ΤΟ ΣΩΜΑ ΩΣ ΟΡΓΑΝΟ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ

            (επιμέλεια Β. Παπαγιάννης)

Η κουλτούρα του παιδιού με νοητική υστέρηση υποτιμάται, καθώς η πολιτιστική συμβολή του αξιολογείται σε κάθε περίπτωση με γνώμονα τις σωματικές του επιδόσεις. Στην κοινωνία όμως, οι σωματικές επιδόσεις θεωρούνται κατώτερες από τις πνευματικές μια και δε συμβάλλουν στην κουλτούρα.

Αυτά τα παιδιά μόνο ανεπαρκώς μπορούν να εκφράσουν λεκτικά τη σχέση τους με τον κόσμο. Οι σωματικές «εξωτερικεύσεις» τους είναι συχνά η μόνη δυνατότητα να ανακοινώσουν αυτό που επιτρέπεται, που πρέπει, που θέλουν, που οφείλουν και μπορούν να κάνουν. Επειδή αυτοί οι σωματικοί τρόποι θεωρούνται συνήθως ασυνείδητες εκδηλώσεις, χάνουν τη σημασίας τους για τον εξωτερικό κόσμο.

Μέσω του σώματος το παιδί με β.ν.υ. εκφράζει μια ιδιαίτερη κουλτούρα, που δεν έχει να ζηλέψει τίποτε από την κουλτούρα των μη «ανάπηρων». Με το σώμα του καταφέρνει να οικοδομήσει μια σχέση ανθρώπου – κόσμου, να αναζητήσει ένα νέο κόσμο. Το σώμα είναι το όχημα του είναι προς-τον-κόσμο.

Με την κίνηση, το βλέμμα και τη φωνή, το σώμα ως όργανο εξωτερικεύει τη διαδικασία του ποιείν και έτσι προσφέρει μια πρόσβαση για την κατανόηση του ανθρώπινου είναι.

 

            ΚΙΝΗΣΗ

            Η θεώρηση της κίνησης από πολιτιστική άποψη μπορεί να αναδείξει μια νέα αντίληψη για τη σχέση μεταξύ του ανθρώπου και του κόσμου.

            Κίνηση σημαίνει ζωή, δραστηριότητα, λειτουργία. Ο «αυθορμητισμός» και η «αυτοκίνηση» είναι κριτήρια κατά τον Weizsacker, ώστε «να αποδεχθούμε ένα υποκείμενο, ένα «μέσω» του εαυτού του και «σε σχέση» προς τον εαυτό του ενεργό ον».

            Ο Gehlen παρουσιάζει τη γένεση της κίνησης από μια οργανική-βιολογική σκοπιά. Ο άνθρωπος κινείται για να διατηρηθεί στη ζωή, εξαιτίας της ελαττωματικότητάς του που απειλεί την ύπαρξή του. Αντίθετα με τα ζώα που κινούνται, γιατί έχουν συγκεκριμένο προσανατολισμό, ο άνθρωπος δεν έχει συγκεκριμένη πορεία και θα μπορούσε να εξαφανιστεί αν δεν κινούνταν. Η ικανότητα κίνησης καθιστά δυνατή τη «φυσική ύπαρξη γενικά» και του δίνει τη δυνατότητα για δημιουργία.

            Η ανάγκη του ανθρώπου για κίνηση, γίνεται φανερή, σύμφωνα με τον Gehlen, σε δυο συναρτώμενες διεργασίες:

• Η μία είναι η «οικείωση της ανοιχτής πλησμονής του κόσμου», δηλαδή η ανάγκη του ανθρώπου να κάνει δικά του, να «μαζέψει» όσο το δυνατόν περισσότερες εμπειρίες σε σχέση με τον κόσμο του. Θέλει να δοκιμάσει τα πάντα, δε χορταίνει με καμιά εμπειρία, γιατί ο κόσμος είναι ατελείωτος, αρά και οι εμπειρίες το ίδιο.

 

• Η άλλη είναι η «ανάπτυξη του κατέχειν τις κινήσεις», δηλαδή να ελέγχει το πώς πράττει, να έχει αυτογνωσία.

            Θεωρώντας τις διάφορες κινήσεις, βλέπουμε καθαρά τη μοναδική σχέση μεταξύ κίνησης και οργάνων ως μια διαρκή διαδικασία αλληλεξάρτησης.

