Όταν σκεφτόμαστε για θέατρο στο χώρο της εκπαίδευσης, πρέπει να θέσουμε κάποιους προβληματισμούς. Θέλουμε θέατρο ως τέχνη που στοχεύει σε παράσταση για κοινό; Θέλουμε θέατρο ως μέσο για τη διδασκαλία μας που στοχεύει στο μαθητή; Μήπως πρέπει να αναζητήσουμε και να βρούμε τη χρυσή τομή σε ένα θέατρο – τέχνη και μέσο διδασκαλίας;

Η θεατρική πράξη είναι άμεσα συνυφασμένη με το χώρο της εκπαίδευσης. Η διδασκαλία στην τάξη είναι μορφή θεατρικού δρώμενου. Δεν λείπει τίποτα! Ο δάσκαλος - σκηνοθέτης, οι μαθητές - πρωταγωνιστές, η τάξη - σκηνή και φυσικά το μάθημα - σενάριο. Η επιτυχία θα κριθεί από τον τρόπο, με τον οποίο ο δάσκαλος - σκηνοθέτης θα δραματοποιήσει το σενάριο, έτσι ώστε όλοι οι μαθητές να παίξουν ένα ρόλο συμμετέχοντας στο δρώμενο.

&#Ο διάλογος, η γόνιμη αντιπαράθεση απόψεων, η ικανότητα να ενδύεται κάποιος το ρόλο του δασκάλου ή του μαθητή και διδάσκονται και καλλιεργούνται. Όταν τελειώνει μια ώρα διδασκαλίας, τελειώνει μια θεατρική πράξη, ακολουθεί διάλειμμα και η επόμενη ώρα είναι μια άλλη πράξη με τον ίδιο ή άλλο σκηνοθέτη στην ίδια σκηνή, με τους ίδιους ηθοποιούς. Πού αλλού η διαλεκτική, ως θεμέλιο της θεατρικής δράσης, βρίσκει την πλήρη έκφρασή της, παρά στην τάξη του σχολείου; Και αυτή η δράση όσο πιο γόνιμη είναι, τόσο πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά οδηγεί στην ουσιαστική γνώση.

Μη διστάζουμε να γίνουμε σκηνοθέτες καθημερινά στο σχολείο στήνοντας ξεχωριστά πολιτιστικά δρώμενα με τους μαθητές μας. Το «δικό μας θέατρο» είναι η τάξη. Στόχος μας η διδασκαλία, η παιδεία του μαθητή.

Μπορούμε τη θεατρική εμπειρία μας να τη χρησιμοποιήσουμε για να κάνουμε Τέχνη. Να οργανώσουμε μια παράσταση με τους μαθητές μας, καλώντας τους να αυτο-εκφραστούν υπο-δυόμενοι. Να τολμήσουν και αυτοί, αλλά και εμείς να δούμε τα πράγματα με διαφορετικούς τρόπους. Όλα μπορούν να αλλάξουν στο θέατρο, τίποτα δε μένει στατικό, όπως στατική δεν είναι και η γνώση.

Μια παράσταση σχολική απαιτεί τη συνεργασία συναδέλφων διαφόρων ειδικοτήτων και την ενεργητική συμμετοχή των μαθητών. Είναι ένα ενδιαφέρον παιχνίδι που απαιτεί ουσιαστική διδασκαλία των ρόλων, έμπνευση, φαντασία, αρμονία.

Υπάρχουν τα έργα δωματίου, τα ελληνικά μονόπρακτα ή, ακόμα καλύτερα, τα έργα ανοικτής δραματουργίας, τα οποία προσφέρονται για συλλογικότερους θιάσους, ευρύτερη συνεργασία (μεγαλύτερες μαθητικές ομάδες - συνεργασία ειδικοτήτων καθηγητών) και αποφεύγουμε έτσι πολλές φορές τη βεντετοποίηση μαθητών ή μαθητριών με το ισόποσο συνήθως μοίρασμα των ρόλων.

Αναγκαία είναι η ανάγνωση ολόκληρου του έργου ενώπιον όλης της ομάδας: μέλη της ομάδας μοιράζονται πρόχειρα ρόλους και κάνουν ανάγνωση χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις.

