Αν δεν υπήρχε ο Μιχάλης, ίσως να μην υπήρχε το World Wide Web...
'Tim Berners Lee'

Του Τάσου Οικονόμου

Στις 27 Αυγούστου 2001 ο Μιχάλης Δερτούζος άφηνε την τελευταία του πνοή στο Γενικό Νοσοκομείο της Μασσαχουσέτης, στην πόλη όπου και δίδαξε, μεγαλούργησε και συνέβαλλε στη δημιουργία του Παγκόσμιου Ιστού, από καρδιακή προσβολή, σύμφωνα με την ανακοίνωση του νοσηλευτικού ιδρύματος. Ο τόπος καταγωγής του, η Άνδρος φιλοξενεί προτομή του για την προσφορά του στο Ίντερνετ. Άραγε πόσες τέτοιου είδους προτομές υπάρχουν σε όλο τον πλανήτη;

Η συμπλήρωση 5 ετών από το τελευταίο του ταξίδι, βρίσκει το Ίντερνετ ιδιαίτερα ανεπτυγμένο και με δυναμική για πολύ μεγαλύτερες και σαρωτικές αλλαγές από αυτές που είχαν συντελεστεί εκείνη την εποχή. Κι όμως, οι σκέψεις του παραμένουν επίκαιρες, αν όχι πρωτοποριακές. Ξετυλίγοντας το κουβάρι της ζωής του και παράλληλα, εξετάζοντας τις ιδέες του, συντελείται μία μικρή προσέγγιση για το πώς και το γιατί ο Ανδριώτης επιστήμονας βρέθηκε στην αιχμή της τεχνολογίας και «χαλιναγώγησε» τις εξελίξεις της πληροφορικής επανάστασης.

Ο Μιχάλη Δερτούζος έζησε από κοντά όλα τα μεγάλα γεγονότα της εποχής του. Από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, στην επανάσταση των χίπις και από εκεί στη θέση του οδηγού στο «τρενάκι» της πληροφορικής επανάστασης. Από την ουρά για το συσσίτιο στην κατεχόμενη Αθήνα του '40, στα σαλέ του Νταβός στην Ελβετία του '97. Ξενάγησε την ηγεσία του πλανήτη στον δικό του ψηφιακό κόσμο, ο οποίος εκτός από υπολογιστές, διέθετε και ανθρώπινο πρόσωπο. Οραματίστηκε την ηλεκτρονική αγορά της πληροφορίας, πολύ πριν υπάρξει το Διαδίκτυο, στα πρότυπα του γιουσουρούμ στο Μοναστηράκι. Οι σκέψεις και οι προτάσεις του για τους υπολογιστές και το Ίντερνετ αποτελούν ακόμη και σήμερα, 5 χρόνια μετά το θάνατό του, μονοπάτια του μέλλοντος.

Η ιστορία του αρχίζει να εκτυλίσσεται στις 5 Νοεμβρίου 1936. Η Ελλάδα βρίσκεται υπό τη διακυβέρνηση του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά ενώ λίγους μήνες πριν έχει συνοδεύσει στην τελευταία του κατοικία, τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η ατμόσφαιρα στην Αθήνα μυρίζει «μπαρούτι», όπως και στην Ευρώπη. Η Γερμανία του Αδόλφου Χίτλερ, μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Βερολίνου, ετοιμάζεται να βρει πειστικότερα επιχειρήματα για την ανωτερότητα της άριας φυλής. Σε ένα βρεφοκομείο της πρωτεύουσας, ο Μιχάλης Δερτούζος παίρνει την πρώτη του ανάσα. Η βιρτουόζος πιανίστρια και ο ναύαρχος σύζυγός της θα αγκαλιάσουν την τρυφερή ύπαρξή του, έχοντας τη συγκίνηση ζωγραφισμένη στα πρόσωπά τους. Για αυτούς τους δύο ανθρώπους, πολλά χρόνια αργότερα, ο Μιχάλης έκανε 200 ταξίδια στην Ελλάδα, από τη μόνιμη κατοικία του στις ΗΠΑ. Πίστευε ότι το έκανε για να τους δίνει τη δυνατότητα να τον βλέπουν αν και μετά την απώλειά τους, διαπίστωσε ότι «εγώ είχα την ανάγκη να τους επισκέπτομαι».

