Μικρή εισαγωγή ή χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι τόνους;

 

 

Οι αρχαίοι, όπως φαίνεται από τις επιγραφές, έγραφαν μόνο με κεφαλαία γράμματα και δε χρησιμοποιούσαν τόνους. Οι τόνοι άρχισαν να χρησιμοποιούνται για πρώτη φορά στην Αλεξάνδρεια, περίπου το 200 π.Χ. και ο πρώτος που τους χρησιμοποίησε ήταν ο Βυζάντιος.

Ο Διονύσιος ο Θραξ, 170 - 90 π.Χ. γράφει στην "Τέχνη γραμματική" για τους τόνους: «τόνος ἐστὶν ἀπήχησις φωνῆς ἐναρμονίου, ἡ κατὰ ἀνάτασιν ἐν τῇ ὀξείᾳ, ἡ κατὰ ὁμαλισμὸν ἐν τῇ βαρείᾳ, ἡ κατὰ περίκλασιν ἐν τῇ περισπωμένῃ».

Επισήμως οι τόνοι καθιερώθηκαν τον 9^ο αι. μ.Χ., μαζί με τη μικρογράμματη γραφή.

 

Γιατί άρχισαν να χρησιμοποιούνται οι τόνοι;

 

Οι τόνοι άρχισαν να χρησιμοποιούνται, κατά πάσα πιθανότητα, α) επειδή οι ίδιοι οι Έλληνες χρειάζονταν καθοδήγηση για να προφέρουν σωστά λέξεις που δε χρησιμοποιούσαν στην καθημερινή τους ομιλία και β) γιατί έπρεπε να βρεθεί ένας τρόπος να μαθαίνουν να προφέρουν τα ελληνικά αυτοί που μάθαιναν την ελληνική ως ξένη γλώσσα.

Εδώ θα πρέπει να θυμόμαστε ότι την περίοδο εκείνη η ελληνική ήταν πολύ διαδεδομένη, όπως είναι σήμερα η Αγγλική.

Μέχρι να καθιερωθεί ένα ενιαίο σύστημα τονισμού, ο κάθε συγγραφέας χρησιμοποιούσε τον δικό του τρόπο. Για παράδειγμα κάποιοι έβαζαν βαρεία σε κάθε συλλαβή που δεν τονιζόταν και οξεία στη συλλαβή που τονιζόταν· έτσι μια λέξη γέμιζε σημαδάκια, π.χ. MῊCᾺMΈNOI (μὴσὰμένοι > μησαμένοι). Το πρόβλημα το παρατήρησαν και οι αρχαίοι γι' αυτό και πολλοί έλεγαν ότι: "ὡς ὁμολογουμένας τὰς τοιαύτας βαρείας ἐῶμεν, διὰ τὸ μὴ καταστίζειν τὰ βιβλία" να αφήσουμε τις βαρείες για να μη γεμίζουμε με σημάδια τα βιβλία. Τελικά, ένα σύστημα τονισμού, κοινό για όλους, καθιερώθηκε περίπου τον 10^ο αι. μ.Χ. μαζί με την καθιέρωση της μικρογράμματης γραφής.

Οι τόνοι των αρχαίων διατηρήθηκαν στα ελληνικά μέχρι τις 12/01/1982, όταν η Βουλή των Ελλήνων κατάργησε το πολυτονικό σύστημα και καθιέρωσε το μονοτονικό. Στην πράξη είχε καταργηθεί ήδη νωρίτερα, αφού μεγάλες εφημερίδες της εποχής χρησιμοποιούσαν μονοτονικό.

Περισσότερες πληροφορίες μπορείς να βρεις στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα

 

 

Πόσοι είναι οι τόνοι στα αρχαία ελληνικά;

 

Οι τόνοι στα αρχαία ελληνικά είναι τρεις:

η οξεία ( _´ ) π.χ. (θόλος)

η βαρεία ( _` ) π.χ. (λαὸς)

η περισπωμένη ( _῀ ) π.χ. (τιμῶ)

 

 

 

Βασικοί κανόνες τονισμού

 

Δες τη θεωρία σε βίντεο

 

 

Δες κι ένα διαδραστικό βίντεο της Κωνσταντίνας Σάιτ για τους τόνους στα αρχαία ελληνικά πατώντας εδώ

Θα σε βοηθούσε κι αυτό το διαδραστικό βίντεο της Κωνσταντίνας Σάιτ. Πάτα εδώ

Δες και το βίντεο της Μαρίας Ανδρομιδά με τους κανόνες τονισμού μετά μουσικής εδώ.

