Πάγκαλος, Σπ. (2016). Τι συμβαίνει στην τάξη όταν διδάσκω Βιολογία. Στο: Γούσιας, Φ. (επιμ.) Τα Πρακτικά του 3ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός». σ.σ. 264-273. Αθήνα.
Σπυρίδων Πάγκαλος, Εκπαιδευτικός ΠΕ04.02, M.Ed. «Εκπαίδευση Ενηλίκων», Ε.Α.Π. spagks@gmail.com
Το ψυχολογικό κλίμα που επικρατεί στην τάξη, οι δράσεις του εκπαιδευτικού και το ενδιαφέρον των μαθητών για το διδασκόμενο αντικείμενο αποτελούν βασικούς παράγοντες για την αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας. Η διερεύνηση των παραπάνω παραγόντων από τον εκπαιδευτικό μπορεί να δώσει σε αυτόν πολύτιμες πληροφορίες, που θα τον καθοδηγήσουν στις κατάλληλες διορθώσεις των πρακτικών του και στην βελτιστοποίηση των αποτελεσμάτων της εργασίας του. Σημαντικές πληροφορίες για τους παραπάνω παράγοντες μπορεί να λάβει ο εκπαιδευτικός από τους ίδιους τους μαθητές της τάξης του. Στην παρούσα έρευνα ο συγγραφέας, μέσω ερωτηματολογίου, συλλέγει τις απόψεις για τους παραπάνω παράγοντες των μαθητών του στην συνέχεια τις αναλύει και οδηγείται στα σχετικά συμπεράσματα. Το δείγμα της έρευνας αποτελούν πέντε τμήματα της Α΄ τάξης ενός Λυκείου στα οποία ο συγγραφέας δίδαξε το μάθημα της Βιολογίας το σχολικό έτος 2014-15.
Λέξεις - κλειδιά: αξιολόγηση εκπαιδευτικού, αντιλήψεις μαθητών, σχολικό τμήμα, Βιολογία.
Η διδασκαλία ενός εκπαιδευτικού βελτιώνεται μέσα από την αξιολόγηση των δράσεών του και στην εν συνέχεια ανατροφοδότησή του. Οι έρευνες των συνθηκών της τάξης του από τον εκπαιδευτικό μπορεί να δώσει πολύτιμα στοιχεία στον ίδιο και να του επισημάνει σημεία στα οποία χρειάζεται βελτίωση. Οι μαθητές μπορούν να δώσουν στον εκπαιδευτικό μέσα από αυτές τις έρευνες πολύτιμα στοιχεία. Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η καταγραφή μέσα από τις αντιλήψεις των μαθητών του κλίματος και των συνθηκών στις οποίες έγινε το μάθημα Βιολογίας Α΄ Λυκείου σε πέντε τμήματα κατά την διάρκεια επτά μηνών ενός σχολικού έτους από τον γράφοντα προκειμένου να εξαχθούν συμπεράσματα που θα οδηγήσουν στην βελτίωση της απόδοσής του στην διδασκαλία.
Η Ambrose κ.ά., (2010) ορίζουν το κλίμα στην τάξη ως το πνευματικό, κοινωνικό, συναισθηματικό, και φυσικό περιβάλλον στο οποίο οι μαθητές μαθαίνουν. Το κλίμα περιλαμβάνει τους κανόνες, τους στόχους, τις διαπροσωπικές σχέσεις, τις πρακτικές διδασκαλίας, εκμάθησης και ηγεσίας και τις οργανωτικές δομές (NSCC, 2007b). Το κλίμα προκύπτει ως μια σειρά δυναμικών αλληλεπιδράσεων (Adelman & Taylor, 2005˙ Μπαραλός & Φωτοπούλου, 2010), για παράδειγμα μεταξύ των μαθητών, μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών, μαθησιακών στόχων και προσδοκιών, αισθημάτων αυτό-αποτελεσματικότητας, ψυχικών διαθέσεων, διευθέτηση του χώρου της τάξης κλπ.
