίζονταν στο  εμπόριο της σταφίδας, το λιμάνι της εξακολουθεί να έχει αξιόλογη εμπορευματική κίνηση, και οι κάτοικοί της, παρά τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα, όπως αυτό της Μικρασιατικής καταστροφής που έφερε στην πόλη ικανό αριθμό προσφύγων, αλλά και το γενικότερο ασταθές πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο εξακολουθούν, με κάθε ευκαιρία, να χαίρονται τη ζωή. Διοργανώνουν χοροεσπερίδες, καλλιστεία και φυσικά καρναβάλια, τα οποία δεν είχαν την ίδια αίγλη πάντοτε, αλλά οι Πατρινοί τα οργάνωναν και τα απολάμβαναν μέχρι τις παραμονές του δεύτερου μεγάλου πολέμου. Μέρος αυτών των καρναβαλιών ήταν οι ντόροι, όπως κι αυτός της Γιαννούλας, ο οποίος εξελίχθηκε σε λαϊκό δρώμενο και εν τέλει σε έθιμο.   

      Αυτό το δρώμενο που αποτελεί τη βάση του θεατρικού μύθου, όσο κι αν χαρακτηρίζεται ως μια «αθώα καρναβαλική διασκέδαση που οφείλουμε να την κρίνουμε με επιείκεια»⁵, δεν μπορούμε να μην το δούμε υπό το πρίσμα μιας κοινωνικής συμπεριφοράς που λάμβανε χώρα κυρίως στις «κλειστές» κοινωνίες, και αφορούσε άτομα, όπως η Γιαννούλα, που οι «λογικοί» αρέσκονται να τα χαρακτηρίζουν «τρελούς του χωριού»! Τα όρια βέβαια μεταξύ των δύο, των «λογικών» και των «τρελών», οι οποίοι πολύ συχνά, ιδιαίτερα στο παρελθόν, αναγκάζονταν να συνυπάρχουν, είναι πολύ εύθραυστα. Αυτή η ιδιάζουσα «συνύπαρξη» έχω την αίσθηση πως δημιούργησε και ως ένα βαθμό ερμηνεύει και το δρώμενο που μας απασχολεί.

      Αλλά και η εξέλιξη του λαϊκού δρώμενου ως εθίμου της Αποκριάς δεν είναι και τόσο τυχαία. Το θέμα του είναι ένας «γάμος» και αποκριάτικα γαμήλια δρώμενα, αν και διαφέρουν στις λεπτομέρειες τέλεσής τους, είναι κοινός τόπος σε πολλά μέρη της πατρίδας μας. Τέτοια έθιμα παραπέμπουν στις πανάρχαιες γιορτές της βλάστησης και της γονιμότητας και στην τελετή της ιερογαμίας, η οποία σχετίζεται άμεσα με τις γιορτές του Διονύσου. Για τη συμμετοχή σ’ αυτά απαραίτητα θεωρούνται η μεταμφίεση, οι βωμολοχίες, η πρόκληση θορύβου κλπ., με σκοπό την απομάκρυνση των κακών πνευμάτων, την επικράτηση του καλού και την εξασφάλιση βλάστησης, γονιμότητας, ευημερίας… Βέβαια, οι ντορατζήδες που ξεκίνησαν το δρώμενο που καθιερώθηκε στις λαϊκές συνειδήσεις και έγινε έθιμο το πιθανότερο είναι πως τίποτα από τα παραπάνω δεν είχαν στο μυαλό τους. Η διαμόρφωση όμως των λαϊκών εθίμων καθορίζεται από αντιλήψεις που έρχονται από το μακρινό παρελθόν και είναι βαθιά ριζωμένες στη συνείδηση του λαού.

      Εκτός όμως από την υπόθεση του θεατρικού έργου και το δρώμενο πάνω στο οποίο δομήθηκε αυτή, από δραματουργικής πλευράς σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης τα πρόσωπα, με κυρίαρχο βέβαια αυτό της Γιαννούλας!