Δες και το βίντεο της Γεωργίας Μουντράκη με τους κανόνες τονισμού εδώ ή σε power point εδώ.

 

Σε ποια θέση μπαίνουν οι τόνοι;

 

Οι τόνοι μπαίνουν στη λήγουσα (Λ), στην παραλήγουσα (ΠΛ) και στην προπαραλήγουσα (ΠΠΛ)

Μια λέξη, ανάλογα με τη συλλαβή στην οποία τονίζεται, λέγεται:

οξύτονη, αν έχει οξεία στη λήγουσα, π.χ. πα-τήρ·

περισπώμενη, αν έχει περισπωμένη στη λήγουσα, π.χ. τι-μῶ

 

παροξύτονη, αν έχει οξεία στην παραλήγουσα, π.χ. λό-γος

προπερισπώμενη, αν έχει περισπωμένη στην παραλήγουσα, π.χ. δῶ-ρον

 

προπαροξύτονη, αν έχει οξεία στην προπαραλήγουσα, ἄν-θρω-πος

 

1. Καμιά λέξη δεν τονίζεται πιο πάνω από την προπαραλήγουσα, π.χ.

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

ΠΠΛ = προπαραλήγουσα, ΠΛ = παραλήγουσα, Λ = λήγουσα

 

Πότε βάζουμε οξεία;

 

2. Οξεία παίρνει πάντα η προπαραλήγουσα, π.χ. ἄν-θρω-πος

 

3. Οξεία παίρνουν πάντα τα φωνήεντα ό και έ, π.χ. λόγος, νέος (δε μας ενδιαφέρει αν βρίσκονται στη Λ στην ΠΛ ή στην ΠΠΛ)

 

4. Οξεία παίρνει η παραλήγουσα όταν:

η παραλήγουσα είναι μακρά (Μ)

και η λήγουσα είναι μακρά (Μ),

άρα έχουμε ΜΜ, π.χ.,

 

 

Παραδείγματα:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

Για τα μακρά και τα βραχέα πληροφορίες μπορείς να βρεις εδώ.

 

Υπενθυμίζουμε ότι γενικά οι δίφθογγοι είναι μακρόχρονοι. Όμως οι δίφθογγοι αι και οι όταν βρίσκονται στο τέλος της λέξης θεωρούνται ως βραχύχρονοι. Στην περίπτωση βεβαίως που οι δίφθογγοι αι και οι είναι καταλήξεις της ευκτικής ή βρίσκονται στο τέλος των επιρρημάτων και των επιφωνημάτων είναι και πάλι μακρόχρονοι.

 

Πότε βάζουμε περισπωμένη;

 

5. Περισπωμένη βάζουμε στην παραλήγουσα όταν:

η παραλήγουσα είναι μακρά (Μ)

και η λήγουσα είναι βραχεία (Β)

άρα έχουμε ΜΒ, π.χ.

 

 

Παραδείγματα:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

Παρατήρηση

 

Συχνά, πολλοί μαθητές μπερδεύονται, όταν έχουν να τονίσουν λέξεις όπως: νέων, ὅλων.

Στις περιπτώσεις αυτές προβληματίζονται τι τόνο θα βάλουν, γιατί σκέφτονται σύμφωνα με τον προηγούμενο κανόνα (της παραλήγουσας σε σχέση με τη λήγουσα). Όμως εδώ βάζουμε οξεία, γιατί τονίζουμε βραχύχρονα, το ο και το ε, που όπως μάθαμε παίρνουν πάντα οξεία, όπου κι αν βρίσκονται!

 

Μικρή ανακεφαλαίωση

 

Ας ανακεφαλαιώσουμε τους πρώτους βασικούς κανόνες με ένα πίνακα:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

Κατανόησε και απομνημόνευσε τον παραπάνω πίνακα. Θα λύσεις το πρόβλημα του τονισμού για πάντα. Άλλωστε δεν είναι και τίποτα σπουδαίο! Έχεις μάθει τόσα πράγματα στη ζωή σου! Τέσσερις σειρές θα σε νικήσουν!