Το κλίμα της τάξης αποτυπώνει σε μεγάλο βαθμό την επικρατούσα κουλτούρα του σχολείου στο οποίο ανήκει η τάξη. Η κουλτούρα του σχολείου είναι μια σταθερά που προκύπτει από συστήματα πεποίθησης, κανόνες, ιδεολογίες και παραδόσεις. Φυσικά η κουλτούρα του σχολείου διαμορφώνεται και από τα πολιτικά, τα κοινωνικά, τα πολιτιστικά και τα οικονομικά πλαίσια του περιβάλλοντος με το οποίο το σχολείο συσχετίζεται όπως αυτό καθορίζονται από το σπίτι, τη γειτονιά, την πόλη και το κράτος στα οποία το σχολείο εντάσσεται (Koth, Bradshaw & Leaf, 2008˙ Adelman & Taylor, 2005).
Το καλό σχολικό κλίμα είναι κοινή πεποίθηση στους ερευνητές αποτελεί παράγοντα ο οποίος μπορεί να συμβάλλει θετικά στην παραγωγικότητα και αποτελεσματικότητα της σχολικής μονάδας (NSCC, 2007b˙ OECD, 2009˙ Koth, Bradshaw & Leaf, 2008). Σύμφωνα με την Σαμπάνη (2008) το θετικόΤα Πρακτικά του 3ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» Αθήνα, 16 & 17 Απριλίου 2016 ψυχολογικό κλίμα στηρίζει ψυχολογικά τους μαθητές, προκαλεί το ενδιαφέρον τους για μάθηση, ενθαρρύνει την διαπροσωπική επικοινωνία και συνεργασία και ο μαθητής νοιώθει κεντρικό πρόσωπο στην διεργασία της τάξης.
Από την άλλη πλευρά σύμφωνα με ερευνητές, το κακό κλίμα έχει συνδεθεί με την κακή ακαδημαϊκή επίδοση και απόδοση συσχετίζεται με την αδιαφορία για μάθηση και εγκατάλειψη της προσπάθειας, η απειθαρχία των μαθητών, και ένα σύνολο αρνητικών επιδράσεων στον ίδιο τον εκπαιδευτικό, όπως η ρουτίνα, η κόπωση, το άγχος, η έλλειψη ικανοποίησης για το έργο του (Walberg, 1986, όπ. αναφ. στο Αναγνωστοπούλου, 2008). Το κακό κλίμα τροφοδοτεί κακές συμπεριφορές, οι οποίες με την σειρά τους επιδρούν παραπέρα αρνητικά στο ήδη κακό κλίμα. Αίτια κακής συμπεριφοράς σύμφωνα με τον Παπασταμάτη (2006) μπορεί να είναι η αντιπάθεια προς το σχολείο, η εκδήλωση κοινωνικής κυριαρχίας στην τάξη από ορισμένους μαθητές, η κοινωνική απομόνωση, η αντιφατική συμπεριφορά από μαθητές που δεν μπορούν να προβλέψουν τις συνέπειες των πράξεών τους, η άγνοια των κανονισμών, η μετάθεση εξωτερικών προβληματικών καταστάσεων κάποιων μαθητών στο χώρο της τάξης, το άγχος και το διδακτικό στυλ του εκπαιδευτικού.
Ένας σημαντικός παράγοντας την διαμόρφωση του κλίματος της τάξης είναι ο εκπαιδευτικός κυρίως μέσα από την ποιότητα των σχέσεων που διαμορφώνει με τους μαθητές του (Αναγνωστοπούλου, 2008). Η πραγμάτωση θετικών σχέσεων μέσα στην τάξη είναι βασικό μέλημα του εκπαιδευτικού και απαιτεί από αυτόν συνεχή προσπάθεια αυτοβελτίωσής του. Σύμφωνα με τους Μπαραλός & Φωτοπούλου (2010) «η θετική αυτοεκτίμηση συμβάλλει στην ενίσχυση της αυτοεικόνας, στην κατανόηση των προσωπικών αναγκών και βοηθάει το άτομο να αντιμετωπίζει θετικά τον εαυτό του και τους άλλους, να δέχεται νέες προκλήσεις, να χειρίζεται με ψυχραιμία τις αποτυχίες του, να γνωρίζει τις αδυναμίες του και προσπαθεί να τις βελτιώσει»(σ. 675). Στην βιβλιογραφία υπάρχουν πολλές αναφορές για μεθόδους και τεχνικές με τις οποίες ο εκπαιδευτικός μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση θετικού ψυχολογικού κλίματος στην τάξη του. (Adelman & Taylor, 2005˙ Παπασταμάτης, 2006˙ Σαμπάνη, 2008˙ Cohen, Cardillo & Pickeral, 2011)
Επικρατούσες προσεγγίσεις για τον προσδιορισμό του σχολικού κλίματος.