Τα πρώτα του χρόνια είχαν σκεπαστεί από τη σκιά των SS και του Β΄ Παγκόσμιου Πόλεμου. Τα τανκς πηγαινοέρχοταν στους δρόμους της ελληνικής πρωτεύουσας και οι στρατιώτες έπαιρναν το μακρύ και τραχύ δρόμο για το μέτωπο. Ο πατέρας του αναγκάστηκε να ανταποκριθεί στο πολεμικό κάλεσμα και να βρίσκεται συνεχώς εν πλω στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο. Ο ναύαρχος κάλεσε το 5χρονο γιο του και του είπε: «Εγώ πρέπει να φύγω. Τώρα εσύ είσαι ο αρχηγός της οικογένειας». Ο μικρός Μιχάλης πήρε το «αρχηγικό του πόστο», γαντζωμένος στο φόρεμα της μητέρας του, περιμένοντας στην ουρά μαζί με τους συμπολίτες του για λίγο ψωμί και ένα πιάτο φαγητό. Η παιδική του ηλικία ήταν γεμάτη από ασπρόμαυρες εικόνες κακουχίας και αποχωρισμού. «Υπήρχε πολύς θάνατος ολόγυρα» είχε πει. «Τα εκρηκτικά είχαν γίνει παιχνίδια για μένα. Θεέ μου! Αναρωτιέμαι πώς κατάφερα να επιβιώσω από εκείνη την περίοδο...».

Παιδικά χρόνια εγκλωβισμένα στα συντρίμμια μίας πόλης που γνώριζε τη σκληρότητα της μεγαλύτερης δολοφονικής μηχανής που δημιούργησε ποτέ η ανθρωπότητα. Ο μικρός Δερτούζος ήταν ένα από τα παιδιά-φαντάσματα εκείνης της εποχής και ακολούθησε τη φυσική του εξέλιξη, αναπολώντας όσα δεν έζησε στην παιδική ηλικία. Από τα σκεβρωμένα σώματα στα σοκάκια της Αθήνας, μέχρι το Συνέδριο του Νταβός, το 1997, στην Ελβετία. «Ο Μιχάλης ήταν ένα μικρό παιδί σε σώμα μεγάλου», αναπολεί η δεύτερη σύζυγός του, Κάθριν Λιντέλ Δερτούζου. «Θυμάμαι όταν ήμασταν στην Ελβετία για το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ και στεκόμασταν έξω από ένα μαγαζί που πουλούσε μικρά σκούτερς. Μόλις τα είδε ο Μιχάλης το πρώτο πράγμα που σκέφτηκε ήταν ότι έπρεπε να οδηγήσει ένα αμέσως. Στη μέση του χειμώνα, λοιπόν, μπήκε μέσα στο μαγαζί, αγόρασε ένα σκούτερ και το οδήγησε 10 τετράγωνα, ντυμένος με το παλτό του από κασμίρ και εγώ τον παρακολουθούσα από μία γωνία».

Από την άλλη, η ανικανοποίητη ευφυΐα του εμποτίστηκε με το στοιχείο του ανθρωπισμού. Οραματίστηκε την ηλεκτρονική αγορά των πληροφοριών πολύ πριν υπάρξει ο παγκόσμιος ιστός, όπως ονειρεύτηκε και τον υπολογιστή που υπηρετεί τον άνθρωπο κι όχι το αντίστροφο πρότυπο των ημερών μας. «Κάναμε ένα μεγάλο λάθος 300 χρόνια πριν όταν διαχωρίσαμε την τεχνολογία από τον άνθρωπο», είχε πει ο Δερτούζος σε μία συνέντευξή του στο Scientific American. «Είναι καιρός να τα ξαναενώσουμε». Ο Πρόεδρος του MIT, Τσαρλς Βεστ, εξήρε την προσωπικότητα του έλληνα επιστήμονα για αυτό το παιδικό του «κουσούρι». «Ο Μιχάλης ήταν ταυτόχρονα ηγέτης, εργάτης, οραματιστής και ένα τρυφερό ανθρώπινο πλάσμα. Ελάχιστοι είχαν τόσο ξεκάθαρα μέσα τους τις ηθικές και επαγγελματικές αρχές τους. Θα μου λείψει πολύ η φιλία του και οι συμβουλές του».