 

Για να διασκεδάσουμε λίγο, άκουσε αυτό το παλιό ρεμπέτικο τραγούδι

Θα σε βοηθούσε, αν άκουγες τους κανόνες τονισμού μετά μουσικής σε ένα βίντεο της Μαρίας Ανδρομιδά. Πάτα εδώ.

 

 

Απλή Μέθοδος για να μάθουμε να τονίζουμε

 

Για να τονίσουμε μια λέξη, θα σκεφτόμαστε τους κανόνες με τη σειρά. Αν ισχύει ο κανόνας, τότε βάζουμε τον κατάλληλο τόνο, αν όχι, πάμε στον επόμενο κανόνα.

Παραδείγματα:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

 

Ειδικοί κανόνες τονισμού

 

Πότε άλλοτε βάζουμε οξεία;

 

α) Οξεία βάζουμε στην ασυναίρετη λήγουσα της ονομαστικής, της αιτιατικής και κλητικής, π.χ.

ὁ ποιητής, τον ποιητήν, ὦ ποιητά, οἱ ποιηταί, τούς ποιητάς, ὦ ποιηταί

 

β) Οξεία βάζουμε στη λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν πριν από τη συναίρεση είχε οξεία η δεύτερη από τις συλλαβές που συναιρούνται, π.χ.

ἑσταώς > ἑστώς, κληίς > κλείς

 

Πότε άλλοτε βάζουμε περισπωμένη;

 

γ) Περισπωμένη βάζουμε στη λήγουσα της γενικής και της δοτικής των πτωτικών, όταν είναι μακρόκρονη, π.χ.

τοῦ ποιητοῦ, τῷ ποιητῇ, τῶν ποιητῶν, τοῖς ποιηταῖς

 

δ) Περισπωμένη βάζουμε στη λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν πριν από τη συναίρεση είχε οξεία η πρώτη από τις συλλαβές που συναιρούνται, π.χ.

τιμάω > τιμῶ, ἐπιμελέες > ἐπιμελεῖς

 

Πότε βάζουμε βαρεία;

 

Βαρεία βάζουμε στη θέση της οξείας μόνο στη λήγουσα, όταν δεν ακολουθεί σημείο στίξης ή λέξη εγκλιτική.

Παραδείγματα με βαρεία:

ὁ βασιλεὺς τὴν μὲν πρὸς ἑαυτὸν ἐπιβουλὴν οὐκ ᾐσθάνετο τὸ βαρβαρικὸν

Οξεία κι όχι βαρεία

τό τε βαρβαρικόν.

Στο «τό» βάζουμε οξεία κι όχι βαρεία, γιατί ακολουθεί εγκλιτικό. Στην ουσία ο τόνος του εγκλιτικού ανεβαίνει στο «τό».

Στο «βαρβαρικόν» βάζουμε οξεία κι όχι βαρεία, γιατί ακολουθεί τελεία, δηλ. σημείο στίξης.

Περισσότερα για τον τονισμό των εγκλιτικών εδώ

 

 

Τα πνεύματα

 

Δες κι ένα διαδραστικό βίντεο της Κωνσταντίνας Σάιτ για τα πνεύματα στα αρχαία ελληνικά πατώντας εδώ

 

 

Όπως φαίνεται από τις παραπάνω επιγραφές στο επίγραμμα και στα αγγεία φαίνεται καθαρά πως οι αρχαίοι έγραφαν μόνο με κεφαλαία και δε χρησιμοποιούσαν ούτε τόνους ούτε πνεύματα.

Παρατηρούμε όμως ότι για να δηλώσουν την δασεία (παχιά) προφορά των φωνηέντων και του συμφώνου -ρ- χρησιμοποιούσαν το γράμμα Η, π.χ. ΗΟΝ (ὁν), ΗΕΡΑΚΛΕΣ (Ἑρακλες), ΗΥΠΝΟΣ (Ὑπνος), ΗΕΡΜΕΣ (Ἑρμες). Είναι προφανές ότι για να δηλώσουν την ψιλή (λεπτή) προφορά δε χρειαζόταν κανένα σημείο.