Υπάρχουν αρκετές δυσκολίες για τον προσδιορισμό της ποιότητας του κλίματος σε ένα σχολείο. Σύμφωνα με το NSCC (2007b) αίτια αυτών των δυσκολιών είναι η ανακρίβεια στον προσδιορισμό της έννοιας του κλίματος, τα ελλείμματα της ηγεσίας και κυρίως η έλλειψη γενικότερων πολιτικών βελτίωσης του κλίματος. Επιπλέον η κρίση για την καλή ή κακή ποιότητα του κλίματος της τάξης εξαρτάται άμεσα και από τις αντιλήψεις του κριτή (Adelman & Taylor, 2005). Η NSCC (2007a) στα πλαίσια του έργου της που είναι η βελτίωση του κλίματος στα σχολεία των ΗΠΑ προτείνει μια σειρά από δείκτες και υποδείκτες που στοχεύουν στον προσδιορισμό της ποιότητας του κλίματος στα σχολεία, και στην συνέχεια στην μετά την αυτοαξιολόγησή τους βελτίωσή του (NSCC, 2007a). Οι Cohen, Cardillo & Pickeral (2011) προτείνουν οι μετρήσεις του κλίματος να επικεντρώνονται σε τέσσερις σημαντικές πτυχές της σχολικής ζωής: α) τηνΤα Πρακτικά του 3ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» Αθήνα, 16 & 17 Απριλίου 2016 ασφάλεια, β) τις σχέσεις, γ) την διδασκαλία και μάθηση και δ) στο φυσικό περιβάλλον.
Οι επικρατούσες προσεγγίσεις για τη μέτρηση του κλίματος τάξεων χρησιμοποιούν την καταγραφή των αντιλήψεων εκπαιδευτικών και μαθητών, την συστηματική κωδικοποίηση των εκτιμήσεων εξωτερικών παρατηρητών εκτιμήσεις και μελέτες των εκπαιδευτικών περιβαλλόντων μέσα από φυσιοκρατική έρευνα, εθνογραφία, περιπτωσιολογική μελέτη, και ερμηνευτικές τεχνικές αξιολόγησης.
Πρόσφατα, έχει υπάρξει αυξανόμενο ενδιαφέρον στους ερευνητές για τις αντιλήψεις των μαθητών για το σχολικό κλίμα (Koth, Bradshaw & Leaf, 2008). Σύμφωνα με τον Fraser (1998) οι μαθητές πλεονεκτούν στο να κρίνουν τις τάξεις στις οποίες ανήκουν, αφενός επειδή έχουν αντιμετωπίσει πολλά διαφορετικά μαθησιακά περιβάλλοντα και αφετέρου διαθέτουν αρκετό χρόνο της ζωής τους μέσα στην τάξη την οποία κρίνουν και έτσι διαμορφώνουν ακριβείς εντυπώσεις.
Ο Fraser (ό.π.) παραθέτει εννέα ευρέως χρησιμοποιούμενα εργαλεία (ερωτηματολόγια) για τον προσδιορισμό του κλίματος μιας τάξης και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα καλύτερα αποτελέσματα θα ληφθούν με συνδυασμό ποσοτικών και ποιοτικών μεθόδων έρευνας. Ένα από τα εννέα εργαλεία, το οποίο έχει δημιουργηθεί από τον ίδιο τον Fraser και τους συνεργάτες του είναι το WIHIC συντομογραφία του: What Is Happening In this Class? (Dimitriou, 2013˙ Khine, 2001). Για τις ανάγκες της έρευνάς μας θα χρησιμοποιήσουμε μέρος του εργαλείου WIHIC (στην μορφή που είχε πάρει το εργαλείο το 2002) επικεντρώνοντας στις τρεις από τις επτά διαστάσεις του, συγκεκριμένα: την συνεκτικότητα των εκπαιδευόμενων, την υποστήριξη από τον εκπαιδευτή και την συμμετοχή.
