Τα επτά είδη εξυπνάδας

{Δεν σκαμπάζει από ορθογραφία - αλλά στο μπαλέτο πετάει. Είναι σκράπας στα μαθηματικά - αλλά μπορεί να επιδιορθώσει το ραδιόφωνο σας. Κι αυτά τα παιδιά είναι προικισμένα - με τρόπους που οι εκπαιδευτικοί έχουν παραμελήσει.}

ΠΑΡΤΕ ΕΝΑ κομμάτι χαρτί, διπλώστε το στα δύο, ύστερα διπλώστε το άλλες δυο φορές στη μέση. Πόσα τετράγωνα υπάρχουν μετά το τελευταίο δίπλωμα; Τώρα φανταστείτε το νεροχύτη στην κουζίνα. Ποια στρόφιγγα ελέγχει το ζεστό νερό; Ή σκεφτείτε το παρακάτω τεστ: Ένας άντρας και μια γυναίκα, που περπατάνε μαζί, ξεκινάνε με το δεξί τους πόδι. Η γυναίκα κάνει τρία βήματα σε κάθε δύο του άντρα. Σε ποιο σημείο θα υψώσουν ταυτόχρονα το δεξί πόδι τους απ' το έδαφος;
Τα παραπάνω τεστ ελέγχουν την ικανότητα αντίληψης του χώρου, την ικανότητα να βλέπουμε τον γύρω κόσμο με ακρίβεια και να μετατρέπουμε ή να τροποποιούμε τις εικονικές παραστάσεις. Πρόκειται για ένα από τα τουλάχιστον επτά είδη ευφυΐας, λέει ο ψυχολόγος του Χάρβαρντ Χάουαρντ Γκάρντνερ στο νέο τολμηρό βιβλίο του Νοητικές Προδιαθέσεις - η Θεωρία της Πολλαπλής Ευφυΐας. Ο Γκάρντνερ, καθώς και άλλοι ειδικοί, έχει αρχίσει να πιστεύει ότι πολλά κρυφά ταλέντα θα μπορούσαν να αναπτυχθούν, αν τονίσει κανείς τα διάφορα είδη νοητικών ικανοτήτων που υπάρχουν πέρα απ' αυτό που μετριέται με τα συνηθισμένα τεστ ευφυΐας.
«Η κοινωνία μας έχει τρεις προκαταλήψεις,» λέει ο Γκάρντνερ: «Την Τεστομανία, την Δυτικομανία και την Αριστομανία.» Η Τεστομανία είναι η υπερβολική σημασία που δίνεται στον αριθμό του Δείκτη Ευφυΐας - δηλαδή στο πηλίκο που προκύπτει μετά τα διάφορα τεστ. Η Δυτικομανία είναι ο τρόπος σκέψης που εστιάζεται αποκλειστικά στις ικανότητες που μπορούν να μετρηθούν, παραγνωρίζοντας τις εκλεπτυσμένες αντιλήψεις των Ανατολικών λαών για την ενορατική και μη λογική ευφυΐα. Και η Αριστομανία ρίχνει όλο το βάρος της στις περγαμηνές, χωρίς να δίνει αρκετή σημασία σε πιο γνήσιες εγγυήσεις διανοητικών ικανοτήτων.

«Μόνον αν διευρύνουμε τις απόψεις μας για την ανθρώπινη νόηση θα μπορέσουμε να επινοήσουμε αποτελεσματικότερους τρόπους για να την εκπαιδεύσουμε,» γράφει ο Γκάρντνερ. Έτσι, το Νοητικές Προδιαθέσεις δίνει ελπίδες σε πολλούς ανθρώπους που έχουν απογοητευτεί - είτε με τον εαυτό τους είτε με τα παιδιά τους - εξ αιτίας μετρίων επιδόσεων στο σχολείο, και που ίσως έχουν παραιτηθεί από κάθε προσπάθεια να βελτιωθούν. Ο Γκάρντνερ απομονώνει επτά «κεντρικές» μορφές ευφυΐας, στις οποίες οι περισσότεροι άνθρωποι εχουν τη δυνατότητα πραγματικής προόδου.

