ΑΝΑΦΟΡΑ: Πάγκαλος, Σπ. (2005). Φύλο και Αστρονομία. Πρακτικά 4ου Συνέδριου Ερασιτεχνικής Αστρονομίας. σσ 105-109
Η γλώσσα δεν είναι ποτέ αθώα, οι λέξεις έχουν μια δεύτερη μνήμη που μυστηριωδώς ζει διαμέσου των αιώνων και των νέων σημασιών που αυτές αποκτούν. Πολλά παραπληρωματικά νοήματα δίνουν στις λέξεις η παράδοση, τα κοινωνικά πιστεύω και οι κοινωνικοί κανόνες που ρυθμίζουν την επικοινωνία.
Με αυτό το δεδομένο δεν θα μπορούσε και η ορολογία της Αστρονομίας, όσο αφορά τις ονομασίες στο Ηλιακό μας σύστημα να ήταν απαλλαγμένη από δευτερεύοντα μηνύματα. Αναλύοντας τις ονομασίες που έχουν δοθεί στους πλανήτες στο Ήλιο και στη Σελήνη, βγάζουμε πολλαπλά συμπεράσματα και κυρίως ότι αντικατοπτρίζει την κοινωνική ανισότητα των φύλων.
Η πρώτη διαπίστωση είναι ότι το πλήθος των αρσενικού γένους πλανητών (Ερμής, 'Αρης, Δίας Κρόνος, Ουρανός, Ποσειδώνας, Πλούτωνας) υπερτερεί σε σχέση με το πλήθος των θηλυκού γένους (Αφροδίτη και Γη). Αλλά δεν είναι τόσο σημαντικό αυτό όσο οι έννοιες με τις οποίες συνδυάζονται καθεμιά από τις ονομασίες αυτές. Τόσο από αναλύσεις ερωτηματολογίων που δόθηκαν σε μαθητές και μαθήτριες στην εξέλιξη του προγράμματος Ευαισθητοποίησης της Σχολικής Κοινότητας σε θέματα Ισότητας (έτος 2004), με ανάλογα ερωτήματα, όσο και η διεξοδική έρευνα στο διαδίκτυο αποδεικνύεται ότι κάθε ονομασία πλανήτη συνδυάζεται με συγκεκριμένες έννοιες, ευρύτατα διαδομένες. Παραδείγματος χάρη ο πλανήτης Δίας σχετίζεται με τη δύναμη, την αυτοπεποίθηση, την εξουσία, τα χρήματα, την κυριαρχία, την ισχύ κλπ, ο πλανήτης άρης με τη δύναμη, το πόλεμο, την αυτοπεποίθηση, τη διχόνοια, τη σκληρότητα, τη δολοπλοκία, το μίσος κλπ. Αυτοί και οι υπόλοιποι αρσενικού γένους πλανήτες χαρακτηρίζονται από τα στερεότυπα που κυριαρχούν για το ανδρικό φύλο.
Αντίθετα η Γη συμβολίζει τη μητρότητα, την προστασία, την ειρήνη, τη γονιμότητα κλπ και η Αφροδίτη τον έρωτα, την ομορφιά κλπ. Οι δύο μοναδικοί θηλυκού γένους πλανήτες χαρακτηρίζονται από στερεότυπα που επικρατούν για το γυναικείο φύλο στην ανδροκρατική κοινωνία, η οποία περιορίζει το ρόλο της γυναίκας μόνο στην αναπαραγωγή και την μητρότητα.