Καλό είναι μετά την ανάγνωση να ακολουθήσει μια δραματουργική ανάλυση, διεξοδικότερη εκείνης της πρώτης παρουσίασης του έργου (φάση επιλογής έργου). Γίνεται συζήτηση για το συγγραφέα και την εποχή του, το ιστορικό - κοινωνικό πλαίσιο του έργου, τους χαρακτήρες καθώς και τα μηνύματα που περιλαμβάνονται σε αυτό.

Ας μην κάνουμε "ανάθεση ρόλων", αλλά με διαλεκτικό τρόπο όλη η ομάδα να αποφασίσει την επιλογή των κατάλληλων μαθητών για κάθε ρόλο. Δοκιμάζουν όλοι τους ρόλους που επιθυμούν (κατ’ αρχή) ή που τους υποδεικνύουμε εμείς και η ομάδα τούς κρίνει. Διακριτικά ο καθηγητής παρεμβαίνει, όταν διαπιστώνει διάθεση μιας παρέας να υποστηρίξει φίλο ή φίλη που οφθαλμοφανώς δεν αποδίδει στο ρόλο που επιθυμεί. Η διαδικασία μπορεί να μην είναι μικρής διάρκειας· δεν θα ολοκληρωθεί, πιθανό, σε μία - δύο συναντήσεις.

Οι δοκιμές γίνονται πάντα σε χώρο του σχολείου (εκτός ίσως από την τελική - γενική πρόβα, που θα γίνει στο χώρο των παραστάσεων, αν οι παραστάσεις δοθούν σε άλλο χώρο) που, αν δεν είναι σκηνή θεάτρου (τα περισσότερα σχολεία μας άλλωστε δεν διαθέτουν), διευθετούμε πρόχειρα με σκηνικές συμβάσεις. Καθορίζουμε αυστηρά από την αρχή και τηρούμε σε κάθε πρόβα τις εισόδους - εξόδους από το σκηνικό χώρο.

Ας αφήνουμε τους μαθητές, αυτοσχεδιάζοντας, να ερμηνεύουν το ρόλο τους ζητώντας εξηγήσεις για ό,τι επινοούν. Κάθε μαθητής εύκολα θα διαπιστώσει αν αυτό που κάνει τον απομακρύνει από την ομάδα ή δημιουργεί τις αναγκαίες και σωστές σχέσεις με τους άλλους και κύρια με τους συμπαίχτες του σε μια σκηνή. Αν αυτό δεν συμβεί, παρεμβαίνουμε, για να διορθώσουμε την κατάσταση.

Ο καθηγητής πρέπει να ελέγχει την κατάσταση και αυτό θα το καταφέρει, αν από την αρχή έχει κατασταλάξει σε μια συγκεκριμένη σκηνοθετική άποψη και γραμμή. Αν δώσει την εντύπωση ότι δεν έχει σχηματισμένη άποψη, οι πρόβες θα άγουν και θα φέρουν την ομάδα σε καταστάσεις ανεξέλεγκτες που δεν θα καταλήγουν σε ένα μεστό επιθυμητό αποτέλεσμα, αν μάλιστα στόχος μας είναι μια παράσταση και όχι απλώς το θεατρικό παιγνίδι, οι θεατρικές ασκήσεις.

Διορθώνουμε την αμηχανία μέσα στο χώρο, που φανερώνεται από τα αβέβαια βήματα προς τυχαίες κατευθύνσεις ή ακόμα από το "κάρφωμα" του μαθητή - ηθοποιού (θα το δούμε πολλές φορές αυτό) σε ένα σημείο της σκηνής. Ο ηθοποιός πρέπει να πατάει γερά κάτω και κάθε βήμα να είναι σταθερό, σίγουρο. Να είναι βέβαιος ότι ήταν σωστή η κίνηση που έκανε.

Η κίνηση, οι χειρονομίες, η στάση του κορμιού, η έκφραση του προσώπου συντελούν στο θέαμα, που είναι κυρίαρχο στοιχείο μιας θεατρικής παράστασης.

