Συρτός Κρήτης
Ο Συρτός της Κρήτης ή Χανιώτικος Συρτός ή απλά Χανιώτης αποτελεί το βασικό χορό στα γλέντια των κρητικών σε όλες τις περιστάσεις.
Ιστορικά στοιχεία αναφέρουν ότι οι πρώτες μελωδίες του Συρτού δημιουργήθηκαν από κρήτες που πολεμούσαν υπερ του Βυζαντίου την περίοδο της Άλωσης της Κωσταντινούπολης. Πολύ αργότερα , στη Κίσσαμο του νομού Χανίων , πραγματοποιείται ένα κρητικό γλέντι με βιολάτορα το κισσαμίτη Στέφανο Τραινταφυλλάκη ή Κιώρο. Μετά από παραγγελιά , ο Κιώρος με το βιολί του έπαιξε τις μελωδίες του Συρτού και καποιοι συμετέχοντες στο γλέντι πιάνοντας το χορό, φαίνεται πως χόρεψαν ( αυτοσχεδιαστικά ) τον κυκλικό χορό της Κρήτης.
Ο τελετουργικός χορός συρτός ή χανιώτικος άρχισε να κάνει την εμφάνιση του στην υπόλοιπη Κρήτη κατά τη δεκαετία του '20 με κάποιες παραλλαγές στα βήματα, στο ύφος και στο στυλ. Αλλιώς χορεύουν το συρτό στην Κίσσαμο, στο Ρέθυμνο, στο Ηράκλειο, στη Σητεία. Ονομάζεται Συρτός γιατί τα βήματα είναι σεμνά, συρτά στο έδαφος και Χανιώτικος γιατί πρωτοχορεύτηκε στα Χανιά.
Ο Συρτός έχει δώδεκα κινήσεις, παρόλο που συνηθίζεται να μετράμε 11 βήματα. Χορεύεται κυκλικά, με τα χέρια πιασμένα σε σχήμα W με λυνισμένους αγκώνες. Στη Κρήτη - παλιότερα και τώρα - πάντα ξεκινούν να χορεύουν ανά οικογένεια ή ανά παρέα. Πάντα το χορό τον ξεκινούσε άντρας, ο άρχοντας του σπιτιού, μετά έπιανε η υπόλοιπη οικογένεια και στο τέλος (κουντούρα) ήταν πάλι άντρας. Ο μπροστινός έχει την ελευθερία κίνησης και τη δυνατότητα να αυτοσχεδιάζει κάνοντας κάποιες παραλλαγές στα βασικά βήματα του χορού βρίσκοντας σε συνεχή επαφή με τη γη, έχει την δυνατότητα του αυθορμητισμού κάνοντας στροφές και τσακίσματα, ενώ τα ταλίμια περιορίζονται στο ελάχιστο. Στη συνέχεια ο πρωτοχορευτής (μπροστινός) καλούσε με μαντήλι την αρχόντισσα του σπιτιού. Η γυναίκα στο χανιώτικο συρτό κάνει την εμφάνιση της δυναμική πιάνοντας συχνά μπροστά. Την διακρίνει η σεμνότητα, η μεγαλοπρέπεια και δίνει το βάρος στη χορευτική της έκφραση.
Σούστα Κρήτης
Γνωστός κρητικός πηδηχτός χορός, από τους επιζώντες στην εποχή μας και θεωρούμενους πλέον ως «παγκρήτιους». Η προέλευσή του είναι από το νομό Ρεθύμνης, γι? αυτό και χαρακτηρίζεται συχνά «ρεθεμνιώτικη σούστα», αν και από τους ίδιους τους χορευτές της πόλης και των χωριών του Ρεθέμνους λεγόταν και λέγεται πάντα απλώς σούστα. Τα τρία βασικά βήματα, που μοιάζουν με πηδηματάκια και κάνουν τα σώματα των χορευτών να μοιάζουν σαν να ωθούνται από κάποιο ελατήριο (να «σουσταρίζουν»), είναι πιθανόν ο λόγος που ο χορός μετονομάστηκε την περίοδο της Ενετοκρατίας σε "σούστα", από την ιταλική λέξη susta που σημαίνει έλασμα, ελατήριο. Δεν είναι γνωστό το προηγούμενο όνομά του.
