Γ λυκείου Αρχαία, Θουδυδίδης, Περικλέους επιτάφιος, 34

Η τελετή των επιταφίων στην Αθήνα

[2.34.1] Ἐν δὲ τῷ αὐτῷ χειμῶνι Ἀθηναῖοι τῷ πατρίῳ νόμῳ χρώμενοι δημοσίᾳ ταφὰς ἐποιήσαντο τῶν ἐν τῷδε τῷ πολέμῳ πρώτων ἀποθανόντων τρόπῳ τοιῷδε.

[2.34.1] Στη διάρκεια του ίδιου χειμώνα οι Αθηναίοι, κρατώντας το πατροπαράδοτο έθιμο, τέλεσαν με δημόσια δαπάνη την κηδεία των πρώτων νεκρών αυτού του πολέμου με τον εξής τρόπο.

[2.34.2] τὰ μὲν ὀστᾶ προτίθενται τῶν ἀπογενομένων πρότριτα σκηνὴν ποιήσαντες, καὶ ἐπιφέρει τῷ αὑτοῦ ἕκαστος ἤν τι βούληται.

[2.34.2] Κατασκευάζουν εξέδρα και εκθέτουν εκεί τα οστά των πεσόντων την προπαραμονή της εκφοράς κι ο καθένας φέρνει επιπλέον για τον δικό του ό,τι θέλει.

[2.34.3] ἐπειδὰν δὲ ἡ ἐκφορὰ ᾖ, λάρνακας κυπαρισσίνας ἄγουσιν ἅμαξαι, φυλῆς ἑκάστης μίαν· ἔνεστι δὲ τὰ ὀστᾶ ἧς ἕκαστος ἦν φυλῆς. μία δὲ κλίνη κενὴ φέρεται ἐστρωμένη τῶν ἀφανῶν, οἳ ἂν μὴ εὑρεθῶσιν ἐς ἀναίρεσιν.

[2.34.3] Κι όταν έρθει η ώρα της εκφοράς, άμαξες μεταφέρουν οστεοθήκες από ξύλο κυπαρισσιού, μια για την κάθε φυλή· και τα οστά του καθενός έχουν τοποθετηθεί στο φέρετρο της φυλής του. 'Ομως, ένα φέρετρο σκεπασμένο με ύφασμα το μεταφέρουν στα χέρια· είναι των αγνοουμένων, που δε στάθηκε δυνατό να βρουν τα πτώματά τους και να τα σηκώσουν.

[2.34.4] ξυνεκφέρει δὲ ὁ βουλόμενος καὶ ἀστῶν καὶ ξένων, καὶ γυναῖκες πάρεισιν αἱ προσήκουσαι ἐπὶ τὸν τάφον ὀλοφυρόμεναι.

[2.34.4] Λοιπόν, την εκφορά ακολουθεί όποιος θέλει κι απ' τους πολίτες κι απ' τους ξένους. Δίπλα στον τάφο παίρνουν θέση γυναίκες, οι συγγενείς των νεκρών, που τους μοιρολογούν.

[2.34.5] τιθέασιν οὖν ἐς τὸ δημόσιον σῆμα, ὅ ἐστιν ἐπὶ τοῦ καλλίστου προαστείου τῆς πόλεως, καὶ αἰεὶ ἐν αὐτῷ θάπτουσι τοὺς ἐκ τῶν πολέμων, πλήν γε τοὺς ἐν Μαραθῶνι· ἐκείνων δὲ διαπρεπῆ τὴν ἀρετὴν κρίναντες αὐτοῦ καὶ τὸν τάφον ἐποίησαν.

[2.34.5] Λοιπόν, αποθέτουν τα φέρετρα στο δημόσιο νεκροταφείο, αυτό που βρίσκεται στο πιο ωραίο προάστιο της πόλης, και ανέκαθεν σ' αυτό θάβουν τους νεκρούς των μαχών, με εξαίρεση βέβαια τους Μαραθωνομάχους· γιατί εκείνων την ανδρεία έκριναν ασύγκριτη, κι έτσι τους ενταφίασαν εκεί όπου έπεσαν.