Υπάρχουν σχολικές παραστάσεις ¾   ίσως ο καθένας θα έχει παρακολουθήσει ¾   που, επειδή υστερούν στα παραπάνω στοιχεία του θεάματος, ακόμα κι αν είναι επιμελημένες ιδιαίτερα σε σκηνικά και μουσική επένδυση, γίνονται βαρετές στο κοινό. Το ίδιο συμβαίνει, βέβαια, και όταν υστερούν στην εκφορά του λόγου, όταν οι μαθητές - ηθοποιοί απλά απαγγέλλουν μονότονα όλο το ρόλο τους, χωρίς χρώμα και ιδιαίτερες εντάσεις στη φωνή τους. "Το κοινό δεν ανέχεται για πολύ την ευθεία γραμμή, αλλά αν υπάρχει ποικιλία αντιθέσεων είναι ολότελα κοντά στον ηθοποιό"* ¹

Ειδικά στις κωμωδίες - φυσικά και στην αρχαία κωμωδία - η "μιμική" και η όλη κίνηση του σώματος πρέπει να θυμίζουν την τεχνική των κλόουν· ο ηθοποιός πρέπει να τρέχει και να κυριαρχεί με το σώμα του στη σκηνή.

Ας δώσουμε ένα παράδειγμα: τα πουλιά, που παίζουν σημαντικό ρόλο, ως αφηγητές και ως δρώντα πρόσωπα, στην κωμωδία "Το όνειρο του σκιάχτρου" του Ευγένιου Τριβιζά, πρέπει να κινούνται ανάλογα πάνω στη σκηνή, για να πείθουν ως πουλιά.. Οι ηθοποιοί απαγγέλλοντας πρέπει να κάνουν διαρκείς χαριτωμένες - σύντομες κινήσεις με το σώμα και τα χέρια τους μιμούμενοι τις κινήσεις του σώματος και των φτερούγων των πουλιών, δίνοντας την εντύπωση ότι κάπου - κάπου πετάνε από κλαδάκι σε κλαδάκι ή ότι κρύβονται στις φυλλωσιές. Πώς θα έπειθε ότι παριστάνει

το πουλί ο ηθοποιός, αν ντυμένος με κατάλληλη στολή ¾   που θα είχε και φτερούγες στη θέση των χεριών ¾    στηνόταν πάνω στη σκηνή για να μιλήσει ή απλά περπατούσε αργά - αβέβαια και αμήχανα; Μάλλον θα ενοχλούσε … Ποιο πουλί μένει για πολλή ώρα ακίνητο; Έχετε παρατηρήσει το αεικίνητο των πουλιών πάνω στα δέντρα που συνοδεύεται από την ακατάσχετη … φλυαρία τους;

Μια λαθεμένη στο παίξιμό της σκηνή, λοιπόν, κατά τις πρόβες καλύτερα να διακοπεί, να διορθωθεί και τότε να επαναληφθεί, παρά να συνεχιστεί και να εντυπωθεί, ίσως, έτσι στους μαθητές - ηθοποιούς. Η επανάληψη της σκηνής, μετά από παρατηρήσεις για τα λάθη που έγιναν είναι αναγκαία ακόμα και πολλές φορές συνεχόμενα. Ο σκηνοθέτης - καθηγητής διακόπτει μόλις αντιληφθεί σημαντικό λάθος. Το δικαίωμα αυτό μπορεί να έχει και οποιοδήποτε μέλος της θεατρικής ομάδας (μαθητής ή μαθήτρια), αφού πρώτα συνεννοηθεί με το σκηνοθέτη (για να μη γίνεται κατάχρηση του δικαιώματος - ίσως με άκαιρες παρεμβάσεις για ασήμαντα ζητήματα). Όλες οι καλές ιδέες ακούγονται, συζητούνται και δοκιμάζονται, γιατί και η σκηνοθεσία, όπως όλες οι άλλες διαδικασίες στη θεατρική ομάδα, πρέπει να έχει ομαδικό - συλλογικό πνεύμα, με στόχο να ενεργοποιείται και να αξιοποιείται η φαντασία των παιδιών. Το σχολικό θέατρο ανήκει στους μαθητές μας.