Πολλοί παράγοντες αναπαράγουν τις ιδέες αυτές. Μερικοί από αυτούς είναι:
Αν δούμε και τα δύο κυρίαρχα στις αισθήσεις μας μέλη του ηλιακού μας συστήματος, τον Ήλιο και την Σελήνη. Καταρχήν η αντίθεση ημέρας και νύκτας συνειρμικά οδηγεί το μυαλό των περισσότερων ανθρώπων και στην αντίθεση Ήλιου - Σελήνης. Στην αντίθεση του αρσενικού Ήλιου που σχετίζεται με τη δύναμη, τη ζωή, την εξουσία, την ενέργεια, το δέος, την κυριαρχία κλπ με τη θηλυκή Σελήνη που σχετίζεται τόσο με αρνητικά χαρακτηριστικά όπως με το μυστήριο, τη μαγεία, το φόβο, την απάτη κλπ όσο και με αμφιλεγόμενα θετικά χαρακτηριστικά όπως το ρομαντισμό, τη γλυκύτητα, το συναισθηματισμό κλπ.
Συμπερασματικά ότι τα ονόματα και τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στα κύρια μέλη του ηλιακού μας συστήματος προέκυψαν από τα στερεότυπα για τα δύο φύλα, αλλά και αναπαράγουν τα στερεότυπα αυτά. Αναπαράγουν τόσο τα στερεότυπα του ενεργητικού, δυναμικού, επιβλητικού, κυρίαρχου και βίαιου άνδρα όσο και τα στερεότυπα της γυναίκας ως σεξουαλικού και αναπαραγωγικού αντικειμένου.
Η Ιστορία της Αστρονομίας είναι κυριολεκτικά γραμμένη από άνδρες.
Στα πρώτα της βήματα μέσα από το θολό τοπίο των πρώτων πολιτισμών (στη Μεσοποταμία, στην Αίγυπτο, στην Ινδία και στην Κίνα), φαίνεται ότι άνδρες, κυρίως μέλη του ιερατείου, ασχολιόντουσαν και προήγαγαν την Αστρονομία.
Λίγο αργότερα μια σειρά από αρχαίους Έλληνες ανέλαβαν την εξέλιξη της επιστήμης της Αστρονομίας. Αξίζει να αναφέρουμε μερικούς πρωτεργάτες αυτής της εξέλιξης, όπως τον Θαλή, (6ος αιώνας π.Χ.), τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Ηρακλείδη και τον Πυθαγόρα (5ος και 4ος αιώνας π.Χ.), τον Αρίσταρχο, τον Ερατοσθένη, τον Ίππαρχο (την Ελληνιστική περίοδο, 2ο αιώνα π.Χ.) και αργότερα τον Πτολεμαίο, (που εισηγήθηκε το Γεωκεντρικό μοντέλο, 2ος αιώνας μ.Χ.).
Στους επόμενους 13 αιώνες μετά τον Πτολεμαίο, την σκοτεινή περίοδο του μεσαίωνα τα ηνία για την διατήρηση της φλόγας ανέλαβαν πάλι άνδρες από την ισλαμική Αραβία και από την Ινδία .
Την Ευρώπη ανατάραξαν από το λήθαργο οι ιδέες του Πολωνού Copernicus (1473-1543) που εισηγήθηκε το Ηλιοκεντρικό μοντέλο και διώχτηκε για αυτές τις ιδέες του από την επίσημη Εκκλησία.
Ένα αιώνα αργότερα ο Δανός αστρονόμος Tycho Brahe (1546-1601) που παρατήρησε και κατέγραψε συστηματικά τις κινήσεις των πλανητών για περισσότερα από 20 χρόνια. Ο Johannes Kepler (1571-1630) που μελέτησε τα δεδομένα των παρατηρήσεων του Brahe και διατύπωσε τους τρεις περίφημους νόμους του για την κίνηση των πλανητών. Ο Ιταλός Galileo Galilei (1564-1642) , ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε το τηλεσκόπιο, που εφηύραν οι Ολλανδοί, για αστρονομικές παρατηρήσεις. Ο Isaac Newton (1642-1727), διατύπωσε το Νόμο της Παγκόσμιας Έλξης, απόδειξε τους νόμους του Kepler και θεμελίωσε την Ουράνια Μηχανική.
Τον 19ο και 20ο αιώνα πλήθος ανδρών έδωσαν σημαντική ώθηση στην επιστήμη της Αστρονομίας για να φτάσει στα υψηλά επίπεδα ανάπτυξης που βρίσκεται στις μέρες μας.