Ο μικρός Δερτούζος αναζητούσε τη φιλία στην Αθήνα του '40 ανάμεσα σε εκρηκτικά και όπλα. Η έξοδος του κόσμου από τον πόλεμο και η προσπάθεια για επιστροφή στην ομαλότητα βρίσκει το Μιχάλη στα θρανία του Κολεγίου Αθηνών. Ανόρεχτος στην αρχή, πέρασε τρεις χρονιές με κακούς βαθμούς στα μαθηματικά και στην έκθεση. Χρειάστηκε η παρέμβαση ενός μαθηματικού, ο οποίος χρησιμοποίησε τις τιράντες του Μιχάλη σαν σφεντόνα για να τον εξακοντίσει στον «ουρανό» της γνώσης και της εκπαίδευσης με μία τροχιά που ξεκίνησε από το Κολέγιο Αθηνών και κατέληξε στο MIT. «Ο καθηγητής της Άλγεβρας», διηγούταν ο Μιχάλης, «τράβηξε τις τιράντες μου την ώρα που μου έλεγε ότι θα έπρεπε να μελετήσω Άλγεβρα και μετά τις άφησε να με κτυπήσουν με δύναμη στο στήθος μου. Από τότε μεταμορφώθηκα από μαθητής του Γ σε μαθητής του Α και άνοιξε ο δρόμος των πιθανών επιτυχιών μπροστά μου». Ήταν τόσο έντονη η επίδραση του κτυπήματος στο νεαρό μαθητή που όχι μόνο του έδωσε ώθηση για να φθάσει στην εκπαιδευτική αφρόκρεμα των ΗΠΑ αλλά τον έκανε να ασχοληθεί ιδιαίτερα και με το ρόλο του καθηγητή στη διαμόρφωση των μαθητών. «Οι δάσκαλοι να μην ξεχνούν ποτέ την επιρροή που έχει η αγάπη στη μόρφωση! Αν ο δάσκαλος αγαπάει το μαθητή, νοιάζεται πραγματικά για αυτόν, τον επιπλήττει αν δεν κάνει το σωστό και του εξηγεί τι πρέπει να κάνει, τότε η εκπαίδευση μπορεί να γίνει απίστευτα διαφορετική».

Τόσο διαφορετική όσο ήταν και η εργασία του Κλοντ Σάνον, η οποία αποτέλεσε κομβικό σημείο στη ζωή του Μιχάλη. Ήταν αυτή που του χάραξε ρότα για το εκπαιδευτικό ίδρυμα της Μασαχουσέτης και τον έκανε ηγέτη της πληροφορικής επανάστασης. «Νεαρός ακόμα, στη Βιβλιοθήκη Υπηρεσίας Πληροφόρησης των Ηνωμένων Πολιτειών, στην Αθήνα, είχα βρει τυχαία το σχέδιο ενός μηχανοκίνητου ποντικιού που μπορούσε να βρίσκει το δρόμο του μέσα από έναν αυθαίρετο λαβύρινθο. Εκείνο το μικρό μηχάνημα είχε αιχμαλωτίσει ολοκληρωτικά το μυαλό και την καρδιά μου. Ήξερα, πλέον, ότι αυτό που θα έκανα για να εξασφαλίσω τα προς το ζην θα ήταν ο σχεδιασμός μηχανικών ποντικιών στο ΜΙΤ. Δεν ήμουν ενήμερος ότι ο σχεδιαστής αυτού του μηχανήματος, που θα γινόταν αργότερα συνάδελφος, ήταν ο φημισμένος Κλοντ Σάνον, ο οποίος άνοιξε νέους δρόμους με τη θεωρία της πληροφορίας που διατύπωσε και έκανε τη λέξη bit (δυαδικό ψηφίο) ένα είδος διασημότητας».

Το σχέδιο διαφυγής του Μιχάλη από τον αυθαίρετο λαβύρινθο της ζωής στην Αθήνα είχε σχεδιαστεί και το μόνο που απέμενε για το θεληματικό νεαρό ήταν να το υλοποιήσει. Διεκδίκησε και έλαβε μια υποτροφία από το ίδρυμα Fullbright. Εκείνη ήταν που τον «προσγείωσε» στο Άρκανσο των ΗΠΑ, στο τμήμα ηλεκτρικής μηχανολογίας, στη δεκαετία του '60. Στο μυαλό του γύριζαν ιδέες και προβληματισμοί για την κοινωνία, την τεχνολογία και την επιρροή της στην ανθρώπινη σκέψη. Στις συζητήσεις των συμφοιτητών του κυριαρχούσαν το αμερικανικό ποδόσφαιρο και τα όμορφα κορίτσια...