 

Στην Αττική μετά την ορθογραφική μεταρρύθμιση του 403 π.Χ. καταργείται στη γραφή το Η ως σημείο δάσυνσης και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το μακρό μεσαίο φωνήεν, π.χ. ΠΛΗΘΟΣ και όχι ΠΛΕΘΟΣ.

Δες την παρακάτω εικόνα.

 

 

Σε άλλες περιοχές χρησιμοποιείται ήδη από τον 4^ο αι. π.Χ. για τη δάσυνση το αριστερό μισό του Η ()

Το σύμβολο αυτό χρησιμοποιήθηκε από τους γραμματικούς στους ελληνιστικούς για να δηλώσουν το δασυνόμενο  φωνήεν, ενώ το αντίθετό του, το δεξιό μισό του Η () για να δηλώσουν το ψιλό φωνήεν.

Με το πέρασμα των χρόνων τα σύμβολα μετατράπηκαν σε ορθές γωνίες, για να αποκτήσουν στα βυζαντινά χρόνια την καμπυλότητα που έχουν και σήμερα και να καθιερωθούν τον 10^ο αι. μΧ..

 

Άλλωστε, στα ελληνιστικά χρόνια, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, έπρεπε να βρεθεί ένας τρόπος να διδαχτεί η ελληνική γλώσσα και προφορά. Γι' αυτό και άρχισαν να χρησιμοποιούνται ευρέως τα διάφορα σημάδια είτε για τον τονισμό είτε για την προφορά των αρχικών φωνηέντων.

 

Βέβαια, η παχιά προφορά των φωνηέντων χάθηκε σταδιακά και εξελίχτηκε η προφορά σ' αυτήν που έχουμε σήμερα, με όλες τις κατά τόπους παραλαγές, έμειναν όμως τα σημάδια για την γραφή των αρχαίων ελληνικών απλώς για λόγους ιστορικούς. Να μην ξεχνάμε ότι μόνο εμείς διαβάζουμε τα αρχαία ελληνικά με νεοελληνικό τρόπο. Οι υπόλοιποι λαοί ακολουθούν την ερασμιακή προφορά.

 

Κατάλογος λέξεων που παίρνουν δασεία:

1) Οι λέξεις που αρχίζουν από υ ή από ρ: ὑβρίζω, ῥόδον.

2) Τα άρθρα ὁ, ἡ, αἱ και οι δεικτικές αντωνυμίες ὅδε, ἥδε, οἵδε, αἵδε· οὗτος, αὕτη.

3) Οι αναφορικές αντωνυμίες και τα αναφορικά επιρρήματα (εκτός από τα ἔνθα, ἔνθεν): ὅς, ἥ, ὃ κτλ., ὅπου, ὅθεν κτλ.

4) Οι τύποι της προσωπικής αντωνυμίας ἡμεῖς, ἡμῶν κτλ., οὗ,οἷ, ἕ, οι αντωνυμίες ἕτερος, ἑκάτερος, ἕκαστος και οι λέξεις που σχηματίζονται από αυτές (ἡμέτερος, ἑαυτοῦ, ἑτέρωθεν, ἑκάστοτε κτλ.).

5) Οι σύνδεσμοι ἕως, ἡνίκα, ἵνα, ὅμως, ὅποτε, ὅπως, ὅτε, ὅτι, ὡς, ὥστε.

6) Τα αριθμητικά εἷς, ἕν, ἕξ, ἑπτά, ἑκατόν· επίσης τα παράγωγα από αυτά· ἕνδεκα, ἑξακόσιοι, ἑβδομήκοντα, ἑκατοντάκις κτλ.