Μόνο λίγες γυναίκες διασώθηκαν καταχωρημένες στα περιθώρια τις επίσημης ιστορίας της Αστρονομίας, όπως η Υπατία η Αλεξανδρινή και μερικές πρωτοπόρες τον 17ο -19ο αιώνα.
Η Υπατία η Αλεξανδρινή έζησε στα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα στην Αλεξάνδρεια και διδάχθηκε τις επιστήμες από τον πατέρα της Θέοντα. Δίδασκε στο σπίτι της, το οποίο είχε γίνει και κέντρο συζήτησης για φιλοσοφικά και επιστημονικά ζητήματα. Εκτός από διδασκαλία έγραφε κείμενα πάνω στα Μαθηματικά, βοηθούσε τον πατέρα της στην συγγραφή Αστρονομικών κειμένων και είχε σχεδιάσει έναν επίπεδο αστρολάβο για να υπολογίζει τον χρόνο και να μετρά τις θέσεις του ήλιου, των πλανητών και των άστρων. Ανήκε στο κίνημα των Νεοπλατωνιστών. Ο τότε πατριάρχης Αλεξανδρείας Κύριλλος, ένας φανατικός χριστιανός, κήρυξε διωγμό κατά των νεοπλατωνιστών. Η Υπατία αρνήθηκε να προσηλυτιστεί στον χριστιανισμό και τελικά το 415 ένας φανατικός όχλος χριστιανών την κακοποίησε μέχρι θανάτου. Με το θάνατό της τερματίστηκε και η τελευταία φάση της αρχαίας επιστήμης.
Πολλές γυναίκες το 17ο έως το 19ο αιώνα κατάφεραν να ξεπεράσουν με τη συμπαράσταση είτε των πατέρων τους είτε των συζύγων τους πολλαπλά εμπόδια και να συμβάλουν σημαντικά στην ανάπτυξη της Αστρονομίας. Οι βιογραφίες τους είναι γεμάτες από εμπόδια στην επιστημονική τους εξέλιξη από τους άνδρες συναδέλφους τους, που δεν έβλεπαν με καλό μάτι την εμπλοκή τους με τις επιστήμες. Μερικές από αυτές είναι: η Σοφία Μπραχέ (Δανία 1556 -1643 που βοηθούσε τον αδελφό της Tycho Brahe στην παρατήρηση και καταγραφή των κινήσεων των πλανητών και των αστέρων), η Μαρία Κούνιτς (Γερμανία 1610-1664 που εκλαΐκευσε του νόμους του Κέπλερ και έγραψε βιβλία με θέματα θεωρίας της Αστρονομίας), η Ελιζαμπέτα Κούπμαν, (Γερμανία 1647-1693 που μαζί με τον σύζυγό της Γιοχάνες Χεβέλιους δημοσίευσε το μεγαλύτερο μέχρι σήμερα κατάλογο αστεριών), η Μαρία Βίγκερμαν – Κιρχ, (Γερμανία 1670-1720 που με σπουδαίο έργο που σε μεγάλο μέρος δεν αναγνωρίστηκε από την Ακαδημία Επιστημών του Βερολίνου επειδή ήταν γυναίκα), η Νικόλ ντε λα Μπιέρ Λεπότ, (Γαλλία 1723 - 1788 που με σημαντικές μελέτες πάνω στον κομήτη του Χάλεϋ) και η Μαρία Μίτσελ (Ε.Π.Α. 1818-1889, που λόγω του έργου της αποτέλεσε το πρώτο γυναικείο μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών).
Η Αστρονομία και η συγγενής της Φυσική είναι οι Επιστήμες που ακόμα ανδροκρατούνται. Μερικά στοιχεία
Περίπου το 15% των ασχολουμένων με την Αστρονομία είναι γυναίκες στο κόσμο. Μερικές χώρες δεν διαθέτουν ούτε μια γυναίκα Αστρονόμισσα.