            Για να παρατηρήσουμε μια κίνηση σαν πολιτιστική δραστηριότητα, πρέπει να προσέξουμε τα εξής:

1. Κάθε κίνηση πρέπει να αναλύεται μέσα στο πλαίσιο των συνολικών συνθηκών της ζωής και όχι ως αυτόνομο, πλήρες μοναδικό στοιχείο.
2. Η κίνηση πρέπει να κατανοείται, να ερμηνεύεται σαν μια προσπάθεια αλλαγής των πραγμάτων. Δεν είναι μόνο αντίδραση στις δυνάμεις που έρχονται από το περιβάλλον, αλλά συμμετέχει η ίδια στη δημιουργία αυτών των δυνάμεων.
3. Η κίνηση πρέπει να βλέπεται σε σχέση με το περιβάλλον. Η γένεση της κίνησης βασίζεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ οργανισμού και περιβάλλοντος.

            Η κίνηση λοιπόν, δεν είναι απλώς μια αντανακλαστική κίνηση, αλλά έχει έναν ιδιαίτερο, ποιοτικό χαρακτήρα. Είναι ομοίωμα μιας δημιουργικής διαδικασίας. Επομένως οι κινήσεις του παιδιού με β.ν.υ. καθορίζονται επίσης από μια δημιουργικότητα, που δεν μπορεί να αναχθεί στην αρχή της αντανάκλασης.

            Έτσι το παιδί με β.ν.υ., μολονότι η υποκειμενικότητά του απειλείται από την αναπηρία του, το ίδιο καταφέρνει να διατηρήσει την ταυτότητά του, και έτσι δεν διαλύεται η ενότητα μεταξύ οργανισμού και περιβάλλοντος.

            Ο ανθρώπινος κόσμος, η ανθρώπινη ζωή είναι περισσότερο ένα «γίγνεσθαι» παρά ένα «είναι». Με αυτή τη σχέση του «γίγνεσθαι» το παιδί προσπαθεί τελικά να ξεπεράσει την αναπηρία του. Ο οργανισμός και το περιβάλλον βρίσκονται σε μια συνεχή διαδικασία αλληλεπίδρασης, μέσα από την οποία αναπτύσσεται εκείνη η πολιτιστική δυναμική της ανθρώπινης ύπαρξης που απεικονίζεται στην κίνηση. Η κίνηση αυτού του παιδιού είναι μια δραστηριότητα, μια πολιτιστική δημιουργία.

• Η κίνηση λοιπόν δεν είναι ένα μηχανιστικό, προϊόν του υποκειμένου-Εγώ, αλλά η δημιουργική συνάντηση του Εγώ με τον κόσμο.
• Είναι μια ενεργός δράση μέσα στον κόσμο.
• Είναι έκφραση της διαδικασίας της κουλτούρας.

Η κίνηση, το βλέμμα και η φωνή αποτελούν μορφές έκφρασης της αισθητήριας αντίληψης του ανθρώπου και ουσιώδη στοιχεία της κουλτούρας του.

Αν μπορούσαμε να διασπάσουμε την ολότητά τους και να ξεχωρίζαμε το πιο σημαντικό από αυτά τα τρία, προσωπικά θα υποστήριζα τη σημαντικότητα της κίνησης για τους παρακάτω λόγους:

 

• Καταρχήν κίνηση σημαίνει δραστηριότητα, ζωντάνια, ικανότητα φυσικής ύπαρξης. Έχει ένα ποιοτικό χαρακτήρα και δεν είναι απλή αντίδραση στις δυνάμεις του περιβάλλοντος αλλά συμμετοχή στη δημιουργία των δυνάμεων αυτών.

 

• Περιέχει την έννοια της αμεσότητας. Κινήσεις όπως το άγγιγμα, η αφή, μπορούν να θεωρηθούν ως άμεση επαφή του παιδιού με β.ν.υ. με το περιβάλλον.

 

• Με την κίνηση μπορούμε να δούμε, να ακούσουμε, να επικοινωνήσουμε. Μέσω αυτής, κι αυτός που δεν έχει λόγο μπορεί να εκφράσει σκέψεις, και συναισθήματα.

 

• Η κίνηση εμπεριέχεται στο βλέμμα και στη φωνή. Στο βλέμμα διακρίνεται η ακατάπαυστη κίνηση, η αναζήτηση ενός καλύτερου κόσμου, ενώ και στη φωνή η κίνηση εγκατάλειψής της δηλώνει την ύπαρξή μας.

 

Πηγές

Σούλης Σ.Γ., (2003) "Τα παιδιά με βαριά νοητική καθυστέρηση και ο κόσμος τους. Άτομα με πολλαπλές αναπηρίες".                     Αθήνα:Gutenberg.

Σημειώσεις πανεπιστημιακών παραδόσεων στο μάθημα της Ειδικής Παιδαγωγικής (Καθ. Σούλης Σ.Γ.)                                             Τμήμα  Μετεκπαίδευσης Διδασκαλείου Π.Τ.Δ.Ε. Ιωαννίνων,  Α' Εξάμηνο 2005