7) Οι ακόλουθες λέξεις (και όσες είναι παράγωγες από αυτές ή σύνθετες με α΄ συνθετικό τις λέξεις αυτές):

Α.- ἁβρός, ἅγιος, ἁγνός, ᾍδης, ἁδρός, ἁθρόος (στην αττική διάλεκτο), αἷμα, Αἷμος, αἱρέω-ῶ, αἱ ἁλαὶ (= η αλυκή), ἅλας, Ἁλιάκμων, γεν. -ονος, Ἁλίαρτος, ἁλιεύω (μτγν.), Ἁλικαρνασσός, ἅλις (= αρκετά), ἁλίσκομαι- ἅλωσις, ἅλλομαι (= πηδῶ), Ἁλόννησος, ἁλουργίς, γεν. -ίδος (μτγν.), ὁ ἅλς, γεν. τοῦ ἁλὸς (= αλάτι· συχνά σε πληθ. οἱ ἅλες = αλάτι, αλυκή), ἡ ἅλς, γεν. τῆς ἁλὸς (= θάλασσα), ἁλτήρ, πληθ. ἁλτῆρες, ἅλυσις, ἡ ἅλως (= αλώνι), ἅμα, ἅμαξα, ἁμαρτάνω, ἅμιλλα, ἅμμα (= δέσιμο, κόμπος· από το ἅπτω), ἁνύτω (αλλά και ἀνύ(τ)ω), ἁπαλός, ἅπαξ, ἁπλοῦς, ἅπτω-ἅπτομαι, ἅρμα, ἁρμόζω, ἁρμονία, ἁρμός, ἅρπαξ - ἁρπάζω, ἁφή, ἁψίκορος, ἁψίς, γεν. -ιδος.

Ε.- (Ἑβραῖος), τὸ ἕδος (= θρόνος, ναός, άγαλμα), ἕδρα, ἑδώλιον, ἕζομαι (= κάθομαι), εἱλόμην (αόρ. β΄ του αἱροῦμαι), εἵμαρται – εἱμαρμένη, εἵργνυμι και εἱργνύω (= εμποδίζω την έξοδο, κλείνω μέσα· ενώ εἴργω = εμποδίζω την είσοδο, αποκλείω), εἱρκτή, Ἑκάβη, ἑκάς (= μακριά), Ἑκάτη, ἑκών, Ἑλένη, Ἑλικών (γεν. -ῶνος), ἡ ἕλιξ, ἑλίττω (= τυλίγω, στρέφω), ἕλκος, ἕλκω (μεταγ. ἑλκύω), Ἑλλάς, Ἕλλην, ἡ ἕλμινς (γεν. –ινθος = σκουλήκι των εντέρων), τὸ ἕλος, ἕνεκα ή ἕνεκεν, ἑξής, ἕξω (μέλλ. του ρ. ἔχω), ἑορτή, ἕρκος (= φραγμός), ἕρμα, ἑρμηνεύω, Ἑρμῆς, ἕρπω, ἑσπέρα, ἕσπερος, ἑσπόμην (αόρ. β' του ἕπομαι), ἑστιάω-ῶ, ἑταῖρος, ἕτοιμος και ἑτοῖμος, εὑρίσκω, ἑφθός (= βραστός· για τα μέταλλα = καθαρισμένος με φωτιά, καθαρός), ἕψω (= βράζω), ἕωλος (= παλιός, όχι πρόσφατος), ἡ ἕως (= πρωί).

Η.- Ἥβη, ἡγέομαι –οῦμαι, ἥδομαι, ἥκιστα, ἥκω, ἧλιξ (= συνομήλικος, σύντροφος), Ἡλιαία, ἥλιος, ἧλος (= καρφί), ἡμέρα, ἥμερος, ἡμι- (αχώριστο μόριο), ἥμισυς, ἡ ἡνία και τὰ ἡνία (= χαλινός), ἧπαρ, Ἥρα, Ἡρακλής, Ἡρόδοτος, ἥρως, Ἡσίοδος, ἥσυχος, ἧττα, ἡττάομαι -ῶμαι, ἥττων, Ἡφαιστος.

 

Ι.- ἱδρύω, ἱδρώς, ἱέραξ, ἱερός, ἵημι, ἱκανός, ἱκέτης, ἱκνέομαι –οῦμαι, ἱλάσκομαι, ἱλαρός, ἵλεως, ἱμάς, ἱμάτιον, ἵμερος (=.πόθος), ἵππος, (μεταγεν. ἵπταμαι), ἵστημι, ἱστός - ἱστίον, ἱστορία, ἱστορέω -ῶ, ἵστωρ (γεν. -ορος = έμπειρος, γνώστης).

