Ταξίδι στη γνώση...

 Ραψ. α,  361-497

Διάλογος του Τηλέμαχου με την Πηνελόπη και τους Μνηστήρες

(ΠΡΟΣΟΧΗ! Οι σημειώσεις αυτές αποτελούν μερικές επισημάνσεις στους συγκεκριμένους στίχους και σε καμία περίπτωση δεν καλύπτουν το σύνολο εκείνων που έχουν ειπωθεί στην τάξη την ώρα της διδασκαλίας ή/και έχετε σημειώσει στο τετράδιο και βιβλίο σας!!)

           

Θα δούμε:

1. Την παρουσία και το ήθος της Πηνελόπης.
2. Την αλλαγή στη συμπεριφορά του Τηλέμαχου ως αποτέλεσμα της συνάντησής του με την Αθηνά.
3. Το έργο του αοιδού και η απήχηση των τραγουδιών του.
4. Την πολιτειακή και πολιτική κατάσταση στην Ιθάκη

 

Οι σκηνές της ενότητας:

α’ σκηνή	Εμφάνιση Πηνελόπης	(στ. 362-409)
β’ σκηνή	Διάλογος Τηλέμαχου- Μνηστήρων	(στ. 410-467)
γ’ σκηνή	Αποχώρηση Τηλέμαχου	(στ. 473-497)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ - ΔΟΜΗ

 

Α’ σκηνή

• Το τραγούδι του Φήμιου (στ.361-364α): Θυμόμαστε ότι οι μνηστήρες τρώνε και πίνουν και στη συνέχεια καλούν τον Φήμιο να τους τραγουδήσει. Επομένως οι στίχοι αυτοί μας συνδέουν με τα προηγούμενα.
• Η εμφάνιση της Πηνελόπης (στ. 364β-373): Πρόκειται για την πρώτη παρουσίαση της Πηνελόπης. Βασικό πρόσωπο της Οδύσσειας. Ο ποιητή παρουσιάζει με παραστατικό τρόπο τη γυναίκα του Οδυσσέα (κατεβαίνει τη σκάλα σκεφτική και φρόνιμη, τη συνοδεύουν δύο βάγιες, στήθηκε στην κολόνα ενώ το κεφάλι της σκεπάζει μια μαντίλα. Τέλος είναι δακρυσμένη. Παρακαλεί τον Φήμιο να αλλάξει το τραγούδι του γιατί το συγκεκριμένο την πληγώνει). Η πρώτη αυτή παρουσίαση της Πηνελόπης κερδίζει τους ακροατές-αναγνώστες γιατί ανταποκρίνεται στην εικόνα που είχαν γι’ αυτήν από τον σχετικό μύθο (βλ. παρακάτω και χαρακτηρισμό Πηνελόπης).
• Παράκληση στον αοιδό (στ. 378-383): Παρακαλεί τον αοιδό Φήμιο να τραγουδήσει κάποιο άλλο τραγούδι. Με τον τρόπο αυτό δικαιολογείται η παρουσία της.
• Παρέμβαση Τηλέμαχου (στ. 384-400): Στο σημείο αυτό βλέπουμε για πρώτη φορά την αλλαγή στη συμπεριφορά του Τηλέμαχου.  Είναι η πρώτη δοκιμή για τον Τηλέμαχο της δύναμής του σε οικείο πρόσωπο. Εκφράζει την έκπληξή του για την παράκληση της μητέρας του και συμπληρώνει πως δε φταίνε οι αοιδοί για τη μοίρα των Αχαιών. Τέλος την προτρέπει και τη συμβουλεύει να ανέβει στην κάμαρή της και να μην ανακατεύεται στις αντρικές δουλειές.
• Αιφνιδιασμός Πηνελόπης – αποχώρηση, μοιρολόγι, ύπνος (στ. 401 – 406): Στο στ. 401 η Πηνελόπη εκπλήσσεται από τη συμπεριφορά του γιου της και αποχωρεί. Έχει λάβει το μήνυμα πως ο Τηλέμαχος μεγάλωσε πια.
• Επιθυμία των μνηστήρων (στ. 407-409):  Η επιθυμία των μνηστήρων  προβάλλει έμμεσα την ομορφιά της Πηνελόπης.