Η έρευνα που παρουσιάζεται πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο 2015 σε 108 μαθητές της Α΄ Λυκείου που φοιτούν στο 2ο Λύκειο Πειραιά και από την αρχή του εκπαιδευτικού έτους διδάσκονται Βιολογία από τον συγγραφέα Το Λύκειο δέχεται μαθητές από μικροαστικές περιοχές του Πειραιά και δεν εμφανίζει εντάσεις μεταξύ των μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας τα τελευταία χρόνια. Τα ερευνητικά ερωτήματα της έρευνας είναι: α) Ποιες οι αντιλήψεις των μαθητών ως προς την συνεκτικότητα, την συμμετοχή και την υποστήριξη από τον εκπαιδευτικό στις διαδικασίες του μαθήματος της Βιολογίας; β) Πως θεωρούν οι μαθητές ότι επιδρούν το κλίμα της τάξης, το περιβάλλον και ο εκπαιδευτικός στη διαδικασία του μαθήματος της Βιολογίας;
Η συλλογή των απόψεων των μαθητών έγινε με ερωτηματολόγιο (βλ. παράρτημα). Τo ερωτηματολόγιο αναρτήθηκε στο διαδίκτυο μέσω της εφαρμογής Google Forms και απαντήθηκε ηλεκτρονικά, στο εργαστήριο Πληροφορικής του σχολείου από τους μαθητές. Το ερωτηματολόγιο περιείχε μία ερώτηση για το φύλο, μια ερώτηση για το τμήμα που παρακολουθούσαν οι μαθητές (Α1 έως Α5) καθώς και 24 ερωτήσεις αντιλήψεων με επιλογές απάντησης: Πολύ καλά, καλά, αρκετά, λίγο και καθόλου. Κάθε απάντηση βαθμολογείται με τις τιμές 5, 4, 3, 2, 1 αντίστοιχα με τις παραπάνω επιλογές. Τα αποτελέσματα προέκυψαν μετά από επεξεργασία με το πρόγραμμα λογιστικού φύλλου Excel της Microsoft. Το πρώτο μέρος των ερωτήσεων (ερωτήσεις 1-15) αποσκοπούσε στην απάντηση του πρώτου ερευνητικού ερωτήματος προέρχονται από το ερωτηματολόγιο WIHIC. Οι υπόλοιπες ερωτήσεις αποσκοπούσαν στην απάντηση του δεύτερου ερευνητικού ερωτήματος συντάχθηκαν από τον συγγραφέα και αποσκοπούν στην διερεύνηση σημαντικών πτυχών της σχολικής ζωής σύμφωνα με την θεώρηση των Cohen, Cardillo & Pickeral (ό.π).
Η επεξεργασία κάθε ερώτησης γίνεται με τον υπολογισμό του μέσου όρου (ΜΟ) του συνόλου των απαντήσεων των μαθητών του τμήματος στην ερώτηση αυτή. Σε ομάδες ερωτήσεων επίσης εξάγεται ο μέσος όρος των ήδη εξαχθέντων ΜΟ των ερωτήσεων της ομάδας.
Από ανάλυση των ερωτήσεων 1-7, που αναφέρονται στην συνεκτικότητα των τμημάτων του δείγματος, ο ΜΟ της ομάδας είναι 3,63 για το σύνολο των μαθητών, με το τμήμα Α3 να έχει την ανώτερη τιμή ΜΟ=3,71 και το τμήμα Α2 την μικρότερη τιμή, ΜΟ=3,40. Γενικά το Α3 σε 6 από τις 7 ερωτήσεις έχει τα καλύτερα αποτελέσματα , ενώ το Α2 σε όλες τα χειρότερα Η ερώτηση «Είμαι φιλικός με τους άλλους μαθητές στο τμήμα μου» είχε τα καλύτερα αποτελέσματα στο σύνολο των μαθητών (ΜΟ=3,91).