       Η Γιαννούλα, μέσα από τη συνολική σκηνική παρουσία της, συνιστά έναν ολοκληρωμένο θεατρικό χαρακτήρα, ο οποίος, αν και είναι το κεντρικό πρόσωπο μιας θεατρικής σάτιρας, κατά βάθος είναι ένα τραγικό πρόσωπο με την έννοια ότι της συμβαίνουν πράγματα, για τα οποία η ίδια, αφού έχει μειωμένο καταλογισμό των πράξεών της, δεν ευθύνεται. Φυσικά όλα αυτά αναδεικνύονται μέσα από τη δυναμική των σχέσεων που αναπτύσσεται με τα υπόλοιπα πρόσωπα του έργου· η «ηρωίδα», λοιπόν, πλαισιώνεται, εκτός από τα αναγκαία για την τέλεση γάμου πρόσωπα, όπως του γαμπρού και του κουμπάρου, και με άλλα που η παρουσία τους συνάδει με την επισημότητα που θα ’πρεπε να έχει ένας γάμος σαν του Ιούλσου, «προέδρου» των ΗΠΑ· δήμαρχος, αντιδήμαρχος, νομάρχης, τραπεζίτης, αξιωματικός του λιμενικού κλπ. είναι παρόντες. Δίπλα σ’ αυτούς κινούνται άλλα πρόσωπα, τα οποία εν δυνάμει εκπροσωπούν  το πλήθος των προσκεκλημένων στο γάμο και φυσικά συμβάλλουν στην καρναβαλική νότα της «τελετής»!  Αν και κάποια πρόσωπα δεν συνιστούν ολοκληρωμένους θεατρικούς χαρακτήρες, η παρουσία τους είναι απαραίτητη, γιατί συμβάλλουν καίρια στη δημιουργία του κλίματος της χαράς και του κεφιού. Κατ’ αναλογία με τα πρόσωπα του δρώμενου «στη θεατρική σκηνή τα πρόσωπα που υποδύονται οι ηθοποιοί συμμετέχουν σε μια άλλη παράσταση που τα ίδια σκηνοθετούν αλλάζοντας ρόλους ο καθένας. Έτσι έχουμε θέατρο μέσα στο θέατρο»⁶.

      Η δημιουργία διονυσιακής ατμόσφαιρας καθορίζεται εν πολλοίς από τα πρόσωπα με την αποκριάτικη αμφίεση και την έντονη σκηνική τους δράση, αλλά προς αυτή την κατεύθυνση συνηγορεί επίσης το ανάλαφρο ή καλύτερα «χαριτωμένο» ύφος της γραφής, το οποίο βρίσκει την απόλυτη έκφρασή του στους  ευρηματικούς, συχνά σκωπτικούς, και γρήγορα εναλλασσόμενους διαλόγους. Ήδη από την πρώτη σκηνή οι ανώνυμοι μεταμφιεσμένοι με τις έμμετρες ατάκες τους δίνουν το στίγμα της κωμικής πλευράς της υπόθεσης. 

      Επίσης μπορούμε να παρατηρήσουμε πως τα πρόσωπα του έργου, οι μεταξύ τους διάλογοι και οι μεταμφιέσεις τους καθώς και οι καταστάσεις στις οποίες συμμετέχουν απηχούν στοιχεία από την ευτράπελη υπερβολή και από τα χονδροειδή αστεία της αρχικής φάρσας. Και όλα αυτά, σε συνάρτηση με τις λεπτομερείς σκηνοθετικές οδηγίες του συγγραφέα, δίνουν τη δυνατότητα για πολλαπλές σκηνοθετικές αναγνώσεις στο μέλλον. Εξάλλου, αν και το θεατρικό έργο έχει ως πηγή έμπνευσης κάτι πολύ τοπικό, έχει όλα εκείνα τα στοιχεία που το καθιστούν από πολλές απόψεις ενδιαφέρον και  μπορεί να ανεβεί σε θεατρικές σκηνές και εκτός της Πάτρας, αφού οι άνθρωποι ούτε θα πάψουν να γυρεύουν το γέλιο και τη χαρά, ούτε θα πάψουν να γελούν με τα παθήματα των άλλων, ούτε θα εκλείψουν εκείνοι οι ειδικοί που αναζητούν και αξιοποιούν κείμενα σαν και αυτό του Παναγιώτη, τα οποία εκπληρούν όλες τις παραμέτρους της κοινωνικής λειτουργίας του θεάτρου· την ψυχαγωγική, την ψυχολογική, την πολιτική και την αισθητική.      