Είναι ζευγαρωτός χορός, χορεύεται από ζεύγη άνδρα και γυναίκας, ιδιαίτερα ερωτικός, με πολλές φιγούρες των χεριών ενώ τα βήματα των ποδιών παραμένουν σχεδόν πάντα ίδια (ή γίνονται σταυρωτά για λίγη ώρα, ως φιγούρα). Η σούστα έχει απλά βήματα (αναπηδήσεις μία φορά εναλλάξ στο κάθε πόδι, ακολουθώντας το ρυθμό), αλλά δεν είναι απλός χορός, γιατί ο καλός χορευτής ?ή το καλό ζευγάρι? της δίνει ομορφιά με τη «χάρη» του (τη λεπτότητα και τον ερωτισμό που αποπνέουν οι κινήσεις του, που ποτέ δεν πρέπει να εκχυδαϊστούν ούτε να λικνίζεται ο κορμός του) και με την καλή γνώση στις πολλές φιγούρες των χεριών.
Η σούστα, ως γνωστόν, ήταν η μόνη ευκαιρία των νέων διαφορετικού φύλου όχι μόνο να πλησιάσουν ο ένας τον άλλο αλλά και να αγγιχτούν (στα χέρια) και να εκφράσουν με κάθε κίνηση και βλέμμα τον ερωτισμό τους. Φυσικά στις κρητικές κοινωνίες του παρελθόντος, που ήταν όλες αυστηρών ηθών, σούστα χόρευαν συνήθως συγγενείς (αδερφός με αδερφή, ξάδερφος με ξαδέρφη), παντρεμένα ζευγάρια κ.λ.π., ενώ το χορευτικό ζευγάρι μεταξύ «ξένων» νέων χρειαζόταν προσοχή, γιατί προκαλούσε κοινωνικά σχόλια. Κατ? εξαίρεσιν μπορεί να χορευόταν από δύο κοπελιές μόνες τους (ως χορευτικό ζεύγος), όταν «δεν είχαν καβαλιέρο». Την ανάγκη αυτή της προσέγγισης των δύο φίλων ήρθαν αργότερα (τον εικοστό αιώνα) να εξυπηρετήσουν οι «ευρωπαϊκοί» χοροί, ταγκώ και βαλς, αλλά και η πόλκα, που έγινε πολύ αγαπητή στο νομό Ρεθύμνης ως «σωτής».
Η συσχέτιση της σούστας με τον αρχαίο πυρρίχιο είναι ένας μεγάλος πειρασμός για τους ερευνητές, λόγω του αρχεγονικού χαρακτήρα της. Συχνά λέμε ότι η σούστα ήταν πολεμικός χορός και με την πάροδο των αιώνων μετεξελίχθηκε σε ερωτικό. Λέγεται ακόμη ότι αποτελεί τη βάση από την οποία αναπτύχθηκαν άλλοι, περιπλοκότεροι, χοροί με «σουστάρισμα» όπως ο μαλεβιζώτης. Ίσως. Το θέμα είναι ανοιχτό στην έρευνα και δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε ασφαλή συμπεράσματα.
Μαλεβιζιώτης
Ο Μαλεβιζιώτης ή Μαλεβιζιώτικος ή Καστρινός, ή πηδηχτός είναι ο γρηγορότερος και ζωηρότερος χορός της Κρήτης. Παρουσιάζει μια ξεχωριστή ιδιομορφία στα πηδήματα, στις πηδηχτές κοφτές πλαγιαστές φιγούρες και στις εντυπωσιακές όρτσες, δηλαδή τις αυτοσχέδιες κινητικές δημιουργίες του πρωτοχορευτή. Προκειμένου να εκτελέσει τις φιγούρες αυτές, τα 8 από τα 16 βήματα του χορού μπορεί να γίνουν κι επιτόπου. Ο χορός διαφοροποιείται από τις ορεινές στις καμπίσιες περιοχές. Σήμερα ο μελεβιζιώτης βρίσκεται στην πρώτη θέση του χορευτικού ρεπερτορίου των Κρητικών και χορεύεται κυρίως από άνδρες, χωρίς όμως να αποκλείεται και η δυναμική παρουσία των χορευτριών. Τοπικές μαρτυρίες τον φέρνουν ως κατάλοιπο του αρχαίου πολεμικού Ορσίτη ή άλλου πολεμικού χορού που παριστά τις περιπέτειες της μάχης και της προσπάθειες κατάληψης ή άμυνας του Κάστρου (Ηρακλείου).