[2.34.6] ἐπειδὰν δὲ κρύψωσι γῇ, ἀνὴρ ᾑρημένος ὑπὸ τῆς πόλεως, ὃς ἂν γνώμῃ τε δοκῇ μὴ ἀξύνετος εἶναι καὶ ἀξιώσει προήκῃ, λέγει ἐπ' αὐτοῖς ἔπαινον τὸν πρέποντα·

[2.34.6] Κι αφού τους σκεπάσουν με χώμα, άντρας που έχει οριστεί από την πόλη και ο οποίος θεωρείται ότι και πολύ συνετός είναι και επιβάλλεται με το κύρος του, απαγγέλλει πάνω στον τάφο τους το εγκώμιο που τους ταιριάζει,

[2.34.7] μετὰ δὲ τοῦτο ἀπέρχονται. ὧδε μὲν θάπτουσιν· καὶ διὰ παντὸς τοῦ πολέμου, ὁπότε ξυμβαίη αὐτοῖς, ἐχρῶντο τῷ νόμῳ.

[2.34.7] κι ύστερ' απ' αυτό αποχωρούν. Έτσι λοιπόν γίνεται η ταφή τους· κι απ' την αρχή ως το τέλος του πολέμου, σε κάθε παρόμοια περίπτωση, κρατούσαν το έθιμο αυτό.

[2.34.8] ἐπὶ δ' οὖν τοῖς πρώτοις τοῖσδε Περικλῆς ὁ Ξανθίππου ᾑρέθη λέγειν. καὶ ἐπειδὴ καιρὸς ἐλάμβανε, προελθὼν ἀπὸ τοῦ σήματος ἐπὶ βῆμα ὑψηλὸν πεποιημένον, ὅπως ἀκούοιτο ὡς ἐπὶ πλεῖστον τοῦ ὁμίλου, ἔλεγε τοιάδε.

[2.34.8] Λοιπόν, πάνω στον τάφο αυτών των πρώτων νεκρών ορίστηκε να μιλήσει ο Περικλής, ο γιος του Ξανθίππου. Κι όταν ήρθε η κατάλληλη στιγμή, προχώρησε από τον τάφο στο βήμα, που το είχαν κατασκευάσει ψηλό, για ν' ακουστεί από όσο γινόταν μεγαλύτερο μέρος των συγκεντρωμένων, και μίλησε περίπου ως εξής:

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες. Είναι προτιμότερο να γυρίσεις πλάγια τη συσκευή σου.