 

Β’ σκηνή

• Ανακοίνωση Τηλέμαχου στους μνηστήρες (στ. 410-424): Στην αρχή τους παροτρύνει να συνεχίσουν το δείπνο τους και το τραγούδι και στη συνέχεια τους ανακοινώνει την απόφασή του, να συγκαλέσει δηλαδή συνέλευση όπου θα τους ανακοινώσει τηνν απαγόρευσή του να εισέρχονται πλέον στο παλάτι και να κατασπαταλούν την περιουσία άλλου. Τελειώνει το λόγο του λέγοντας πως όποιος παραβεί την απαγόρευση θα τιμωρηθεί.  Βλέπουμε πως δεν προειδοποιεί απλώς τους μνηστήρες να σταματήσουν να ενοχλούν το σπίτι του, αλλά τους δηλώνει απερίφραστα και κατηγορηματικά πως θα τιμωρηθούν αμείλικτα, αν συνεχίσουν να παρανομούν. Είναι, λοιπόν, λογικό να προκαλέσει τον αιφνιδιασμό και την απορία των μνηστήρων. Στο σημείο αυτό προκαλεί έκπληξη το υπέρμετρο θάρρος του Τηλέμαχου (στ. 425-426).
• Διάλογος Αντίνοου – Τηλέμαχου (στ. 427-444): Ο Αντίνοος είναι ο πιο θρασύς από τους μνηστήρες. Είναι παράλογος και κατηγορεί τον Τηλέμαχο για έπαρση («έγινες επηρμένος, με τόσο θάρρος που αγορεύεις») τη στιγμή που αυτός κατασπαταλά ξένη περιουσία. Επίσης καταριέται τον Τηλέμαχο να μη γίνει ποτέ βασιλιάς της Ιθάκης (στ. 430-431).
• Διάλογος Ευρύμαχου – Τηλέμαχου  (στ. 445-466): Ο Ευρύμαχος μιλά με ήπιο τόνο και με διπλωματία κι έτσι η ένταση εκτονώνεται. Η παρέμβασή του αυτή φαίνεται πως οφείλεται στις υποψίες του σχετικά με τον ξένο που φιλοξένησε ο Τηλέμαχος. Πίσω από τη γλυκύτητά του όμως κρύβεται θράσος και ειρωνεία, όπως φαίνεται στο στίχο 453 «ωραίε και γενναίε εσύ». Οι μνηστήρες, προφανώς, φοβήθηκαν μήπως ο ξένος έφερε κάποιο μήνυμα στον Τηλέμαχο και την Πηνελόπη για τον Οδυσσέα.
• Ξεφάντωμα των μνηστήρων   (στ. 468-472): Οι στίχοι που παραλείπονται αναφέρονται στο γλέντι των μνηστήρων.

 

Γ΄σκηνή

• Ο Τηλέμαχος αποχωρεί με τη συνοδεία της γριάς Ευρύκλειας (στ. 473-497): Η ραψωδία α κλείνει με μια ζεστή και τρυφερή σκηνή μετά απο τόση ένταση. Στο σημείο αυτό παρουσιάζεται η Ευρύκλεια, βασικό πρόσωπο της Οδύσσειας.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

 

Ήθος προσώπων της 5^ης ενότητας

 

Ας ηθογραφήσουμε, λοιπόν, τα πρόσωπα της ενότητας αυτής:

• Πηνελόπη: Η Πηνελόπη είναι σκεφτική και φρόνιμη («σκεπάζει τα μάγουλά της»). Οι  δύο βάγιες που τη συνοδεύουν δηλώνουν πως έχει ευγενική καταγωγή. Η μαντίλα φανερώνει πως η Πηνελόπη είναι σεμνή, ευπρεπής και αξιοπρεπής. Ο τρόπος με τον οποίο μιλάει στον Φήμιο δείχνει μια γυναίκα ευγενική, με αγωγή. Από τους στίχους 379-383 συμπεραίνουμε, επίσης, πως είναι πονεμένη γυναίκα («σπαράζει η καρδιά μου») και μένει πιστή στον άντρα της («τέτοιο το πρόσωπο που εγώ ποθώ...»). Μένει έκπληκτη από την αντίδραση του γιου της, υπακούει, όμως,  πρόθυμα στην εντολή του και αποχωρεί από το δωμάτιο. Τέλος από την επιθυμία που εκφράζουν οι μνηστήρες (στ. 407-409) καταλαβαίνουμε πως είναι όμορφή και θελκτική.  
• Τηλέμαχος: Η αλλαγή στο ήθος του φαίνεται από  τον τρόπο που μιλάει στη μητέρα του. Είναι, λοιπόν, αποφαστιστικός και δυναμικός, ενώ αποφασιστικός, τολμηρός και θαρραλέος εμφανίζεται μπροστά στους μνηστήρες, κρίνοντας τα όσα τους λέει. Από τους στίχους 438-442 («υπάρχουν κι άλλοι Αχαιοί να βασιλεύσουν», «όσο για μένα, το αξιώνω, ο ίδιος να’ μαι ο κύριος του σπιτιού μου») φαίνεται πως έχει ωριμάσει και είναι μετριοπαθής στις ιδέες και απόψεις του.  Στο  στίχο 460 («για μένα ο νόστος του πατέρα μου είναι χαμένη υπόθεση») βλέπουμε έναν Τηλέμαχο ρεαλιστή και στο στίχο 464 («φίλος μου είναι πατρικός») ο Τηλέμαχος προσπαθεί με διπλωματικό τρόπο να καθυσηχάσει τους μνηστήρες και να διασκεδάσει τις υποψίες τους. Η αλλαγή, όμως, στο ήθος του Τηλέμαχου φαίνεται και από τη στάση που κρατούν απέναντί του οι άλλοι ήρωες. Η Πηνελόπη έμεινε κατάπληκτη από όσα της είπε ο γιος της, ενώ οι μνηστήρες δάγκωσαν τα χείλη τους (στ. 425).

 

 

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

 

Το επάγγελμα του αοιδού.

Μέσα από τους συγκεκριμένους στίχους αντλούμε κάποιες πληροφορίες σχετικά με τον αοιδό, το τραγούδι του, τη θέση του στο παλάτι και το κοινό στο οποίο απευθύνεται. Ας τα δούμε, λοιπόν, αναλυτικά:

• Είναι φημισμένος (στ. 361) και τιμημένος (στ. 385)
• Η φωνή του μοιάζει με θεού (στ. 413-414)
• Τον ακούνε με τη σιωπή τους (στ. 362)
• Θέλγει τους θνητούς (στ. 374)
• Χαρά δίνει με ό,τι βάζει ο νους του (στ. 386)
• Τραγουδούσε το νόστο των Αχαιών (στ. 362-364)
• Τα γνώριμα τραγούδια των αοιδών είναι κατορθώματα ανθρώπων και θεών (στ. 375-376)

Από τις πληροφορίες, λοιπόν, που αντλούμε από το κείμενο καταλαβαίνουμε πως οι αοιδοί ήταν τιμημένα πρόσωπα και φημισμένα και είχαν εξέχουσα θέση στο παλάτι απολαμβάνοντας τον σεβασμό των παρεβρισκομένων. Τα τραγούδια τους αφορούσαν τα κατορθώματα των ανθρώπων και των θεών αλλά και την επιστροφή των Αχαιών από την Τροία. Η απήχησή τους ήταν πολύ μεγάλη. Οι ακροατές τους απολάμβαναν τα τραγούδια τους, σιωπούσαν για να τους ακούσουν, τους μάγευε η φωνή τους και το περιεχόμενο των τραγουδιών τους και τους έδινε ιδιαίτερη χαρά.

Η πολιτειακή (και πολιτική) κατάσταση της Ιθάκης παρουσιάζεται κάπως περιπλεγμένη:

• Υπάρχει ουσιαστικό κενό εξουσίας, που δημιουργεί η μακρόχρονη απουσία του Οδυσσέα, το οποίο όμως δεν είναι τυπικά επιβεβαιωμένο (δεν ξέρουν στα σίγουρα αν ζει ή έχει πεθάνει ο Οδυσσέας). Αυτό εμποδίζει τη διαδοχή.
• Ο φυσικός κληρονόμος του (δηλαδή ο Τηλέμαχος) δε θεωρείται ακόμα ενήλικος, αλλά και η κληρονομική διαδοχή της βασιλείας, αν και ο θεσμός δεν έχει καταργηθεί, δεν είναι εξασφαλισμένη, όπως προκύπτει από την ευχή-κατάρα του Αντίνοου (στ. 430-431), την παραδοχή του Τηλέμαχου (στ. 438-441) και την επιβεβαίωση του Ευρύμαχου (στ. 446-447).
• Λύση στο θέμα θα μπορούσε να δώσει ο γάμος της Πηνελόπης με έναν από τους μνηστήρες (στ. Α 272-277), γιατί ως γυναίκα του βασιλιά είναι φορέας της εξουσίας του και όποιος την παντρευόταν θα έπαιρνε τη θέση του (βλ. το ανάλογο της Κλυταιμνήστρας και του Αιγίσθου).
• Αυτό, όμως, θα σήμαινε ότι η βασίλισσα θεωρεί τον άντρα της νεκρό ή τουλάχιστον, ότι δεν τον περιμένει. Η Πηνελόπη όμως θρηνεί τον Οδυσσέα και ελπίζει στην επιστροφή του.  Έτσι δεν αποφασίζει να παντρευτεί κάποιον από τους μνηστήρες αλλά και δεν τους απορρίπτει κατηγορηματικά, όπως θα φανεί παρακάτω.
• Οι μνηστήρες από τη μεριά τους μπαινοβγαίνουν στο παλάτι και κατατρώγουν την περιουσία του βασιλικού οίκου αξιώνοντας πιεστικά από την Πηνελόπη να διαλέξει έναν από αυτούς ως σύζυγο, χωρίς να υπολογίζουν την πιθανότητα επιστροφής του Οδυσσέα ή την επικείμενη ενηλικίωση του Τηλέμαχου. Όταν δε αναγκασθούν να πάρουν στα σοβαρά τον Τηλέμαχο, θα προσπαθήσουν να τον βγάλουν από τη μέση, όπως άλλωστε το φοβήθηκε κι ο ίδιος ο Τηλέμαχος στο α 279.

Έτσι, λοιπόν, από τη μια έχουμε το πρόβλημα του αποκλεισμένου στα ξένα βασιλιά και από την άλλη την αδιέξοδη πολιτική κατάσταση στην Ιθάκη. Και στο σημείο αυτό αρχίζουν όλα να παίρνουν το δρόμο τους: και η επιστροφή του Οδυσσέα και η ενηλικίωση του Τηλέμαχου και η ανάγκη να ξεκαθαρίσει τη θέση της η Πηνελόπη.  Η εξέλιξη της κατάστασης αυτής κεντρίζει το ενδιαφέρον των ακροατών-αναγνωστών. Αυτά τα στοιχεία (νήματα) παίρνει ο Όμηρος και πλέκει το μύθο του δίνοντας στο τέλος λύση.

[βλ. Μ. Σαμαρά-Κ.Τοπούζης, Ομηρικά έπη: Οδύσσεια, Α’ γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού, ΙΤΥΕ, 2012]

Άλλα πολιτιστικά στοιχεία

Στ. 398: ρόκα, αργαλειός → πρόκειται για ασχολίες καθαρά γυναικείες.

Στ. 443-444: «τη λεία που κέρδισε ο ξακουστός πατέρας μου» → Δούλοι από αιχμαλωσία /αγορά. Λάφυρα πολέμου ήταν και οι αιχμάλωτοι, που γίνονταν δούλοι και αποτελούσαν μέρος της περιουσίας του αφέντη τους. Άλλος τρόπος απόκτησης δούλων ήταν η αγορά, όπως συνέβη στην περίπτωση της Ευρύκλειας (στ. 481)

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ -  ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ

• Τριτοπρόσωπη αφήγηση στους στίχους:  361-373, 401-410, 473-487 κ.α.
• Πρωτοπρόσωπη αφήγηση (διάλογος): 374-383, 433-444, 446-458, 460-466

• Εικόνα: στ. 364-368, Η Πηνελόπη κατεβαίνει από το υπερώο με συνοδεία.
• Τυπικά επίθετα: θαλασσοφίλητη Ιθάκη, λαμπερή μαντίλα, φημισμένος αοιδός, θεϊκό αοιδό, γνωστικός Τηλέμαχος κ.α.
• Τυπικοί στίχοι: η Πηνελόπη,σκεφτική και φρόνιμη, της αντιμίλησε όμως ο γνωστικός Τηλέμαχος,