Κινητική ανάλυση:
Βήματα προς το κέντρο:
1: Το δεξί πόδι μ? ένα πηδηματάκι πατάει προς το κέντρο του κύκλου. 2: Το αριστερό περνάει μπροστά από το δεξί και πατάει προς το κέντρο. 3: Το δεξί έρχεται και πατάει κοντά στη φτέρνα του αριστερού. 4: Το αριστερό πόδι πατάει προς τα εμπρός. 5: Το δεξί πόδι περνάει μπροστά από το αριστερό και πατάει προς το κέντρο. 6: Το αριστερό πόδι πατάει κοντά στη φτέρνα του δεξιού. 7: Το δεξί πόδι πατάει προς τα εμπρός. 8: Κάνουμε μια αναπήδηση πάνω στο δεξί πόδι, με ταυτόχρονη άρση του αριστερού ποδιού προς το κέντρο του κύκλου ελαφρά λυγισμένο στο γόνατο.
Βήματα προς τα πίσω
1: Το αριστερό πόδι μ? ένα πηδηματάκι πατάει προς τα πίσω. 2: Το δεξί πόδι πατάει πίσω από το αριστερό. 3: Το αριστερό πόδι έρχεται κα πατάει κοντά στο δεξί. 4: Το δεξί πατάει προς τα πίσω. 5: Το αριστερό πόδι πατάει πίσω από το δεξί. 6: Το δεξί πόδι έρχεται και πατάει κοντά στο αριστερό. 7: Το αριστερό πόδι πατάει προς τα πίσω. 8: Αναπήδηση στο αριστερό πόδι, με άρση του δεξιού προς το κέντρο, ελαφρά λυγισμένο στο γόνατο.
Οι Κρητικοί Χοροί
Οι χοροί της Κρήτης εκφράζουν τον πλούσιο εσωτερικό κόσμο του λαού της . Με το χορό και το τραγούδι ο Κρητικός εκδηλώνει τα συναισθήματά του, τον ενθουσιασμό, την απογοήτευση, την αγάπη και τον έρωτα .
Εντούτοις, παρ? όλο που το χορευτικό ρεπερτόριο των Κρητών είναι πλούσιο, χοροί όπως ο απανωμερίτης, το μικρό μικράκι, ο αγκαλιαστός, ο ζερβόδεξος, ο πριμνια-νός, ο τριζάλης, ο κουτσαμπαδιανός, κ.α. έχουν παραμεριστεί λόγω της εξέλιξης. Διατηρούνται όμως και χορεύονται οι παρακάτω χοροί. Σούστα, συρτός, πεντοζάλι, σιγανός και καστρινός ή μαλεβιζιώτης ή πηδηχτός.
Παρ? όλο που όλοι οι κρητικοί χοροί χορεύονται σ? ολόκληρο το νησί και έχουν τις ρίζες τους στις αρχαίες μινωικές τελετές κάθε χορός έχει και κάτι ξεχω-ριστό. Υπάρχει δε μια άγραφη παράδοση που τους κατατάσσει κατά επαρχίες. Έτσι ο συρτός θεωρείται χορός της Δ. Κρήτης (Ν.Χανίων), η σούστα της Κεντρικής και Δυτικής (Ν. Ρεθύμνου, Ν Ηρακλείου, ο μαλεβιζιώτης της Κεντρικής (Ν.Ηρακλείου) και το πεντοζάλι της Ανατολικής Κρήτης(Ν. Λασιθίου).
Πεντοζάλης
Ιστορικά και πολιτισμικά στοιχεία. O πεντοζάλης (ή το πεντοζάλι) είναι χορός της Κρήτης. Είναι ένας από τους εκφραστικότερους και πιο λεβέντικους χορούς. Έχει γρήγορο ρυθμό με ιδιαίτερη ζωντάνια. 