Η ελληνική του καταγωγή ήταν αυτή που τον έφερε στην πρώτη επαφή με τις νεαρές τσιρλίντερς που μαγνήτιζαν την προσοχή του. «Θα μας μάθεις ελληνικούς χορούς;» τον ρώτησαν. Ο Μιχάλης οδήγησε περισσότερα από 200 μίλια για να βρει τον κοντινότερο έλληνα παπά και να του ζητήσει να τον διδάξει. Στα χρόνια που ακολούθησαν, το συρτάκι, το ζεμπέκικο και το χασαποσέρβικο θα ήταν το διαβατήριό του για την είσοδό του στη φοιτητική κοινωνία της εποχής του. Ο χορός και τα όμορφα κορίτσια δεν τον εμπόδισαν, όμως, να ολοκληρώσει τις σπουδές του σε τέσσερα μόνο χρόνια, παίρνοντας το Bachelor και το μεταπτυχιακό του.

Με ένα μοναδικό τρόπο μπορούσε να συνδυάζει τη δουλειά του πωλητή αναψυκτικών, τη μελέτη στο πανεπιστήμιο και την έντονη ζωή. Η αρμονία και η σύνθεση φαινομενικά αντίθετων εννοιών ήταν προνόμιο της σκέψης του. Πολύ περισσότερο δε, ήταν αυτή που καθόρισε τη «σταυροφορία» του στο χώρο της πληροφορικής: τη γεφύρωση του χάσματος ανάμεσα στην τεχνολογία και τον άνθρωπο. Ο καλύτερός του φίλος, ο Γιώργος Μητακίδης, πρώην πρόεδρος της Ομάδας Έρευνας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, μέλος της Επιτροπής Διαχείρισης του ESPRIT και «συνιδρυτής» του WWW Consortium έχει πάρει από το Δερτούζο αυτήν τη… βαριά κληρονομιά.

«Με το Μιχάλη ήμασταν σαν πνευματικοί αδερφοί. Έγινα κουμπάρος του το 1995 και είναι δύσκολο να εκφράσω πόσο μου έλειψε και μου λείπει η παρουσία του. Ο Μιχάλης είχε πολύ έντονη και σωστή τοποθέτηση στο ζήτημα της ισορροπίας, μεταξύ της τεχνολογίας και του ανθρώπου. Από πολύ νωρίς είχε εκφραστεί για αυτόν τον υποβόσκων διαχωρισμό μεταξύ της τεχνολογίας και του ανθρώπου που είναι λάθος. Όπως πολύ σωστά έλεγε, η τεχνολογία δεν κουβαλάει μέσα της ούτε αγγέλους, ούτε δαίμονες. Ανθρώπους κουβαλάει. Ο Μιχάλης συνέβαλλε τα μέγιστα για να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα».

Στα 21 του χρόνια, ο Μιχάλης, έπειτα από κάποιες εφευρέσεις, όπως μηχανικούς κωδικοποιητές, διορίστηκε επικεφαλής του τμήματος έρευνας και ανάπτυξης σε παράρτημα του Baldwin Piano. Εκεί ασχολήθηκε με τη μελέτη μηχανικών προβλημάτων σε αμυντικές εφαρμογές του στρατού των ΗΠΑ. Όμως, οι σειρήνες του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ), ηχούσαν αδιάκοπα στα αυτιά του. Ήταν, απλώς, ο φυσικός προορισμός που είχε καθορίσει για τον εαυτό του. Μόλις βρήκε την κατάλληλη ευκαιρία, έκανε μια αίτηση για να συνεχίσει στη Βοστόνη το διδακτορικό του. Η αίτηση έγινε δεκτή και μαζί με αυτήν, το πρώτο βήμα για την υλοποίηση ενός παιδικού οράματος. Τα πρώτα χρόνια στο ΜΙΤ ήταν τα πιο δύσκολα και τα πιο κουραστικά. Όταν, όμως, ολοκλήρωσε τη διατριβή του, το 1964, η σύγκλητος του έδωσε τη δυνατότητα να κάνει πράξη το όνειρό του, να πάρει μια θέση καθηγητή στη «Μέκκα» της τεχνολογίας. Παράλληλα, ξεκίνησε μια μικρή προσωπική εταιρεία «έξυπνων» μηχανών, την Computek. «Είχαμε τοποθετήσει απλώς κάποιους προσέσορες σε κάποια τερματικά. Αυτό ήταν όλο. Ήταν όμως το 1968!». Ο Μιχάλης Δερτούζος μπόρεσε να συνδυάσει την εμπορική με την ακαδημαϊκή δραστηριότητα για έξι ολόκληρα χρόνια.

