ΞΕΝΟΦΩΝ, Πόροι 1, 2-8

ΤΟ ΕΡΓΟ

Οι Πόροι γράφτηκαν το 355/4 π.Χ. και είναι το τελευταίο έργο του Ξενοφώντα. Στο έργο αυτό ο ιστορικός υποδεικνύει τρόπους με τους οποίους η πόλη της Αθήνας θα μπορούσε να αυξήσει τα έσοδά της και να εξασφαλίσει τα απαραίτητα για τους πολίτες της, χωρίς να εκμεταλλεύεται τους συμμάχους. 

ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Στο ανθολογούμενο απόσπασμα, που προέρχεται από το εισαγωγικό πρώτο κεφάλαιο, ο Ξενοφών μιλάει για τη φύση της Αττικής, εστιάζοντας κυρίως το ενδιαφέρον του στο ήπιο κλίμα, που ευνοεί την παραγωγή, στον ορυκτό πλούτο και στη γεωγραφική θέση της πόλης.

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΣΧΟΛΙΑ

2. αυτά που σκέφτηκα: Εννοεί την άποψη που διατύπωσε στην πρώτη παράγραφο του κεφαλαίου, ότι δηλαδή οι πολίτες της Αθήνας θα μπορούσαν να ζουν από αυτά που παράγει η Αττική, χωρίς να δίνουν λαβές στους Έλληνες να τους κατηγορούν για εκμετάλλευση των συμμάχων.
στη φύση της Αττικής: Από τη συνέχεια προκύπτει ότι αναφέρεται στο κλίμα και στη γεωλογική σύσταση του εδάφους.
4. μάρμαρο: Περίφημο ήταν το πεντελικό μάρμαρο. Για τον ναό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, για παράδειγμα, που οικοδομήθηκε στα χρόνια του Ξενοφώντα, χρησιμοποιήθηκε πεντελικό μάρμαρο.
5. όταν … ανασκάπτονται: Αναφορά στα μεταλλεία αργύρου στο Λαύριο.

Η τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα: Μεταλλεία Λαυρίου, μέρος 1^ο (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]
Η τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα: Μεταλλεία Λαυρίου, μέρος 2^ο (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]
Η τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα: Μεταλλεία Λαυρίου, μέρος 3^ο (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]

6. το κέντρο … της οικουμένης: Από το γεγονός ότι το κλίμα της Αττικής είναι ήπιο εξάγεται το συμπέρασμα ότι η Αθήνα βρίσκεται στο κέντρο της οικουμένης (του κατοικημένου τμήματος της γης). Η καλή γεωγραφική θέση της Αθήνας ευνοεί την επικοινωνία με τις άλλες πόλεις και τη συνακόλουθη αλληλεπίδραση σε όλα τα επίπεδα.
8. κοντά… στις πιο πολλές από τις άλλες πόλεις … προβλήματα: Δεν εννοεί οι πιο πολλές από όλες τις πόλεις γενικά αλλά από τις πόλεις που ήταν σημαντικοί εμπορικοί σταθμοί, ενδεχομένως ανταγωνιστικοί προς την Αθήνα (π.χ. το Βυζάντιο). Η απουσία αντιθέσεων με τους γείτονες βοηθάει την ανάπτυξη ειρηνικών δραστηριοτήτων, όπως είναι το εμπόριο.

Το εμπόριο στην κλασική εποχή[πηγή: Ελληνική Ιστορία-Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]

ΕΡΜΙΠΠΟΣ, Φορμοφόροι (απόσπ. 63)

Ο ΒΙΟΣ - ΤΟ ΕΡΓΟ

Ο κωμικός ποιητής Έρμιππος πρωτοεμφανίστηκε γύρω στο 440 π.Χ. ή λίγο αργότερα και συνέχισε να γράφει έως περίπου το 410 π.Χ. Έγραψε 40 κωμωδίες (όσες και ο Αριστοφάνης). Γνωρίζουμε 10 τίτλους. Κέρδισε τουλάχιστον μία νίκη στα Μεγάλα Διονύσια και τέσσερις στα Λήναια. Σώζονται 94 αποσπάσματα, από τα οποία το εκτενέστερο είναι αυτό εδώ. Αρκετά έργα του ήταν παρωδίες μύθων. Η εικόνα που προκύπτει από τα σωζόμενα αποσπάσματα είναι η εικόνα ενός τυπικού εκπροσώπου της Αρχαίας Κωμωδίας, δηλαδή της κωμωδίας του 5ου αιώνα: Σημαντική θέση στο έργο του κατέχει η πολιτική επικαιρότητα, ενώ είναι συχνές οι προσωπικές επιθέσεις εναντίον κορυφαίων πολιτικών. Υπήρξε σφοδρός πολέμιος του Περικλή.