O πεντοζάλης συνήθως ξεκινά με αργές χορευτικές κινήσεις («κοντυλιές») και στη συνέχεια έχει γρήγορο ρυθμό και χορεύεται με γρήγορες και έντονες χορευτικές κινήσεις. Το αργό μέρος (σιγανός) χορεύεται με 6 ή 8 βήματα, ενώ το γρήγορο μέρος με 5 βήματα που μετρούνται σε 8 χρόνους.
Στη μελωδία του σιγανού υπάρχουν πάρα πολλά τραγούδια, αξιοθαύμαστες κρητικές μαντινάδες, ενώ στο πεντοζάλι κυρίαρχο ρόλο παίζει η μελωδία της μουσικής και λιγότερο το τραγούδι.
Oνοματολογία. O πεντοζάλης πήρε την ονομασία του από τον αριθμό των χορευτικών του βημάτων και από την λέξη «ζάλο» που στην κρητική διάλεκτο σημαίνει βήμα, δηλαδή πέντο-ζάλη = πέντε βήματα.
Το Πεντοζάλι ανήκει στην κατηγορία των πηδηχτών χορών και χορεύεται σ? όλη την Κρήτη, ενώ χορεύτεται κυρίως στην ανατολική Κρήτη. Χορεύεται μόνο από άνδρες και γι? αυτό τον αποκαλούν «αντρίστικο» χορό. Τον χορεύουν σε μικρές ομάδες, πιασμένοι σφιχτά από τους ώμους, με πεταχτούς διασκελισμούς και συνεχόμενες εναλλαγές. Το ύφος του θυμίζει απομεινάρια πανάρχαιας μορφής πολεμικού χορού, άποψη που ενισχύεται από την παρατήρηση ότι μέχρι πριν από λίγα χρόνια χορευόταν από άνδρες οπλισμένους. Ο γρήγορος πεντοζάλης δεν συνοδεύεται από μαντινάδες. Η προτίμηση όμως της κοινότητας γι? αυτόν, οδήγησε στη δημιουργία αρκετών δίστιχων που αναφέρονται στο χορό:
«Άλλο χορό δεν ?ρέγουμαι, ωσάν τον Πεντοζάλη
που πάει τρία ζάλα εμπρός και δυό γιαγέρνει πάλι.»
Ο χορός αποτελείται από οκτώ βήματα που εκτελούνται ως εξής15:
1: Το αριστερό πόδι έρχεται σε προεκβολή προς το κέντρο με δύναμη στα δάχτυλα και με το γόνατο ελαφρά λυγισμένο. 2: Το δεξί πόδι λυγισμένο ελαφρά πίσω, έρχεται μπροστά και αγγίζει με την καμάρα του λίγο ψηλότερα από τη φτέρνα του αριστερού. 3: Το δεξί πόδι πατά πίσω στη θέση του, ενώ συγχρόνως το αριστερό υψώνεται ελαφρά, λυγισμένο μπροστά. 4α: Το αριστερό πόδι εκτελεί βήμα αριστερά και λίγο πίσω, με δύναμη στα δάκτυλά του που στρέφουν αριστερά. 4β: Το δεξί πόδι, βήμα αριστερά στα δάκτυλά του, στραμμένα αριστερά. Συγχρόνως το αριστερό πόδι ανασηκώνεται ελαφρά λυγισμένο πίσω.
5: Το αριστερό πατά πάλι στη θέση του. 6α: Το δεξί βήμα δεξιά και λίγο πίσω στα δάκτυλα, που στρέφουν προς το κέντρο. 6β: Το αριστερό πόδι βήμα δεξιά στα δάκτυλά του που στρέφουν προς το κέντρο.. Συγχρόνως το δεξί πόδι ανασηκώνεται ελαφρά λυγισμένο πίσω. 7: Το δεξί πόδι πατά πάλι στη θέση του. 8: Αναπήδηση στο δεξί με άρση του αριστερού μπροστά λυγισμένου.
Το μέτωπο είναι στραμμένο αριστερά στα βήματα 4 και 5, δεξιά στα βήματα 6 και 7, ενώ προς το κέντρο κατά τη διάρκεια εκτέλεσης των υπόλοιπων βημάτων.