Τελικά, τον κέρδισαν ο ακαδημαϊσμός και η διευθυντική θέση στο LCS (Laboratory for Computer Science) του ΜΙΤ. Εκεί που ήταν, άλλωστε, και η θέση του. ΤΟ ΜΙΤ ήταν ο χώρος μέσα στον οποίο ο Δερτούζος ξεδίπλωσε όλες τις πνευματικές αρετές του. «Προέβλεψε ένα απίστευτο ποσοστό των όσων θα ακολουθούσαν στην επιστήμη των υπολογιστών», θυμάται ο καθηγητής και συνεργάτης του, Χάρολντ Άμπελσον. «Ήταν ο πρώτος που υποστήριξε ότι πρέπει να χρησιμοποιηθούν ευρέως οι υπολογιστές στην εκπαίδευση, όταν στο ΜΙΤ είχαμε όλους κι όλους 10 υπολογιστές. Το 1975, περιέφερε παντού την τρελή ιδέα του ότι κάποια ημέρα οι υπολογιστές θα βρίσκονται στα σπίτια».

Ο Βίκτορ Ζου, με τον οποίον διηύθυναν μαζί το LCS, ήταν από τους πρώτους που τον αναγνώρισαν ως ένα πνευματικό ηγέτη του κυβερνοχώρου. «Οι σκέψεις του Μιχάλη ήταν χρόνια μπροστά από όλους τους υπολοίπους. Για παράδειγμα, το 1980 έγραψε και μίλησε για την ηλεκτρονική αγορά της πληροφορίας, στην οποία εκατοντάδες εκατομμύρια υπολογιστών ήταν συνδεδεμένοι μέσω ενός παγκόσμιου δικτύου και η οποία έδινε τη δυνατότητα σε δισεκατομμύρια ανθρώπους να δημιουργήσουν, να έχουν πρόσβαση και να ανταλλάξουν πληροφορίες. Χρειάστηκαν 20 χρόνια για να τον δικαιώσει το Ίντερνετ και το World Wide Web».

Με την καθοδήγηση του Δερτούζου, το LCS δημιούργησε τα spreadsheets, το δίκτυο Ethernet, τη λογική της χρονοχρήσης υπολογιστών, την κρυπτογραφία με δημόσιο κλειδί, το γραφικό σύστημα επικοινωνίας με τον υπολογιστή, την ταμπλέτα γραφικών, τα X Windows και σειρά άλλων σημαντικών τεχνολογιών. Για τους αμύητους της επιστήμης των υπολογιστών ίσως αυτά να φαίνονται κινέζικα ιδεογράμματα, αποτέλεσαν, όμως, δομικούς λίθους στην πρόοδο της «ανολοκλήρωτης επανάστασης». Έτσι αντιλαμβανόταν ο Δερτούζος την «έκρηξη» της πληροφορίας και αυτήν την ονομασία χρησιμοποίησε σε ένα από τα 7 βιβλία του.

«Η νέα προσέγγιση έχει αρχίσει να σχηματίζεται στο μυαλό μου εδώ και περισσότερο από μία δεκαετία», γράφει στο ομότιτλο πόνημά του. «Ξεκίνησε λόγω της απογοήτευσης που αισθανθήκαμε τόσο εγώ όσο και οι άλλοι όταν επιχειρήσαμε επανειλημμένα να χαλιναγωγήσουμε τους υπολογιστές για τις ανάγκες μας και τελικά ανακαλύψαμε ότι εμείς είμαστε εκείνοι που φοράμε το χαλινάρι. Ονόμασα τη νέα προσέγγιση ανθρωποκεντρική χρήση των υπολογιστών για να δώσω έμφαση στο ότι από εδώ και πέρα, τα συστήματα υπολογιστών θα πρέπει να εστιάζουν στις ανάγκες και τις δυνατότητές μας, αντί να μας αναγκάζουν να υποτασσόμαστε στις πολύπλοκες, ακατανόητες και μηχανιστικές τους λεπτομέρειες».