Ο ηθοποιός πρέπει να ελέγχει κάθε στιγμή τον εαυτό του, το λόγο, τις κινήσεις, τη στάση του, την έκφραση του προσώπου, τις σιωπές του ακόμα πάνω στη σκηνή. Δεν πρέπει τίποτα να τον αποσπά από το ρόλο του, καμία άλλη σκέψη, κανένας θόρυβος. Πρέπει να αισθάνεται ελεύθερος από κάθε τι και με χαλαρούς μύες. Αν κάποιος φόβος, κάποιο άγχος τον κρατάει σε ένταση, πρέπει να ζητήσει διακοπή της πρόβας, να ηρεμήσει και να χαλαρώσουν οι μύες του πριν ξαναδοκιμάσει να παίξει.

Ο σκηνοθέτης προσέχει τη στάση και τις κινήσεις των ηθοποιών να μην κρύβουν το πρόσωπο από τη θέα των θεατών. Ποτέ ο ηθοποιός δεν πρέπει να γυρίζει την πλάτη στο κοινό ¾   εκτός αν ειδικές σκηνοθετικές ανάγκες απαιτούν κάτι τέτοιο ¾   πολύ περισσότερο όταν μιλάει, γιατί η φωνή δεν φτάνει στο κοινό. Μάλιστα κανένας ηθοποιός δεν πρέπει να καλύψει με το σώμα του ένα άλλο ηθοποιό με το να στέκεται μπροστά του πάνω στη σκηνή. Οι πρόβες γίνονται με συνθήκες ανάλογες των μελλοντικών παραστάσεων και έχοντας υπόψη ότι αν συνηθίσουν να μιλούν χαμηλόφωνα και άτονα οι μαθητές στις πρόβες, το ίδιο θα κάνουν και στις παραστάσεις - δύσκολα θα αλλάξουν νοοτροπία την τελευταία στιγμή.

Όλα τα μέλη της θεατρικής ομάδας έχουν υποχρέωση να παρακολουθούν τις πρόβες των διαφόρων σκηνών κι ας μη συμμετέχουν επί σκηνής σε κάποιες από αυτές. Από τις πρώτες συναντήσεις είναι σημαντικό να κατανοήσουν ότι παίρνουν μαθήματα υποκριτικής παρακολουθώντας τους άλλους να παίζουν και να διορθώνουν τα λάθη τους. Αν μάλιστα εντείνουν την προσοχή τους, με στόχο να διορθώσουν τυχόν λάθη των ηθοποιών - συμμαθητών τους, θα μάθουν να διορθώνουν και τα δικά τους. Κι αυτό είναι πολύ σημαντικό: ο ηθοποιός πρέπει μόνος του να βρίσκει τη σωστή έκφραση στο λόγο και στην κίνηση. Αν ο καθηγητής - σκηνοθέτης συνεχώς υποδεικνύει στο μαθητή πώς να παίξει τη σκηνή, ο μαθητής θα αισθάνεται ευρισκόμενος υπό πίεση και δεν θα έχει φυσικότητα στο παίξιμό του. Ο ρόλος του σκηνοθέτη θα πρέπει να είναι η υπόδειξη του σφάλματος, η εντόπιση και η ανάλυσή του.

Οι τελευταίες πρόβες θεωρούνται γενικές δοκιμές του έργου που έχει ήδη ολοκληρωθεί από κάθε πλευρά, γι’ αυτό και παίζεται ολόκληρο, χωρίς διακοπές, όσο είναι δυνατό αυτό και μεταξύ των άλλων στόχος είναι και η χρονομέτρηση της παράστασης.

Κάποια έργα απαιτούν και χορογραφία. Το αρχαίο ελληνικό θέατρο έχει πολλή όρχηση και ο στίχος του χορικού με το αναπαιστικό, συνήθως, μέτρο του δίνει ένα ρυθμό που πρέπει να τον προσέξουμε και να τον εκμεταλλευτούμε για τη διδασκαλία της χορογραφίας. Ο καθηγητής - σκηνοθέτης καλό θα είναι να συνεργαστεί στην περίπτωση αυτή με ένα φιλόλογο, αν δεν είναι ο ίδιος. Ακόμα στη χορογραφία μπορεί να συμβάλει και ο καθηγητής η η καθηγήτρια φυσικής αγωγής. Αν είναι αναγκαίο και εύκολο να γίνει, ζητάμε την επικουρία κάποιου ειδικού, όπως μιας δασκάλας χορού.