 

Ο.- ὁδός, ὁλκάς (= πλοίο που ρυμουλκείται, φορτηγό), ὁλκή (= έλξη, εισπνοή, βάρος), ὁ ὁλκός (= μηχάνημα με·το οποίο έσερναν τα πλοία, λουρί, χαλινός, τροχιά, αυλάκι), ὅλμος, ὅλος, ὁρμαθός, ὁρμή, ὁ ὅρμος, ὁ ὅρος, τὸ ὅριον, ὁρίζω, ὁράω -ῶ, ὅσιος.

 

Ω.- ὥρα, ὡραῖος, ὥριμος.

 

 

Θέση του τόνου και του πνεύματος

 

α) Στα απλά φωνήεντα και τους καταχρηστικούς διφθόγγους, όταν γράφονται με μικρά γράμματα, ο τόνος ή το πνεύμα σημειώνεται από πάνω: ἀρετή, ἑορτή, τῷ ἀνθρώπῳ, ἠώς, ᾠδεῖον· όταν είναι κεφαλαία, σημειώνεται εμπρός και προς τα πάνω: Ἁθηνᾷ, Ἑλλάς, Ἠώς, Ὠιδεῖον ή Ὠδεῖον.

 

β) Στους κύριους διφθόγγους ο τόνος ή το πνεύμα σημειώνεται πάνω στο δεύτερο φωνήεν: αὐτός, αἱρετός, εὑρίσκω, ναύτης, σφαῖρα, Αἰγεύς.

 

γ) Όταν ο τόνος και το πνεύμα βρίσκονται στην ίδια συλλαβή, τότε η οξεία ή η βαρεία σημειώνεται ύστερ' από το πνεύμα και η περισπωμένη από πάνω του: ἄνθρωπος, Ἕλλην, αὔριον, Αἴας ὅς ἥρως ἦν, εὖρος, Ἥρα, ἧπαρ.

 

δ) Ο τόνος και το πνεύμα παραλείπονται σε λέξεις που γράφονται ολόκληρες με κεφαλαία: ΕΛΛΑΣ, ΑΙΓΙΝΑ, ΠΑΡΘΕΝΩΝ.

 

 

Ασκήσεις

 

Ασκήσεις για τον τονισμό

 

1. Μαθαίνω να τονίζω εφαρμόζοντας τους κανόνες
2. Μαθαίνω να τονίζω εφαρμόζοντας τους κανόνες
3. Μαθαίνω να τονίζω εφαρμόζοντας τους κανόνες. Δικαιολογώ τον τόνο της λέξης
4. Άσκηση τονισμού και δικαιολόγηση
5. Τονίστε και δικαιολογήστε 1η δεκάδα **
6. Τονίστε και δικαιολογήστε 2η δεκάδα **
7. Τονίστε και δικαιολογήστε 1η δεκάδα ***
8. Τονίστε και δικαιολογήστε 2η δεκάδα ***
9. Τονίστε και δικαιολογήστε (σχ. βιβ. Α΄ 3, 1η) 1η δεκάδα
10. Τονίστε και δικαιολογήστε (σχ. βιβ. Α΄ 3, 1η) 2η δεκάδα
11. Τονίστε και δικαιολογήστε (σχ. βιβ. Α΄ 3, 1η) 3η δεκάδα
12. Διάλεξε τη λέξη με τον σωστό τόνο
13. Τονίστε τις λέξεις © Νίκος Κετσετζόγλου
14. Τονίστε τις λέξεις και δικαιολογήστε τον τόνο που επιλέξατε (σχ. βιβλ. Β' 1, 1η) **

 

Ασκήσεις για τα πνεύματα

 

1. 1η άσκηση για τα πνεύματα
2. 2η άσκηση για τα πνεύματα

 

 

Βιβλιογραφία

 

1. Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής, Μιχ. Χ. Οικονόμου, ΟΕΔΒ

2. Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, Αχ. Τζάρτζανος, ΟΕΔΒ

3. Γραμματική Αρχαίας Ελληνικής, Λιναρδής Ιωάννης, εκδ. Χατζηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2007

4. Συμφραστικός πίνακας λέξεων του Ανθολογίου Αττικής Πεζογραφίας

5. Perseus Digital Library