	Μετάφραση Ά. Βλάχου	Μετάφραση Ε. Βενιζέλου	Μετάφραση Ε. Λαμπρίδη
[2.34.1] Ἐν δὲ τῷ αὐτῷ χειμῶνι Ἀθηναῖοι τῷ πατρίῳ νόμῳ χρώμενοι δημοσίᾳ ταφὰς ἐποιήσαντο τῶν ἐν τῷδε τῷ πολέμῳ πρώτων ἀποθανόντων τρόπῳ τοιῷδε.	[2.34.1] Τον ίδιο χειμώνα οι Αθηναίοι οργάνωσαν, κατά την αρχαία συνήθεια, την τελετή της δημοσίας ταφής των πρώτων νεκρών του πολέμου. Η ετοιμασία γίνεται με τον εξής τρόπο.	[2.34.1] Κατά την διάρκειαν του ιδίου χειμώνος, οι Αθηναίοι, συμμορφούμενοι προς πατροπαράδοτον έθιμον, ετέλεσαν δημοσία δαπάνη την κηδείαν των πρώτων νεκρών του παρόντος πολέμου. Η επιτάφιος αυτή τελετή γίνεται κατά τον εξής τρόπον.	[2.34.1] Τον ίδιο χειμώνα οι Αθηναίοι, ακολουθώντας πατροπαράδοτη συνήθειά τους, κήδεψαν με δημόσια τελετή τους πρώτους που σκοτώθηκαν σε τούτο τον πόλεμο, κ' η τελετή γίνεται με τον ακόλουθο τρόπο:
[2.34.2] τὰ μὲν ὀστᾶ προτίθενται τῶν ἀπογενομένων πρότριτα σκηνὴν ποιήσαντες, καὶ ἐπιφέρει τῷ αὑτοῦ ἕκαστος ἤν τι βούληται·	[2.34.2] Τρεις μέρες πριν από την τελετή κατασκευάζουν μίαν εξέδρα και αποθέτουν εκεί τα οστά των νεκρών. Ο καθένας, αν θέλει, μπορεί να φέρει ένα αφιέρωμα στον δικό του.	[2.34.2] Αφού στήσουν επί τούτω εξέδραν, τοποθετούνται επάνω εις αυτήν την προπαραμονήν της εκφοράς τα οστά των πεσόντων, και ο καθείς φέρει εις τον νεκρόν του ό,τι επιτάφιον δώρον θέλει.	[2.34.2] πρώτα εκθέτουν για τρεις μέρες τα κόκκαλα των σκοτωμένων σε μια σκηνή που στήνουν γι' αυτό το σκοπό, κι όποιος θέλει φέρνει προσφορές στο δικό του·
[2.34.3] ἐπειδὰν δὲ ἡ ἐκφορὰ ᾖ, λάρνακας κυπαρισσίνας ἄγουσιν ἅμαξαι, φυλῆς ἑκάστης μίαν· ἔνεστι δὲ τὰ ὀστᾶ ἧς ἕκαστος ἦν φυλῆς. μία δὲ κλίνη κενὴ φέρεται ἐστρωμένη τῶν ἀφανῶν, οἳ ἂν μὴ εὑρεθῶσιν ἐς ἀναίρεσιν.	[2.34.3] Όταν έρθει η στιγμή της εκφοράς, τοποθετούν φέρετρα κυπαρισσένια επάνω σε αμάξια. Ένα φέρετρο για κάθε φυλή. Τα οστά του κάθε νεκρού είναι στο φέρετρο της φυλής του. Ένα όμως φέρετρο το μεταφέρουν κενό. Είναι των αφανών, εκείνων που τα σώματα δεν βρέθηκαν.	[2.34.3] Όταν έλθη η ώρα της εκφοράς, άμαξαι κομίζουν λάρνακας κυπαρισσίνας, μίαν δι' εκάστην φυλήν, και τα οστά εκάστου τοποθετούνται εις την λάρνακα της ιδικής του φυλής. Δια τους αγνοουμένους, όσους δεν κατώρθωσαν να εύρουν και συλλέξουν, φέρουν επάνω εις τα χέρια κενόν φέρετρον με επίστρωμα.	[2.34.3] κι όταν είναι να γίνει η εκφορά, φέρνουνε φέρετρα από κυπαρισσόξυλο σε δέκα αμάξια, ένα για κάθε φυλή. Και βάζουν μέσα τα κόκκαλα ανάλογα από ποια φυλή ήταν ο καθένας. Ένα κλινάρι άδειο ακολουθεί, στρωμένο με σάβανο, για τους χαμένους που δε βρέθηκαν όταν σήκωσαν τους νεκρούς.
[2.34.4] ξυνεκφέρει δὲ ὁ βουλόμενος καὶ ἀστῶν καὶ ξένων, καὶ γυναῖκες πάρεισιν αἱ προσήκουσαι ἐπὶ τὸν τάφον ὀλοφυρόμεναι.	[2.34.4] Στην τελετή πηγαίνει οποίος θέλει, είτε πολίτης είτε ξένος. Πηγαίνουν και οι γυναίκες, συγγενείς, που στέκονται μπροστά στον τάφο και μοιρολογούν.	[2.34.4] Καθείς που θέλει, είτε πολίτης, είτε ξένος, ημπορεί να λάβη μέρος εις την εκφοράν, και αι συγγενείς ακόμη γυναίκες προσέρχονται εις τον τόπον του ενταφιασμού ολοφυρόμεναι.	[2.34.4] Και συνοδεύουν την κηδεία όσοι θέλουν, και πολίτες και ξένοι, και οι συγγένισσες γυναίκες παραστέκονται στην ταφή μοιρολογώντας.