Οι επτά σημαντικότερες «νοητικές προδιαθέσεις» αφορούν:

Τη Γλώσσα
Η ευαισθησία στο νόημα των λέξεων, στη θέση που έχουν μες στη φράση, στον ήχο, στο ρυθμό, στην απόχρωση και στο μέτρο, επισημαίνει αυτό το είδος εξυπνάδας. Ο Γάλλος συγγραφέας, που τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ, Ζαν-Πωλ Σαρτρ, φανέρωσε πρώιμα την ικανότητα του να εκφράζεται, γράφει ο Γκάρντνερ. «Ήταν τόσο ικανός στο να απομιμείται την ομιλία των μεγάλων, ώστε μόλις πέντε χρονών μάγευε το ακροατήριο του με την ευφράδεια του.»

Τη Μουσική
«Απ' όλες τις ικανότητες με τις οποίες μπορεί να είμαστε προικισμένοι, εκείνη που κάνει πρώτη την εμφάνιση της είναι το ταλέντο στη μουσική,» γράφει ο Γκάρντνερ. «Στην Ιαπωνία, ο μεγάλος δάσκαλος Σουζούκι απέδειξε ότι τα παιδιά μπορούν να μάθουν να παίζουν πολύ καλά ένα μουσικό όργανο από μικρά.» Ο διάσημος πιανίστας του 20ού αιώνα Αρθούρος Ρουμπινστάιν ανέφερε ότι, νήπιο ακόμα στην Πολωνία, τρελαινόταν για όλα τα είδη των ήχων - για τις σειρήνες των εργοστασίων, τα τραγούδια των γέρων Εβραίων γυρολόγων, τις ρυθμικές φωνές των παγωτατζήδων. Ενώ αρνιόταν να μιλήσει, ήταν πάντα πρόθυμος να τραγουδήσει.
Όλοι προσπαθούσαν να επικοινωνήσουν μαζί του με τραγούδια, κι εκείνος αναγνώριζε τον καθένα απ' τη μελωδία του. «Όταν πια έγινα τριάμισι χρονών,» έλεγε ο Ρουμπιντσάιν, «η οικογένεια μου αποφάσισε να κάνει κάτι γι' αυτό το ταλέντο μου.» Πήγαν το παιδί-θαύμα να γνωρίσει τον Γιόζεφ Γιόακιμ, τον πιο φημισμένο βιολιστή του τέλους του 19ου αιώνα, ο οποίος αποφάνθηκε ότι ο μικρός ίσως μια μέρα γινόταν μεγάλος μουσικός.

Τη Λογική και τα Μαθηματικά
Αυτό το πεδίο μελετήθηκε εντατικά από τον Ελβετό ψυχολόγο Ζαν Πιαζέ. Κατά την άποψη του, η λογική-μαθηματική σκέψη δημιουργείται καθώς το νήπιο εξερευνά εα αντικείμενα γύρω του - τις πιπίλες, τις κουδουνίστρες, τα κουπάκια και τους κύβους - κι αρχίζει να έχει ορισμένες προσδοκίες απ' αυτά. Σε λίγο, το παιδί μαθαίνει να μετράει και, τελικά, στην ηλικία των έξι ή επτά ετών, φτάνει σ* ένα στάδιο όπου μπορεί να συγκρίνει αριθμητικά τις καραμέλες με τις μπάλες μιας ομάδας. Ωστόσο, όπως είπε ο Άγγλος μαθηματικός Τζ. Χ. Χάρντυ: «Το ταλέντο στα μαθηματικά είναι εξαιρετικά ειδικευμένο και οι μαθηματικοί δεν διακρίνονται για τις γενικότερες ικανότητες τους και την ευστροφία τους. Αν κάποιος είναι πραγματική μαθηματική ιδιοφυία, τότε, 99%, το χάρισμα αυτό θα ξεπερνά κατά πολύ οποιεσδήποτε άλλες ικανότητες του.»

