Ενετοκρατία 1204-1645

Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους της Δ΄ Σταυροφορίας συνοδεύεται από διανομή των εδαφών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, συμπεριλαμβανομένης και της Κρήτης.

Στις 12 Αυγούστου 1204 ο αρχηγός των σταυροφόρων Βονιφάτιος Μομφερατικός υπογράφει με τους Βενετούς μία συνθήκη που γίνεται γνωστή ως «Εκχώρηση της Κρήτης». Σύμφωνα μ' αυτήν ο Βονιφάτιος εκχωρεί στο Βενετικό κράτος αντί 1.000 αργυρών μάρκων και κάποιων άλλων εδαφικών ανταλλαγμάτων τα δικαιώματά του στο νησί.

Το λιμάνι και η πόλη του Χάνδακα, στο βάθος διακρίνεται το βουνό Γιούχτας (J. Peeters)

Το 1206 Γενουάτες πειρατές, αποβιβάζονται στην Κρήτη προσποιούμενοι τους εμπόρους. Γρήγορα όμως καταλαμβάνουν το Χάνδακα και θέτουν υπό τον έλεγχό τους μεγάλο τμήμα του νησιού. Ο αρχηγός τους Ερρίκο Πεσκατόρε  αυτοανακηρύσσεται «Άρχοντας Κρήτης».

Σε σύντομο χρονικό διάστημα φροντίζει να ενισχύσει τα υπάρχοντα φρούρια και να κτίσει μικρότερα στο κεντρικό και ανατολικό τμήμα του νησιού, προετοιμαζόμενος έτσι για την αντίδραση των Βενετών.

Η πρώτη εκστρατεία των Βενετών το 1207 αποτυγχάνει, αλλά τον επόμενο χρόνο μια νέα και καλύτερα οργανωμένη εκστρατευτική δύναμη αποβιβάζεται στο νησί. Μετά από πολυετή αγώνα, στις 11 Μαΐου 1217, οι δύο ιταλικές πόλεις υπογράφουν συνθήκη ειρήνης που αφήνει την Κρήτη στη βενετική κυριαρχία.

Πρωτεύουσα και διοικητικό κέντρο παραμένει το Κάστρο που μετονομάζεται πλέον σε Κάντια (Candia), μία πόλη με εξαίρετη οικονομική και πνευματική κίνηση. Χαρακτηριστικό της σημασίας της είναι το γεγονός ότι το όνομα της πόλης χρησιμοποιείται πλέον για να προσδιορίζει ολόκληρη τη διοικητική περιφέρεια της Κρήτης που ονομάζεται Βασίλειο της Κάντια (Regno di Candia).

Η σύνδεσή της με τους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους και η εγκατάσταση Ενετών αποίκων αναζωογονούν την πόλη. Οι ευνοϊκές αυτές συνθήκες οδηγούν σε αύξηση του αστικού πληθυσμού και σε νέες επεκτάσεις έξω από τον παλαιό οχυρωματικό περίβολο. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με εκτεταμένη πλέον χρήση της πυρίτιδας και του πυροβολικού, υποχρεώνει τους Βενετούς να σχεδιάσουν και να κατασκευάσουν τη νέα οχύρωση της πόλης. Η διαμόρφωση του λιμανιού και η οικοδόμηση πλήθους εντυπωσιακών δημόσιων και ιδιωτικών οικοδομημάτων αλλάζουν ριζικά τη φυσιογνωμία της πόλης.

Η προσπάθεια των Ενετών να εδραιώσουν την κυριαρχία τους στο νησί προκαλεί από τα πρώτα κιόλας χρόνια την πεισματική αντίδραση του πληθυσμού. Το 1211 ξεσπά με επίκεντρο αρχικά το Λασίθι επαναστατικό κίνημα με αρχηγούς τους Αγιοστεφανίτες που γρήγορα εξαπλώνεται σε ολόκληρη την Ανατολική Κρήτη. Είναι η πρώτη από μία σειρά πολυπληθών επαναστάσεων, που στρέφονται εναντίον των νέων κυριάρχων, και συνταράσσουν το νησί ως τα μέσα του 14^ου αιώνα.

Πρωταγωνιστές και ηγέτες αυτών των κινημάτων είναι ισχυρές κρητικές οικογένειες, όπως οι Καλλέργηδες, οι Σκορδίληδες, οι Μελισσηνοί και οι Χορτάτζηδες. Συχνά οι βενετικές αρχές, προκειμένου να μπορέσουν να καταστείλουν αυτά τα κινήματα, ακολουθούν συμβιβαστική πολιτική και παραχωρούν προνόμια σε ισχυρούς ντόπιους άρχοντες, όπως στην περίπτωση του Αλέξιου Καλλέργη.

Ιδιαίτερο χαρακτήρα έχει η Αποστασία του Αγίου Τίτου, επαναστατικό κίνημα των Βενετών φεουδαρχών εναντίον της μητρόπολης, που εκδηλώνεται το 1363 και έχει ως βασικό αίτιο τη φορολογική καταπίεση που ασκεί εις βάρος τους το ενετικό κράτος.