[2.34.5] τιθέασιν οὖν ἐς τὸ δημόσιον σῆμα, ὅ ἐστιν ἐπὶ τοῦ καλλίστου προαστείου τῆς πόλεως, καὶ αἰεὶ ἐν αὐτῷ θάπτουσι τοὺς ἐκ τῶν πολέμων, πλήν γε τοὺς ἐν Μαραθῶνι· ἐκείνων δὲ διαπρεπῆ τὴν ἀρετὴν κρίναντες αὐτοῦ καὶ τὸν τάφον ἐποίησαν.	[2.34.5] Αποθέτουν τους νεκρούς στο δημόσιο νεκροταφείο που βρίσκεται στο ωραιότερο προάστιο της πόλης. Εκεί θάβουν πάντα τους νεκρούς του πολέμου. Μόνη εξαίρεση έκαναν για όσους έπεσαν στον Μαραθώνα. Αυτούς, για την εξαιρετική τους ανδρεία, έκριναν πως έπρεπε να τους θάψουν στον τόπο της μάχης.	[2.34.5] Αι λάρνακες τοποθετούνται εις το δημόσιον μνημείον, το οποίον κείται εις το ωραιότερον προάστειον της πόλεως, και εις το όποιον θάπτονται ανέκαθεν οι πεσόντες εις τον πόλεμον, πλην των πεσόντων εις τον Μαραθώνα. Διότι, επειδή εθεώρησαν την ανδρείαν των τελευταίων αυτών ολωσδιόλου εξαιρετικήν, τους έθαψαν εκεί όπου έπεσαν.	[2.34.5] Τους θάβουνε λοιπόν στο δημόσιο τάφο που βρίσκεται στο πιο ωραίο και πιο περίβλεπτο μέρος έξω από την πολιτεία και πάντα εκεί θάβουν τους σκοτωμένους που φέρνουν από τους πολέμους, εξόν αυτούς που έπεσαν στο Μαραθώνα· γιατί εκεινών, που θεώρησαν την αντρειά τους πιο έξοχη, τους έκαμαν τον τάφο εκεί που πολέμησαν.
[2.34.6] ἐπειδὰν δὲ κρύψωσι γῇ, ἀνὴρ ᾑρημένος ὑπὸ τῆς πόλεως, ὃς ἂν γνώμῃ τε δοκῇ μὴ ἀξύνετος εἶναι καὶ ἀξιώσει προήκῃ, λέγει ἐπ᾽ αὐτοῖς ἔπαινον τὸν πρέποντα· μετὰ δὲ τοῦτο ἀπέρχονται.	[2.34.6] Όταν τους σκεπάσει η γη, ένας πολίτης, ξεχωριστός για την αξία του και τα χαρίσματά του, ορισμένος από την Πολιτεία, κάνει τον έπαινο των νεκρών.	[2.34.6] Αφού τοποθετηθούν τα οστά υπό την γην, ρήτωρ, ο οποίος έχει ορισθή υπό της πόλεως και ο οποίος όχι μόνον θεωρείται προικισμένος με μεγάλην σύνεσιν, αλλά και στέκει υψηλά εις την κοινήν εκτίμησιν, απαγγέλλει προς τιμήν των πεσόντων το κατάλληλον εγκώμιον.	[2.34.6] Κι όταν πια τους σκεπάσει η γης, ένας άντρας, που τον εκλέγει η πολιτεία, γιατί τους φαίνεται πιο γνωστικός κ' εξέχει στην κοινήν εκτίμηση, τους βγάζει τον επαινετικό λόγο που ταιριάζει·
[2.34.7] ὧδε μὲν θάπτουσιν· καὶ διὰ παντὸς τοῦ πολέμου, ὁπότε ξυμβαίη αὐτοῖς, ἐχρῶντο τῷ νόμῳ	[2.34.7] Έπειτα ο κόσμος φεύγει. Έτσι γίνεται η ταφή. Όσο βαστούσε ο πόλεμος, κρατούσαν την συνήθεια αυτή κάθε φορά που έπρεπε.	[2.34.7] Και μετά τούτο απέρχονται. Κατά τον τρόπον τούτον γίνεται η κηδεία, και καθ' όλην την διάρκειαν του πολέμου, οσάκις παρουσιάσθη περίστασις, συνεμορφώθησαν προς το έθιμον τούτο.	[2.34.7] και ύστερ' απ' αυτό φεύγουν όλοι. Έτσι λοιπόν τους κηδεύουν και σ' όλη τη διάρκεια του πολέμου, οπότε παρουσιαζόταν η ευκαιρία κράτησαν αυτή τη συνήθεια.
[2.34.8] ἐπὶ δ᾽ οὖν τοῖς πρώτοις τοῖσδε Περικλῆς ὁ Ξανθίππου ᾑρέθη λέγειν. καὶ ἐπειδὴ καιρὸς ἐλάμβανε, προελθὼν ἀπὸ τοῦ σήματος ἐπὶ βῆμα ὑψηλὸν πεποιημένον, ὅπως ἀκούοιτο ὡς ἐπὶ πλεῖστον τοῦ ὁμίλου, ἔλεγε τοιάδε.	[2.34.8] Για τους πρώτους νεκρούς του πολέμου ορίσαν να μιλήσει ο Περικλής του Ξανθίππου. Όταν ήρθε η στιγμή προχώρησε από το μνημείο, ανέβηκε σ' ένα ψηλό βήμα για να τον ακούει το συγκεντρωμένο πλήθος και είπε:	[2.34.8] Προς τιμήν λοιπόν των πρώτων αυτών θυμάτων του πολέμου, επεφορτίσθη να ομιλήση ο Περικλής, υιός του Ξανθίππου. Και όταν ήλθεν η κατάλληλος στιγμή, επροχώρησεν από το μνημείον εις το βήμα, το όποιον είχε κατασκευασθή υψηλόν, δια ν' ακούεται από όσον το δυνατόν περισσοτέρους από τους συναθροισθέντας, και ωμίλησεν ως εξής περίπου.	[2.34.8] Γι' αυτούς λοιπόν τους πρώτους νεκρούς, διάλεξαν τον Περικλή, το γιο του Ξανθίππου να πει το λόγο. Κι όταν ήρθε η ώρα, προχώρησε από τον τάφο σε μια ψηλή εξέδρα που είχανε στήσει επί τούτου, για ν' ακουστεί απ' όσο γινόταν περισσότερους από τη σύναξη, και είπε πάνω–κάτω τ' ακόλουθα:

§34

Χρώμενοι τῷ νόμῳ· κρατώντας το έθιμο.

Προτίθενται· εκθέτουν (στην Αγορά).

Σκηνές πρόθεσης και θρήνου στην αρχαία ελληνική τέχνη

Τῶν ἀπογενομένων· των νεκρών.

Πρότριτα· για δυο μέρες (ως τρίτη λογαριαζόταν η ήμερα της εκφοράς).

Σκηνή· εξέδρα.

Ἐπιφέρω τῷ ἐμαυτοῦ· φέρνω στον δικό μου.

Λάρναξ· κιβώτιο, οστεοθήκη.

Κλίνη· φέρετρο.

Φέρεται· τή μεταφέρουν στα χέρια.

Ἀναίρεσις· συλλογή των πτωμάτων των νεκρών της μάχης.

Ξυνεκφέρει· παίρνει μέρος στη νεκρώσιμη πομπή.

Προσήκων· συγγενής.

Σῆμα· νεκροταφείο.

Τούς ἐκ τῶν πολέμων· τους νεκρούς των μαχών.

Συμμαχικά Νεκροταφεία για τους πεσόντες στη μάχη του Ελ Αλαμέιν
Κενοτάφια προς τιμή των πεσόντων στους πολέμους

Κρύπτω γῇ· σκεπάζω με χώμα.

Γνώμη... μή ἀξύνετος (σχήμα λιτότητας)· πολύ συνετός.

Προήκω· ξεχωρίζω, επιβάλλομαι.

Ἀξίωσις· κύρος, επιβολή.

Ἐπ' αὐτοῖς· πάνω στον τάφο τους.

Ὁπότε ξυμβαίη αὐτοῖς (θάπτειν τούς νεκρούς)· σε κάθε παρόμοια περίπτωση.

Καιρός ἐλάμβανε· έφτασε η ώρα.

Ὅμιλος· το συγκεντρωμένο πλήθος.

§34

1. Ἐν τῷ αὐτῷ χειμῶνι· ύστερα από τον τερματισμό των πολεμικών επιχειρήσεων του πρώτου χρόνου του Πελοποννησιακού πολέμου (431 π.Χ.).

Πρώτο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου
Περικλής
Χρονολόγιο (450 – 429 π.Χ)

2. Τῷ πατρίῳ νόμῳ· η γιορτή των Επιταφίων φαίνεται ότι καθιερώθηκε πριν από το Σόλωνα και ήδη τον 6. αι. αποτελούσε σεβαστή παράδοση της πόλης.