Την αντίληψη του Χώρου
Η παραστατική ικανότητα, καθώς κι η ικανότητα αντίληψης του χώρου, είναι εκπληκτικά αναπτυγμένες σε μερικούς ανθρώπους. Ο σερβικής καταγωγής Αμερικανός εφευρέτης Νικόλα Τέσλα μπορούσε να «προβάλει» μπρος στα μάτια του μια πλήρη και λεπτομερειακή εικόνα όλων των τμημάτων μιας μηχανής - κι αυτή η νοερή εικόνα ήταν πιο ζωντανή από οποιοδήποτε σχέδιο. Αυτές οι εικόνες ήταν τόσο σαφείς για τον Τέσλα, ώστε μπορούσε να φτιάξει τις περίπλοκες ηλεκτρικές εφευρέσεις του χωρίς σχεδιαγράμματα. Ισχυριζόταν, ακόμα, ότι ήταν ικανός να κάνει τις «δοκιμές» των συσκευών του αφήνοντας τις να λειτουργούν νοερά στο μυαλό του επί βδομάδες, οπότε τις εξέταζε για να διαπιστώσει τυχόν σημάδια φθοράς.
Ο Γκάρντνερ αναφέρει παραδείγματα μεγάλης παραστατικής ικανότητας από εξαιρετικά απομακρυσμένες μεταξύ τους χώρες. Όταν ήταν μικρός στην Κένυα, ο Γιόμο Κενυάττα - που αργότερα έγινε ο πρώτος πρόεδρος της χώρας του- αναγνώριζε κάθε ζώο στο κοπάδι που είχε η οικογένεια του απ' το χρώμα του, τις βούλες, το μέγεθος και τα κερατά του. Πολλές φορές τον δοκίμαζαν ανακατεύοντας δυο-τρία κοπάδια, κι εκείνος έπρεπε να ξεχωρίσει τα ζώα που ανήκαν στην οικογένεια του. Ή έκρυβαν μερικά ζώα, κι εκείνος έπρεπε να βρει ποια έλειπαν.
Ένα άλλο παράδειγμα: οι ικανότητες πλοήγησης των Πούλουβατ, που ζουν στις Νήσους Καρολίνες του Ειρηνικού, έχουν καταπλήξει τους Δυτικούς θαλασσοπόρους. Ο πλοηγός των Πούλουβατ έχει στο μυαλό του τις ακριβείς θέσεις χιλιάδων άστρων και διαλέγει χωρίς ποτέ να κάνει λάθος τη σωστή ,πορεία, συγκρίνοντας τη νοερή θέση των αστερισμών με την πραγματικότητα.

Την Κιναισθησία
Διαθέτουμε όλοι μια ευαισθησία ως προς τη στάση και τις κινήσεις του σώματος μας. Η ικανότητα αυτή φτάνει σε εντυπωσιακή τελειότητα στις γεμάτες χάρη κινήσεις ενός χορευτή, ενός μίμου ή ενός αθλητή. «Αυτό το ενδιαφέρον για τη χάρη απαντάτε σε πολλές χώρες - στην Ινδία, όπου η αδεξιότητα θεωρείται ουσιαστικά σημάδι ανωριμότητας, στην Ιαπωνία, όπου η τελετή του τσαγιού και η τοποθέτηση των λουλουδιών στα βάζα αντικατοπτρίζουν ένα γενικό ενδιαφέρον για τις λεπτεπίλεπτες μορφές και τα σχέδια,» γράφει ο Γκάρντνερ.
Ένα μεγάλο μέρος αυτής της κληροδοτημένης από γενιά σε γενιά ικανότητας, μαθαίνεται με τη μίμηση. Πράγματι, οι Ιάπωνες μαθητές μαθαίνουν την παραδοσιακή γραφή όταν ο δάσκαλος πιάνει το χέρι του παιδιού και το οδηγεί να γράψει τα ιδεογράμματα, ώστε να «αποκτήσει μια αίσθηση» των χαρακτήρων. Ο μεγάλος Γάλλος μίμος Μαρσέλ Μαρσώ είναι ικανός όχι μόνο να ενσαρκώνει χαρακτήρες (τον νταή, για παράδειγμα), αλλά και πράξεις (σκαρφάλωμα), ζώα (πεταλούδες), φυσικά φαινόμενα (την κίνηση των κυμάτων), ακόμα και αφηρημένες έννοιες όπως την ελευθερία και τη σκλαβιά, το καλό και το κακό, την ασχήμια και την ομορφιά.
Η αίσθηση του συγχρονισμού ίσως να είναι άμεσο επακόλουθο αυτού του είδους της σωματικής ευφυΐας, όπως φαίνεται απ' την παρακάτω περιγραφή, που αναφέρεται στον Καναδό παίκτη του χόκεϋ Γουαίην Γκρέτσκυ την ώρα που παίζει: «Στέλνει μια πάσα σ' ένα σημείο όπου δεν βρίσκεται κανείς για να την πιάσει - ξαφνικά, όμως, ένας συμπαίκτης του καταφθάνει και δέχεται την πάσα. Δεν πρόκειται ούτε για τύχη ούτε για μαγεία. Ο Γκρέτσκυ, λαμβάνοντας υπ' όψη του τις πιθανές κινήσεις των άλλων παικτών, ξέρει πού ακριβώς θα βρεθεί την επόμενη στιγμή ο συμπαίκτης του.»