Η λογοτεχνία, το θέατρο, η ζωγραφική, η μουσική γνωρίζουν μεγάλη άνθηση και παράγουν έργα υψηλής αισθητικής.

Η κορυφαία, όμως, περίοδος της κρητικής λογοτεχνίας ξεκινάει στα τέλη του 16^ου αιώνα, με σημαντικότερους εκπροσώπους τον Γεώργιο Χορτάτση και τον Βιτσέντζο Κορνάρο. Ο πρώτος ασχολείται κυρίως με το θέατρο και ανάμεσα στα έργα του ξεχωρίζουν η τραγωδία «Ερωφίλη» και η κωμωδία «Κατζούρμπος». Στον Κορνάρο η κρητική λογοτεχνία οφείλει δύο από τα σημαντικότερα έργα της, το θρησκευτικό δράμα «Η θυσία του Αβραάμ» και το έμμετρο ερωτικό μυθιστόρημα «Ερωτόκριτος», το αποκορύφωμα της κρητικής λογοτεχνικής παραγωγής.

Τα εξώφυλλα των αριστουργημάτων της Κρητικής λογοτεχνίας "Ερωφίλη" και "Ερωτόκριτος"

Η εκκλησιαστική ζωγραφική στην Κρήτη συνεχίζει αδιάκοπα τη βυζαντινή εικονογραφική παράδοση σε τοιχογραφίες και φορητές εικόνες. Στο Χάνδακα του 14^ου αιώνα καταγράφονται τουλάχιστον 25 ζωγράφοι που ασχολούνται με τη διακόσμηση ναών. Από το 15^ο αιώνα γίνεται εμφανής η επίδραση της Αναγέννησης, γεγονός που οδηγεί σταδιακά στη διαμόρφωση της «Κρητικής Σχολής Ζωγραφικής», με κορυφαίους εκπροσώπους τον Μιχαήλ Δαμασκηνό και τον Γεώργιο Κλόντζα. Ο αριθμός των καλλιτεχνών αυξάνεται εντυπωσιακά κατά τους επόμενους αιώνες και οι ζωγράφοι του Χάνδακα είναι οργανωμένοι σε μία μεγάλη και ισχυρή συντεχνία. Σ' αυτό το δημιουργικό κλίμα ανδρώνεται και η σημαντικότερη μορφή της περιόδου, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, γνωστός ως Ελ Γκρέκο.

"Το χαίρε των Μυροφόρων" (Μιχαήλ Δαμασκηνός, Ηράκλειο, Αγία Αικατερίνη των Σιναϊτών)

"Η ταφή του κόμητα του Οργκάθ", 1586 - 1588 (Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Τολέδο, Εκκλησία Σάντο Τομέ)

"Το τοπίο του Θεοβάδιστου Όρους Σινά", 1570 (Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Ηράκλειο, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, © Ε.Κ.Ι.Μ.)

«Το Τρίπτυχο της Μοδένα» (μπρος όψη), 1568 (Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Modena, Galleria Estense)

Οι Βενετοί θεωρούν την ορθόδοξη Εκκλησία ως απειλή για την κυριαρχία τους στην Κρήτη, καθώς αποτελεί πόλο συσπείρωσης του ορθόδοξου πληθυσμού και συνδετικό κρίκο με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Απομακρύνουν, λοιπόν, τους ηγέτες του ορθόδοξου κλήρου και απαγορεύουν τη χειροτονία ορθόδοξων ιερέων στο νησί. Στη θέση των ορθόδοξων επισκόπων τοποθετούνται Λατίνοι με επικεφαλής Αρχιεπίσκοπο, ενώ αρχηγοί των ορθοδόξων τοποθετούνται κρήτες ιερείς που πρόσκεινται ευνοϊκά στους Λατίνους. Αυτοί είναι οι λεγόμενοι Πρωτοπαπάδες. Στην προσπάθεια, όμως, επιβολής του καθολικισμού οι Κρητικοί αντιδρούν με φανατισμό. Ειδικά στην ύπαιθρο, ο καθολικός κλήρος αδυνατεί να επιβληθεί και περιορίζεται πλέον στα αστικά κέντρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι, γύρω στο 1580, οι εκπρόσωποι του πάπα εκτιμούν ότι σε σύνολο 200.000 περίπου κατοίκων οι καθολικοί δεν ξεπερνούν τους 2.000.

Ιερέας της Κρήτης, 1554 (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη

Από τις αρχές, του 16^ου αιώνα η Βενετία υιοθετεί πιο ευέλικτη και ανεκτική πολιτική στα θρησκευτικά θέματα, γεγονός που αμβλύνει τις θρησκευτικές διαμάχες και συντελεί στη βελτίωση των σχέσεων με το ορθόδοξο στοιχείο.