Οι οκτώ ερωτήσεις (ερωτήσεις 4-11) που συσχετίζονται με την υποστήριξη από τον εκπαιδευτικό έχουν ΜΟ για όλα τα τμήματα 3,51 με ψηλότερο ΜΟ πάλι στο Α3 με 3,69 και χαμηλότερο επίσης στο Α2 με 3,25. Από τις ερωτήσεις της ομάδας τη ψηλότερη τιμή (ΜΟ=3,81) είχε η ερώτηση «Ο καθηγητής Βιολογίας με βοηθά όταν έχω πρόβλημα με την εργασία μου» και χαμηλότερη τιμή (ΜΟ=3,25 ) η ερώτηση «Ο καθηγητής Βιολογίας αλλάζει το τρόπο διδασκαλίας για να με βοηθήσει».
Στις τέσσερεις ερωτήσεις (ερωτήσεις 12-15) που σχετίζονται με την συμμετοχή των μαθητών ο ΜΟ όλων των τμημάτων είναι 3,35. Πάλι το Α3 εμφανίζει τον ψηλότερο ΜΟ (= 3,57) και το Α2 τον χαμηλότερο (ΜΟ= 2,75). Η ερώτηση «Κάνω ερωτήσεις στον καθηγητή», εμφανίζει τον μικρότερο ΜΟ (2,92).
Από τις υπόλοιπες ερωτήσεις, που διερευνούν το δεύτερο ερευνητικό ερώτημα, τους ψηλότερους μέσους όρους εμφάνισαν οι ερωτήσεις «Ο τρόπος που γίνεται το μάθημα Βιολογίας είναι ικανοποιητικός» (ΜΟ=3.99) και «ΟΤα Πρακτικά του 3ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» Αθήνα, 16 & 17 Απριλίου 2016 καθηγητής μου είναι κατανοητός όταν παραδίδει νέα αντικείμενα» (ΜΟ=3,92). Οι μαθητές στις αντίστοιχες ερωτήσεις απαντούν ότι τους ενδιαφέρει το αντικείμενο του μαθήματος της Βιολογίας (ΜΟ=3,55), τους αρέσει το μάθημα (ΜΟ=3,75) και ότι θεωρούν τις διαδικασίες αξιολόγησής τους ικανοποιητικές (ΜΟ=3, 65).
Χαμηλότερες τιμές εμφάνισαν οι μέσοι όροι στις ερωτήσεις «Οι συνθήκες που επικρατούν στη αίθουσα (διαμόρφωση, θέρμανση κλπ) με βοηθούν στην παρακολούθηση των μαθημάτων» (ΜΟ=3,08), «Το βιβλίο Βιολογίας με βοηθά στην κατανόηση του μαθήματος» (ΜΟ= 2,87) και «Στην ώρα του μαθήματος Βιολογίας επικρατεί ικανοποιητική ησυχία που με βοηθάει στην παρακολούθηση του μαθήματος» (ΜΟ= 2,81). Τις πιο χαμηλές τιμές στις ερωτήσεις αυτές εμφάνισε το τμήμα Α4 με τιμές ΜΟ: 2,48, 2,57 και 2,43 αντίστοιχα.
Το χρησιμοποιούμενο εργαλείο για την ανάλυση του κλίματος των τάξεων φαίνεται να δίνει ισχυρές ενδείξεις για την ποιότητα του κλίματος που επικρατεί σε κάθε τμήμα. Αυτές οι ενδείξεις προκύπτουν από την επαναληψιμότητα των αποτελεσμάτων κυρίως στους αυξημένους ΜΟ του τμήματος Α3 και τους μειωμένους ΜΟ του Α2. Φυσικά από μόνο του το εργαλείο δεν είναι ικανό να δώσει μια απόλυτα σαφή εικόνα αφού το κλίμα της τάξης επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες και η ανάλυσή του απαιτεί τόσο ποσοτικές όσο και ποιοτικές ερευνητικές προσεγγίσεις.