Ο Βίκτορ Ζου έλεγε για τον Δερτούζο ότι αρεσκόταν στη χρήση ελληνικών γνωμικών. «Κράτα ένα χέρι να προσπαθεί να φτάσει τα αστέρια και ένα να παίζει με τη βρόμα!», έλεγε συχνά ο Μιχάλης. Αυτό ζητούσε από τους φοιτητές του και το διδακτικό προσωπικό. Και προχωρούσε και πιο πέρα: «Ενδιαφέρομαι το εργαστήριό μας να μη δημιουργεί απλά επιτεύγματα, μόνο και μόνο γιατί εντυπωσιάζουν. Το σύνθημά μας θα πρέπει να είναι να κάνουμε την τεχνολογία χρήσιμη στην ανθρωπότητα!».

Η ανθρωπιστική έννοια που έδινε ο Δερτούζος στην πληροφορική και γενικότερα στην τεχνολογία και την επιστήμη και η πολιτική διάσταση που είχε το έργο του τον έφεραν συχνά σε δημόσιες θέσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες αλλά και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Δούλεψε υπό την προεδρεία του Τζίμι Κάρτερ πάνω στον επανασχεδιασμό των πληροφορικών συστημάτων για το Λευκό Οίκο και αντιπροσώπευε τις ΗΠΑ σε θέματα τεχνολογίας στη διάσκεψη των G7 του 1995. Ταυτόχρονα, υπήρξε για χρόνια σύμβουλος της ελληνικής κυβέρνησης σε θέματα τεχνολογίας. Έχει τιμηθεί για την προσφορά του στην Ελλάδα με το Μεγαλόσταυρο του Τάγματος της Τιμής.

Πολύ σημαντική ήταν η συμβολή του στη δημιουργία του World Wide Web Consortium. Ο εφευρέτης του World Wide Web και του υπερσυνδέσμου, Τιμ Μπέρνερς Λι, αναφερόμενος στη συμμετοχή του στενού του φίλου σε αυτήν την προσπάθεια είχε πει: «Σε εκείνο το χρονικό σημείο είχα μία ημιτελής τρελή ιδέα. Ο Μιχάλης έπαιξε σημαντικό ρόλο στην υλοποίησή της. Πήρε τα κομμάτια από τις σκέψεις μου και τα συνέθεσε για να δημιουργήσει τη συνολική εικόνα. Μόνο αυτός θα μπορούσε να το κάνει. Αν δεν υπήρχε ο Μιχάλης πιθανότατα να μην υπήρχε και το World Wide Web Consortium. Η ηγετική δύναμή του, η καθαρότητα της σκέψης του και η ζεστασιά της καρδιάς του ήταν μία συνεχής υποστήριξη για μένα».

Ο Μιχάλης Δερτούζος έφυγε από κοντά μας στις 27 Αυγούστου 2001. Το σώμα του επέστρεψε στη γενέτειρά του, την Αθήνα και εκεί τον αποχαιρέτησαν οι άνθρωποι που τον γνώρισαν και τους φώτισε με το φάρος της σκέψης του. Η Ελλάδα, η Ευρώπη, οι Ηνωμένες Πολιτείες αισθάνθηκαν το κενό της απώλειάς του. Το πόσο προφητικός ήταν ο λόγος του αποτυπώνεται στη συζήτηση που είχε με τη σύζυγό του σχετικά με την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων από την Αθήνα: «Ήταν πολύ ενθουσιασμένος με το γεγονός αλλά και ρεαλιστής για το πώς θα διαδραματίζονταν όλα. «Τα πράγματα», έλεγε, «θα γίνουν την τελευταία στιγμή. Όλοι θα λένε ότι οι Έλληνες δεν θα τα καταφέρουν αλλά στο τέλος όλα θα γίνουν σωστά. Μπορεί η διαδρομή να μας στοιχίσει ένα «χέρι και ένα πόδι» αλλά στο τέλος θα τα καταφέρουμε». Ο Μιχάλης μπορούσε να προβλέψει την πορεία των πραγμάτων. Μπορούσε να το κάνει».

Η παρακαταθήκη του βρίσκεται στα βιβλία του και στη διδακτική του, η οποία δημιουργήθηκε για να εμπνέει και να επαναπροσδιορίζει την πορεία των πραγμάτων. Το πιο σημαντικό μήνυμά της ήταν αυτό για το ο οποίο ο Μπιλ Γκέιτς είπε «ήταν ο πρώτος τεχνολόγος ανθρωπιστής. Πίστευε ότι η τεχνολογία είναι άχρηστη αν δεν υπηρετεί πραγματικά των ανθρώπινη ζωή, την επικοινωνία, το παιχνίδι, την εργασία».