      Φτάνοντας στο τέλος αυτής της σύντομης προσέγγισης του θεατρικού έργου «Πατρινό καρναβάλι - Ο γάμος της Γιαννούλας της κουλουρούς», επιτρέψτε μου να κλείσω με μια «εξομολόγηση» που μπορεί να εκληφθεί και ως μνημόσυνο στη μνήμη της «ζώσας» κατά τα άλλα ηρωίδας του, η οποία, όπως κι αν αυτή «παρεμβαίνει» στη ζωή των σύγχρονων Πατρινών, για μένα αποτελεί μια αγαπημένη μορφή κι έναν αγαπημένο θεατρικό χαρακτήρα. Κι αυτό, όχι, επειδή νιώθω  οίκτο για τα παθήματά της, ούτε επειδή ένιωσα πως στερήθηκε πολύ την αγάπη στη ζωή της. Απλά, την αγάπησα, όπως όλες τις γυναικείες μορφές που περνούν μέσα από το έργο του Παπαδιαμάντη, του Καρκαβίτσα, του Βιζυηνού και τόσων άλλων, που θυμίζουν τις μανάδες και τις γιαγιάδες που δίπλα τους μεγάλωσα και κουβαλούν στην ψυχή τους πολλά απ’ τα πάθια και τους καημούς της Ρωμιοσύνης!      

      Κι έχω την αίσθηση πως, αν μας «βλέπει» από ψηλά αυτό το βράδυ η Γιαννούλα, απαλλαγμένη από όλα, όσα βάραιναν τη ζωή της, μας κοιτάζει χωρίς κακία και μας κλείνει πονηρά το μάτι καθώς διαπιστώνει πως δεν ξεχάστηκε και πως συνεχίζει να εμπνέει και να διασκεδάζει και τους συγκαιρινούς μας, οι οποίοι ζουν σε μια εντελώς διαφορετική κοινωνία απ’ αυτή που έζησε εκείνη. Μια αστική κοινωνία, η οποία δεν ικανοποιείται με το να κατασκοπεύει το γείτονα πίσω από τα κλειστά πατζούρια και δεν έχει τον «τρελό του χωριού» που δίκην αποδιοπομπαίου τράγου αίρει τις αμαρτίες της! Οπότε, αφού η «επιστροφή» στο αποκριάτικο δρώμενο και στο εξής και στο θεατρικό έργο κρατά λίγο, τι άλλο μένει; Μεταξύ άλλων να παρακολουθεί τηλεοπτικά «δρώμενα» σαν κι αυτά που θίγει ο Παναγιώτης στο εισαγωγικό προλόγισμα⁷ του έργου του κάνοντας καίριες κοινωνικές παρατηρήσεις:

 

Δείτε, λοιπόν, τι κάνανε εις την παλιά την Πάτρα,

όταν δεν είχανε τι-βι να τους αποβλακώνει

και να τους δείχνει ποιος μουρλός πέφτει απ’ το μπαλκόνι…

……………………………………………….

 

Πλάκες, λοιπόν, κάναν χοντρές στους αγαθούς γειτόνους,

στους παλαβούς και στους τρελούς της κάθε συνοικίας,

γιατί δεν είχαν εκπομπή της Πάνια της Αννίτας,

που όλοι σας χαζεύετε και μοιάζετε με κείνους

τους μασκαράδες, τώρα δα που στη σκηνή θα βγούνε.»!!!   

 

      Συγχαρητήρια, Παναγιώτη. Εύχομαι το θεατρικό σου έργο να είναι καλοτάξιδο και να ευτυχήσει να παιχθεί σε πολλές θεατρικές σκηνές και έξω από τα σύνορα της Πάτρας!... Να είστε όλοι καλά. Σας ευχαριστώ για την παρουσία σας.

 

Υπόμνημα

 

1. Π. Χαλούλος, «Πατρινό καρναβάλι - Ο γάμος της Γιαννούλας της κουλουρούς», σ. 6, εκδόσεις Το δόντι, 2011

2. Ν. Ε. Πολίτης, «Το καρναβάλι της Πάτρας», σ. 48, Αχαϊκές εκδόσεις, 1987

3. Π. Χαλούλος, ο. π., σ. 9       

4. Ν. Ε. Πολίτης, ο. π., σ. 45               

5. Ν. Ε. Πολίτης, ο. π., σ. 49             

6. Π. Χαλούλος, ο. π., σ. 9

7. Π. Χαλούλος, ο. π., σ. 20