Τα αποτελέσματα της έρευνας δίνουν πολλά στοιχεία στον συγγραφέα για βελτίωση της απόδοσης του μαθήματος. Κατ’ αρχήν του δίνει στοιχεία που δεν είχαν γίνει αντιληπτά από την καθημερινή τριβή του με τα τμήματα όπως πχ η πληροφορία ότι πιθανώς στο τμήμα Α2 το κλίμα της τάξης είναι πιο προβληματικό σε σχέση με τα άλλα τμήματα. Η έρευνα αναδεικνύει θετικές γενικά κρίσεις των μαθητών για το διδάσκοντα, όπως η αποδοχή του τρόπου με τον οποίο κάνει το μάθημα, η καλή μεταδοτικότητά του, η αναγνώριση της βοήθειας που δίνει στους μαθητές για την κατανόηση τουΤα Πρακτικά του 3ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» Αθήνα, 16 & 17 Απριλίου 2016 μαθήματος και η σχεδόν καλή αποδοχή των μεθόδων αξιολόγησης των μαθητών του.
Από την έρευνα αναδεικνύονται επίσης σημεία τα οποία απαιτούν ιδιαίτερες δράσεις για βελτίωση τους από τον συγγραφέα. Κύρια ζητούμενα αποτελούν η βελτίωση των συνθηκών ησυχίας μέσα στις τάξεις την ώρα του μαθήματος, η εμψύχωση των μαθητών ώστε να θέτουν ερωτήσεις στον καθηγητή και ο εμπλουτισμός των μεθόδων διδασκαλίας από τον συγγραφέα.
Αναμενόμενη ήταν η κριτική των μαθητών στο βιβλίο του μαθήματος της Βιολογίας το οποίο είναι πολύ δύσκολο για αυτούς μιας και είχε γραφεί για μαθητές ανώτερων τάξεων του Λυκείου, που θα ακολουθούσαν κλάδους της Ιατρικής. Αναμενόμενη τέλος ήταν και η κριτική των μαθητών για την κατάσταση των αιθουσών, οι οποίες είναι οι τυπικές κοινές αίθουσες των ελληνικών σχολείων με ελλείψεις εκπαιδευτικών μέσων, διακοσμητικών στοιχείων κλπ.
Ambrose, S., Bridges, M., DiPietro, M. & Lovett, M. (2010). How learning works: Seven research-based principles for smart teaching. San Francisco, CA: Jossey Bass.
Αναγνωστοπούλου, Μ. (2008) Η επίδραση των διαπροσωπικών σχέσεων του εκπαιδευτικού με τους μαθητές στο ψυχολογικό κλίμα της σχολικής τάξης. Στο: Τσελέπη-Γιαννάτου, Ε. (επιμ.). Θέματα διαχείρισης προβλημάτων σχολικής τάξης. σσ. 149-159. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
Cohen, J., Cardillo, R., & Pickeral, T. (2011) Creating a Climate of Respect στο: Promoting Respectful Schools vol. 69, No 1. Διαθέσιμο on line: http://www.ascd.org/publications/educational-leadership/sept11/vol69/num01/Creating-a-Climate-of-Respect.aspx , προσπελάστηκε στις 13/01/2016
Dimitriou, K. (2013). Τι συμβαίνει σε αυτή την Τάξη. Μέτρηση του Ψυχο κοινωνιολογικού Κλίματος της Τάξης με το WIHIC Διαθέσιμο on line: http://www.scribd.com/doc/128856925/, προσπελάστηκε στις 13/01/2016
Fraser, B. (1998).Classroom environment instruments: Development, validity and applications στο: Learning Environments Research 1 pp 7-33, Kluwer Academic Publishers: Netherlands
Khine, M., S. (2001) Using the WlHlC Questionnaire to Measure the Learning Environment. Στο: Teaching and Learning, 22(2), σελ 54-61 Singapore: Institute of Education
Koth, C., Bradshaw, C. & Leaf, Ph. (2008). A Multilevel Study of Predictors of Student Perceptions of School Climate: The Effect of Classroom-Level Factors. Στο: Journal of Educational Psychology, Vol. 100, No. 1, σελ. 96-104: APA
Μπαραλός, Γ. & Φωτοπούλου, Χ. (2010). Οι διαπροσωπικές σχέσεις εκπαιδευτικών-μαθητών στη σχολική τάξη και ο ρόλος του εκπαιδευτικούΤα Πρακτικά του 3ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» Αθήνα, 16 & 17 Απριλίου 2016 στη διαμόρφωσή τους. Στο Ν. Γεωργιάδης, Κ. Σαραφίδου, & Π. Δεμίρογλου (Επιμ.). Ο Εκπαιδευτικός και το Έργο του: Παρελθόν – Παρόν – Μέλλον, Πρακτικά 3ου Πανελληνίου Συνεδρίου ΕΤΕΑΔ, σσ.669-684). Δράμα: Εταιρεία Επιστημών Αγωγής.