Την Αυτογνωσία και τη Γνώση των ' Αλλων
Η αυτογνωσία χαρακτηρίζεται σπ' την ικανότητα να κοιτάμε μέσα μας και να κατανοούμε τα συναισθήματα μας. Η γνώση των άλλων είναι αποτέλεσμα εξαιρετικής αντιληπτικής ικανότητας και κατανόησης. Αυτού του είδους η εξυπνάδα είναι ανεπτυγμένη σε μεγάλο βαθμό στους πολιτικούς και θρησκευτικούς ηγέτες όπως ο Μαχάτμα Γκάντι, καθώς και σε ικανούς δασκάλους, ψυχοθεραπευτές, κοινωνικούς λειτουργούς και «μάγους-γιατρούς» διαφόρων θρησκειών.
Αυτά τα δύο είδη προσωπικής εξυπνάδας έχουν αγνοηθεί, πιστεύει ο Γκάρντνερ. Κι όμως, η ανεπτυγμένη αίσθηση του εαυτού μας συχνά εμφανίζεται ως το μεγαλύτερο επίτευγμα του ανθρώπου, σαν μια κορυφαία ικανότητα που ξεπερνάει τις άλλες και προΐσταται των πιο πρακτικών και επιμέρους μορφών ευφυΐας. Ο Λέοναρντ Μπερνστάιν είναι ένα παράδειγμα ανθρώπου που διαθέτει και τα δυο αυτά είδη προσωπικής εξυπνάδας. Όταν παίζει πιάνο ως σολίστας, πρέπει να διαθέτει αυτή την υπεροξυμένη αίσθηση του εσωτερικού κόσμου του που χαρακτηρίζει τον μεγάλο δεξιοτέχνη. Όταν όμως παίζει μαζί με άλλους, για παράδειγμα ένα απ' τα κοντσέρτα για πιάνο του Μότσαρτ, πρέπει να είναι σε μεγάλο βαθμό εναρμονισμένος με τους άλλους μουσικούς, ώστε να διατηρηθεί ο συντονισμός του συνόλου. Όταν πάλι ανεβαίνει στο πόντιουμ για να διευθύνει την ορχήστρα, τότε συνδυάζει αυτά τα δύο είδη εξυπνάδας -την αυτογνωσία του σολίστα και την οξυμένη ευαισθησία του πολιτικού που γνωρίζει ποιες είναι οι ανάγκες και οι ικανότητες των άλλων.
«Για να επιβιώσει κανείς στα πλαίσια μιας κλειστής κοινωνίας, όπως είναι τα κεντρικά γραφεία ενός μεγάλου σύγχρονου οργανισμού, απαιτείται μια λεπτομερειακή κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι άλλοι σκέφτονται, αλλά και γνώση των κινήτρων τους. Το να ξέρεις απλώς να κάνεις τη δουλειά σου δεν είναι αρκετό για να προοδεύσεις σ" ένα τέτοιο περιβάλλον,» λέει ο Γκάρντνερ. Ο συνήθως ευερέθιστος άνθρωπος πρέπει να καταβάλει μεγάλες προσπάθειες για να ξεπεράσει την ανταγωνιστική του διάθεση εφ' όσον δουλεύει σε γραφείο. Αν δεν καταφέρει να καθυποτάξει την επιθετικότητα του, το πιο πιθανό είναι ότι θα καταλήξει σε κάποια θέση χωρίς πιθανότητες εξέλιξης, και θα ανακαλύψει ότι η επιρροή που ασκεί στους άλλους είναι περιορισμένη.»