430 Nobel για την επιστήμη (Φυσική, Χημεία και Ιατρική) έχουν δοθεί μέχρι το σήμερα σε άνδρες και μόνο 10 σε γυναίκες! Δύο μόνο από αυτά ήταν Φυσικής.
Το πρώτο το 1903 το πήρε η Μαρία Σκλοντόβσκα Κιουρί που ήταν Γαλλίδα, πολωνικής καταγωγής (1867-1934). Το δεύτερο το πήρε το 1963 η Αμερικανίδα φυσικός, πολωνικής καταγωγής Μαρία Γκέπερτ - Μάγιερ (1906 - 1972).
'Αλλο στοιχείο ανισότητας φαίνεται στα ποσοστά κατά φύλο των πτυχίων και το των μεταπτυχιακών Φυσικής και Αστρονομίας στις Η.Π.Α. το 1991. Για σύγκριση προβάλλονται στο παρακάτω πίνακα και τα αντίστοιχα ποσοστά για τις άλλες ομοειδείς επιστήμες.
Ποσοστά κατά φύλο Πτυχία Μεταπτυχιακά > + > + Φυσική Αστρονομία 85% 15% 89% 11% Χημεία 60% 40% 74% 26% Μαθηματικά 53% 47% 81% 19% Ιατρική 49% 51% 61% 39%'Αλλο στοιχείο ανισότητας φαίνεται στα ποσοστά των καθηγητριών Φυσικής, μέσα στις οποίες περιλαμβάνονται και οι καθηγήτριες Αστρονομίας σε Πανεπιστήμια των Η.Π.Α. (στοιχεία 1994). Σύμφωνα με τα στοιχεία αυτά τα ποσοστά συμμετοχής των γυναικών στις τρεις κατηγορίες καθηγητών και καθηγητριών, είναι: μόνιμοι /-ες 3%, από κοινού κάτοχοι εδρών 8% και βοηθοί 10 %.
Στα τμήματα Αστροφυσικής στην Ελλάδα η κατάσταση δεν είναι καλύτερη το 2004 από πλευράς συμμετοχής των γυναικών στο διδακτικό προσωπικό των τμημάτων Αστροφυσικής. Παίρνοντας στοιχεία από τους επίσημους δικτυακούς τόπους των Ελληνικών Πανεπιστημίων διαπιστώνουμε ότι το 2004 υπάρχουν αυτοτελή τμήματα Αστροφυσικής σε τρία Πανεπιστήμια, στο Καποδιστριακό των Αθηνών, στο Αριστοτέλειο της Θεσσαλονίκης και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Στα 30 άτομα που αποτελούν το διδακτικό προσωπικό του τμήματος Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών μόνο 6 είναι γυναίκες (ποσοστό 20%), Στα 16 άτομα που αποτελούν το διδακτικό προσωπικό του τμήματος Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης καμιά γυναίκα δεν υπάρχει (ποσοστό 0%). Τέλος στα 10 άτομα που αποτελούν το διδακτικό προσωπικό του τμήματος Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης μόνο μία είναι γυναίκα (ποσοστό 10%).
Σε ένα άλλο επίπεδο που γίνεται εμφανής η διάκριση μεταξύ των φύλων είναι στην στελέχωση των πτήσεων στο διάστημα. Εξετάζοντας την ιστορία των διαστημικών πτήσεων με πλήρωμα διαπιστώνουμε τα παρακάτω.
Η πρώτη διαστημική πτήση με άνθρωπο έγινε με από την τότε Σοβιετική Ένωση. Ο Yuri Gagarin ήταν ο πρώτος άνθρωπος που βρέθηκε στο Διάστημα. Η Σοβιετική ένωση, που ήταν πιο διακριτική σε θέματα ισότητας των δύο φύλων έστειλε την πρώτη κοσμοναύτισσα, τη Valentina Tereschkova, σε ανάλογη αποστολή στο διάστημα το 1963.