Ταφικά Έθιμα στην Αρχαία Αθήνα (βίντεο, 30:31 min) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]
Η ταφική τελετουργία στην Αθήνα της κλασικής περιόδου [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
Δημόσιες ταφές

3. τῷδε τῷ πολέμῳ· πρόκειται για τον Πελοποννησιακό πόλεμο και μάλιστα την πρώτη περίοδο του, τον Αρχιδάμειο πόλεμο (431-421 π.Χ.).

4. πρώτων ἀποθανόντων· είναι οι νεκροί πολεμικών επιχειρήσεων με μικρή σχετικά σημασία, σε στεριά και θάλασσα.

5. τὰ ὀστᾶ· μόνο τα οστά, γιατί τα σώματα των νεκρών τα έκαιαν στο πεδίο της μάχης.

6. ἤν τι βούληται· οι συνηθισμένες προσφορές ήταν: αγγεία, λουλούδια, μύρα κτλ.

7. κυπαρισσίνας· γιατί και για τους αρχαίους τα κυπαρίσσια είχαν ιδιαίτερα συνδεθεί με τους νεκρούς. Ο αριθμός των λαρνάκων ήταν αντίστοιχος με τον αριθμό των αττικών φυλών (δέκα).

Οι αττικές φυλές

8. ἀναίρεσις· η ανεύρεση των πτωμάτων των νεκρών των μαχών και η περισυλλογή τους θεωρούνταν υποχρέωση τόσο επιτακτική, ανεξάρτητα από τις τοπικές ή τις καιρικές συνθήκες, ώστε κάθε παράλειψη τιμωρούνταν με επιβολή θανατικής ποινής στους υπευθύνους, όπως τεκμηριώνεται από τον Ξενοφώντα (Ελληνικά, Ι, 34): οι δέκα νικητές στρατηγοί της ναυμαχίας των Aργινουσών (406 π.Χ.) καταδικάστηκαν σε θάνατο, επειδή παρέλειψαν να συλλέξουν τους νεκρούς.

9. κάλλιστον προάστειον τῆς πόλεως· ήταν ο Κεραμεικός, που βρισκόταν έξω από τα τείχη, στον δρόμο που οδηγούσε από το Δίπυλον στην Ακαδημία.

Τοπογραφία των νεκροταφείων
Κεραμεικός
Κεραμεικός

10. αὐτοῦ· στον Μαραθώνα, τον τόπο της μάχης. Ο τύμβος σώζεται ως σήμερα.

Ο Μαραθών και το Αρχαιολογικό Μουσείο
Τύμβος του Μαραθώνα

11 Το ότι ο αγορητής του Επιταφίου του 431 π.Χ. πληρούσε τις προδιαγραφές που απαιτούσε η επιλογή του («ὅς ἄν γνώμῃ τε δοκῇ μὴ ἀξύνετος εἶναι καὶ ἀξιώσει προήκῃ»), τεκμηριώνεται από τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Περικλή στην εξέλιξη της ιστορίας, της εποχής του (βλ. παραπάνω, σελ. 18) και τον τρόπο, με τον οποίο έκανε την προσωπογραφία του ο Θουκυδίδης (βλ. παραπάνω, σελ. 21)

Περικλής

Ποιες από τις πληροφορίες του κεφ. 34 αφορούν γενικά στην τέλεση των Επιταφίων στην Αθήνα και ποιες στη συγκεκριμένη περίπτωση των Επιταφίων του 431 π.Χ.;
Σε αντίθεση με τις σύγχρονες παρόμοιες τελετές ταφής των πεσόντων στους πολέμους, από την περιγραφή του Θουκυδίδη απουσιάζει εντελώς το θρησκευτικό στοιχείο. Πώς μπορεί να ερμηνευτεί η παράλειψη αυτή;
Ποιες φράσεις του χαρακτηρισμού του Περικλή από τον Θουκυδίδη (βλ. παραπάνω, σελ. 21) τεκμηριώνουν ότι αυτός πληρούσε τις βασικές προϋποθέσεις, ώστε να του ανατεθεί η αγόρευση του Επιταφίου;