Ας μη μας τρομάζει η σκηνογραφία, γιατί σε πολλές περιπτώσεις απλά και φθηνά υλικά δημιουργούν ένα ιδιαίτερο σκηνικό που προκαλεί άριστες εντυπώσεις. Οι αρχαίοι Έλληνες έκαναν το ίδιο στις πρώτες παραστάσεις τους στα ξύλινα θέατρα του 5^ου αι. π.Χ. Η πολυτέλεια στη σκευή εμφανίζεται όταν το αρχαίο θέατρο άρχισε να παρακμάζει.

Αν κατασκευαστούν ορθογώνια πλαίσια από ξύλο (θα στηρίζονται σε ξύλινα ορθογώνια τρίγωνα), τα οποία θα επενδυθούν και στις δύο πλευρές τους με ύφασμα κάμποτ (πλάτους ενός ή δύο μέτρων ¾ ας προτιμήσουμε το δίμετρο· θα το βρούμε εύκολα σε ένα κατάστημα υφασμάτων,), μπορούν να βαφτούν και να ζωγραφιστούν κατάλληλα με πλαστικά ή ακρυλικά χρώματα, ώστε τοποθετημένα κατά τις ανάγκες της κάθε σκηνής δημιουργούν τοίχους δωματίων με εισόδους - εξόδους (πόρτες) με τα μεταξύ τους κενά, όπως βλέπουμε στις φωτογραφίες που παραθέτουμε.

Μπορούμε, βέβαια, να αποφύγουμε τα ρεαλιστικά σκηνικά, γιατί έχουν μεγάλες απαιτήσεις και δεν υπάρχουν, συνήθως, για μια σχολική ομάδα η απαραίτητη υλικοτεχνική υποδομή, κατάλληλοι τεχνίτες και οικονομικά

μέσα, ώστε να έχουμε ένα πειστικό αποτέλεσμα. Άλλωστε ‘‘ένα λιτό σκηνικό είναι σίγουρα και πιο ποιητικό απ’ ό,τι ένα φορτωμένο’’ είναι η άποψη του γνωστού σκηνογράφου Γιώργου Πάτσα.*² Ένας εσωτερικός χώρος μπορεί να δηλωθεί μόνο με τα απαραίτητα έπιπλα και μια κουρτίνα

Ένα πολύπλοκο σκηνικό, όπως για το έργο "Η αυλή των θαυμάτων" του Ιάκωβου Καμπανέλη, είναι δύσκολο να δοθεί ρεαλιστικά. Έτσι δουλεύουμε αφαιρετικά τοποθετώντας στη σκηνή τσουβάλια, παλιά ξύλα, τελάρα και κασόνια, για να δημιουργήσουμε την εντύπωση της αυλής με τις πολλές παράγκες.

Για ένα έργο "εποχής" (19^ου αι.) υφάσματα φθηνά, σε σκούρα χρώματα, αν ριχθούν ως κουρτίνες σε κάποια σημεία της σκηνής και

κάπου ένα κάδρο ανάλογο (κλασική τοπιογραφία ή ασπρόμαυρη φωτογραφία - πορτρέτο), δημιουργούν την κατάλληλη ατμόσφαιρα.

Και για την αρχαία τραγωδία: με τον προηγούμενο τρόπο, κουρτίνες λευκού χρώματος (δίνουν ίσως και την εντύπωση κιόνων) ή μωβ ή και βαθύχρωμου κόκκινου σε σκούρο (μαύρο) φόντο μπορούν αφαιρετικά να δημιουργήσουν υποβλητικό σκηνικό μαζί με ένα μεγάλο κομμάτι ανάλογου υφάσματος ριγμένο στο δάπεδο της σκηνής.

Πολύ αφαιρετική τεχνική, που, αν σκηνοθετηθεί σωστά, δίνει ωραίες εντυπώσεις είναι η υποδήλωση στοιχείων του σκηνικού χώρου μόνο με κινήσεις, π.χ. ο ηθοποιός ανοίγει μια ανύπαρκτη πόρτα, σηκώνει εικονικά ποτήρι και πίνει, φοράει το καπέλο του ή το παλτό του που δεν βλέπουμε, αλλά τα φανταζόμαστε κτλ.