NSCC-National School Climate Council (2007a). National School Climate Standards Benchmarks to promote effective teaching, learning and comprehensive school improvement. New York: NSCC
NSCC -National School Climate Council. (2007b). The School Climate Challenge. Διαθέσιμο on line: www.schoolclimate.org/climate/documents/school-climate-challenge.pdf , προσπελάστηκε στις 13/01/2016
OECD. (2009). Creating Effective Teaching and Learning Environments: OECD
Παπασταμάτης Α. (2006). Διαχείριση προβλημάτων συμπεριφοράς σχολικής τάξης. Στη: Ελληνική Πύλη Παιδείας. Διαθέσιμο on line: http://www.eduportal.gr/diaxeirish-sx-taxis, προσπελάστηκε στις 13/01/2016
Σαμπάνη, Σ. (2008). Το ψυχολογικό κλίμα της τάξης. Στο: Τσελέπη-Γιαννάτου, Ε. (επιμ.). Θέματα διαχείρισης προβλημάτων σχολικής τάξης. σσ. 160-170. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
Τμήμα _______ Φύλο_______
01.Κάνω φιλίες με τους μαθητές του τμήματός μου.
02. Είμαι φιλικός με τους άλλους μαθητές σε αυτό το τμήμα.
03. Οι άλλοι μαθητές του τμήματος μου είναι φιλικοί μαζί μου.
04. Δουλεύω καλά με τους άλλους μαθητές.
05. Βοηθάω τους συμμαθητές μου αν έχουν προβλήματα στην εργασία τους.
06. Αρέσω στους συμμαθητές του τμήματος μου.
07. Σε αυτό το τμήμα, με βοηθούν οι συμμαθητές μου.
08. Ο καθηγητής Βιολογίας δείχνει ενδιαφέρον για μένα.
09. Ο καθηγητής Βιολογίας αλλάζει το τρόπο διδασκαλίας για να με βοηθήσει.
10. Ο καθηγητής Βιολογίας λαμβάνει υπόψη τα συναισθήματά μου.
11. Ο καθηγητής Βιολογίας με βοηθά όταν έχω πρόβλημα με την εργασία μου.
12. Συζητάω ιδέες μέσα στη τάξη.
13.Λέω την γνώμη μου όταν γίνονται συζητήσεις στην τάξη.
14. Ο καθηγητής μου κάνει ερωτήσεις.
15.Κάνω ερωτήσεις στον καθηγητή.
16.Ο καθηγητής μου είναι κατανοητός όταν παραδίδει νέα αντικείμενα.
17.Ο καθηγητής μου επινοεί διάφορους τρόπους για να παραδώσει νέα αντικείμενα.
18. Ο τρόπος που γίνεται το μάθημα Βιολογίας είναι ικανοποιητικός.
19. Στην ώρα του μαθήματος Βιολογίας επικρατεί ικανοποιητική ησυχία που με βοηθάει στην παρακολούθηση του μαθήματος.
20. Οι συνθήκες που επικρατούν στη αίθουσα (διαμόρφωση, θέρμανση κλπ) με βοηθούν στην παρακολούθηση των μαθημάτων.
21. Το βιβλίο Βιολογίας με βοηθά στην κατανόηση του μαθήματος.
22. Το αντικείμενο του φετινού μαθήματος της Βιολογίας με ενδιαφέρει.
23. Οι μέθοδοι με τις οποίες αξιολογούμαι για την απόδοσή μου στο μάθημα της Βιολογίας από τον καθηγητή μου είναι ικανοποιητικές.
24. Τελικά με όλα τα παραπάνω υπόψη μου, μου αρέσει το μάθημα της Βιολογίας της Α΄ Λυκείου