Στην άλλη μεγάλη διαστημική δύναμη τις Ενωμένες Πολιτείες Αμερικής τα πράγματα δεν ήταν ακριβώς έτσι. Υπήρξε μια απαγόρευση στις γυναίκες να συμμετέχουν σε αυτές τις πτήσεις, Ένα χαρακτηριστικά γεγονός που αποδεικνύει αυτό είναι το παρακάτω.
Η NASA το 1959 είχε διαλέξει δύο ομάδες, μια ανδρών και μια γυναικών, για να τις προετοιμάσει να στελεχώσουν τις διαστημικές της αποστολές. Τα μέλη και των δύο ομάδων είχαν περάσει τις ίδιες αυστηρές ιατρικές εξετάσεις και είχαν πολλές χιλιάδες ώρες πτήσεις με αεροπλάνα.
Στην ομάδα των γυναικών ανήκε και η Jerrie Cobb, που γρήγορα ξεχώρισε από τους συναδέλφους και τις συναδέλφισσές της και ήταν έτοιμη για την στελέχωση κάποιων από τις πρώτες Διαστημικές πτήσεις. Δώδεκα ακόμα γυναίκες είχαν τα προσόντα για το ίδιο πράγμα.
Προς το τέλος της εκπαίδευσης, το 1962, με αυθαίρετο τρόπο η NASA απέκλεισε όλες τις γυναίκες από τις πτήσεις, γιατί έβαλε σαν επιπλέον όρο για συμμετοχή στις πτήσεις, την προϋπηρεσία σε στρατιωτικά αεροπλάνα. Φυσικά καμιά γυναίκα δεν είχε αυτήν την εμπειρία γιατί απλώς την εποχή εκείνη δεν προσλάμβαναν γυναίκες αεροπόρους στο στρατό.
Η Jerrie Cobb πέρα από ότι ξεχώρισε σε όλα τα τεστ, είχε 10000 ώρες πτήσεων με αεροπλάνα ενώ ο πρώτος Αμερικανός αστροναύτης Scott Carpenter μόλις 2.900 ώρες και ο γνωστός John Glenn 5.000 ώρες.
Σίγουρα στη NASA τότε θα ήξεραν επιπλέον ότι:
Ότι σε λίγους μήνες οι Σοβιετικοί θα έστελναν αστροναύτισσα στο Διάστημα
Οι γυναίκες ήταν πιο κατάλληλες για ανάλογες πτήσεις σαν λιγότερο επίφοβες για καρδιακά επεισόδια, λιγότερο τρωτές στην μοναξιά, στο κρύο, στη ζέστη, στο πόνο και στο θόρυβο.
Οι γυναίκες έχουν μικρότερο σωματικό βάρος και όγκο και για αυτό επιβαρύνουν οικονομικά πολύ λιγότερο τις πτήσεις.
Η Jerrie Cobb, γεννημένη το 1931, σήμερα ακόμα πετάει με αεροπλάνο μεταφέροντας φάρμακα, σπόρους, ρούχα, γιατρούς κλπ στους ινδιάνους του Αμαζονίου. Στις Ε.Π.Α. υπάρχει ισχυρό κίνημα, κυρίως μέσα στο Διαδίκτυο, που ζητάει έστω και τώρα να κάνει μια πτήση στο Διάστημα. Εξάλλου ο μεγαλύτερός της John Glenn μετείχε πρόσφατα στα 76 του, σε μια πτήση Διαστημικού λεωφορείου.
Στις Ενωμένες Πολιτείες Αμερικής τελικά μόλις το 1983 η Sally Ride έγινε η πρώτη Αμερικανίδα, που συμμετείχε στο πλήρωμα του διαστημικού λεωφορείου Challenger και μόλις το 1999 η Eileen Collins, έγινε η πρώτη Αμερικανίδα, αρχηγός διαστημικής αποστολής, στο διαστημικό λεωφορείο Columbia.