Δύσκολο θέμα ο σωστός φωτισμός της σκηνής, αλλά μπορούμε να βρούμε λύσεις.

Αν δανειζόμαστε κάποιο (δημοτικό) θέατρο της πόλης μας, έχουμε έτοιμες λύσεις, γιατί συνήθως μας προσφέρει βοήθεια ο ηλεκτρολόγος του θεάτρου. Διαφορετικά φροντίζουμε μόνοι μας.

Σε κάποια έργα, όμως, η εναλλαγή φωτισμών είναι αναγκαία για τη δημιουργία ιδιαίτερης "ατμόσφαιρας". Αν οι προβολείς μπορούν να λειτουργήσουν με dimmer, αυξομειώνουμε την ένταση κάθε φωτιστικής εστίας, ανάλογα με την ιδιαιτερότητα της σκηνικής δράσης.

Ένας φωτισμός πίσω από μια πόρτα ή παράθυρο του σκηνικού δίνει την εντύπωση του εξωτερικού φωτός της ημέρας ή του τεχνητού φωτισμού του δρόμου.

Με υποφωτισμένη σκηνή ωραίες εντυπώσεις μπορούμε να δημιουργήσουμε αν προσαρμόσουμε φακούς μπαταρίας σε χάρτινα κουτιά με μικρά ανοίγματα. Μπορεί να είναι φαναράκια στα χέρια

των μαθητών ή κρεμαστά σε κάποια σημεία του σκηνικού ή ως λαμπατέρ τοποθετημένα σε κάποιο τραπεζάκι. Στα ανοίγματα από όπου βγαίνει το φως, μπορούμε να κολλήσουμε χρωματιστές ζελατίνες και να έχουμε άλλο ωραίο αποτέλεσμα.

Λάμπες πετρελαίου ή κεριά (λαμπάδες, ρεσώ) μας δίνουν μια νυχτερινή ατμόσφαιρα, νοσταλγική, μυστικιστική. Δάδες, βέβαια, θα χρησιμοποιήσουμε, κυρίως σε ανοιχτούς χώρους και όχι σε μικρό εσωτερικό πατάρι σκηνής, με μεγάλη προσοχή, όπως και με τα κεριά, και κάτω από αυστηρές οδηγίες μας για την ασφάλεια από ατυχήματα.

Σκεφτείτε ακόμα και το εξής: σε μαύρο φόντο, από ύφασμα ή χαρτί (βαμμένο ή χαρτί του μέτρου μπλε), αν προσαρμόσουμε σε διάφορες μεταξύ τους αποστάσεις κυκλώματα από χριστουγεννιάτικα λαμπάκια χωρίς χρώμα, τα πιο μικρά που υπάρχουν, τύπου "ψείρας" και τα ανάψουμε σταθερά, χωρίς το γνωστό σύστημα χρονοδιακόπτη που τα αναβοσβήνει, έχουμε δημιουργήσει νυχτερινό σκηνικό με έναστρο ουρανό!

Πολλή προσοχή οφείλουμε να δώσουμε στα κοστούμια της παράστασης, τα οποία όμως δεν πρέπει να είναι πολυδάπανα, γιατί δεν μπορεί, συνήθως, μια σχολική θεατρική ομάδα να ανταποκριθεί στο κόστος ούτε και πρέπει να επιβαρύνουμε τις οικογένειες των μαθητών με την ανάληψη της κάλυψης των εξόδων, γιατί, ενώ άλλες οικογένειες θα ανταποκριθούν, κάποιες θα αδυνατούν.

Ένα ομοιόμορφο ντύσιμο (μαύρο ή λευκό μπλουζάκι - παντελόνι) των ηθοποιών, αν το έργο είναι μιας συγκεκριμένης εποχής ή ιστορικού χαρακτήρα, συμπληρωμένο από αξεσουάρ κατάλληλα που δίνουν το στίγμα της εποχής, είναι μια εύκολη λύση.