«ΦΟΡΜΟΦΟΡΟΙ»

Η κωμωδία Φορμοφόροι παίχτηκε πιθανότατα το 425 (ή το 426) π.Χ. Φορμοφόροι είναι «αυτοί που κουβαλούν φορμούς (καλάθια)», κάτι δηλ. σαν αχθοφόροι, ωστόσο από τον τίτλο και τους σωζόμενους στίχους δεν είναι δυνατό να πούμε τίποτα περισσότερο για την πλοκή του έργου.

ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Σ’ αυτόν τον επικού τύπου κατάλογο, που διανθίζεται με επίκαιρες κωμικές αιχμές για εχθρούς των Αθηναίων, αναφέρονται τα χαρακτηριστικά προϊόντα κάθε πόλης ή περιοχής (τά ἐξ ἑκάστης πόλεως ἰδιώματα), που εισάγονται διά θαλάσσης στην Αθήνα. Ένα χωρίο από την Αθηναίων πολιτεία του Ψευδο-Ξενοφώντα, που γράφει περίπου την ίδια εποχή, και ένα άλλο από τον θουκυδίδειο επιτάφιο του Περικλή, που εκφωνήθηκε το 430 π.Χ., δείχνουν ότι η εικόνα που δίνει ο κωμικός δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα. (Ψευδο-Ξενοφών, Αθηναίων πολιτεία 2,7 χάρη στην κυριαρχία στη θάλασσα… καθώς έρχονταν σε επαφή με άλλους στο ένα μέρος με άλλους στο άλλο, διδάχθηκαν τρόπους γαστρονομικών απολαύσεων. Ό,τι καλό υπάρχει στη Σικελία ή στην Ιταλία ή στην Κύπρο ή στην Αίγυπτο ή στη Λυδία ή στον Πόντο ή στην Πελοπόννησο ή κάπου αλλού, όλα αυτά τα βρίσκεις συγκεντρωμένα στο ίδιο σημείο χάρη στην κυριαρχία στη θάλασσα. – Θουκυδίδης 2, 38, 2 επιπλέον, χάρη στη δύναμη της πόλης, φτάνουν εδώ από παντού τα πάντα. Έτσι συμβαίνει να απολαμβάνουμε τα αγαθά των άλλων με τον ίδιο τρόπο που απολαμβάνουμε και τα δικά μας.)

ΚΕΙΜΕΝΟ

Ο Διόνυσος ταξιδεύει πάνω σε πλοίο που το κατάρτι του έχει γίνει κλήμα πολυστάφυλο.
Αττική μελανόμορφη κύλικα του Ζωγράφου Εξηκία, περίπου 540-535 π.Χ.
(Μόναχο, Staatliche Antikensammlungen)

ΣΧΟΛΙΑ

1. Μούσες: Ο κωμικός, στην αρχή αυτού του δύσκολου καταλόγου πόλεων ή περιοχών και προϊόντων, ζητάει τη συνδρομή των Μουσών, όπως κάνει ο Όμηρος, όταν αρχίζει τον ασυγκρίτως πιο δύσκολο δικό του «κατάλογο των πλοίων» στη δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδας (στ. 484).
2. ο Διόνυσος: Δεν μας εκπλήσσει ο Διόνυσος που ταξιδεύει στο πέλαγος (βλ. εικ.), αλλά δεν γνωρίζουμε τίποτα για τον ρόλο που έπαιζε στη συγκεκριμένη κωμωδία.
Η μεγάλη ανάπτυξη του εμπορίου ευνοεί την αλληλεπίδραση ανάμεσα στους Αθηναίους και τους άλλους και σε πολλούς άλλους τομείς.
4. σίλφιο απ’ την Κυρήνη: Το φυτό σίλφιο, που ευδοκιμούσε μόνο σ’ αυτή την περιοχή, είναι το βασικό εξαγώγιμο προϊόν της Κυρήνης, κάτι σαν έμβλημά της. Τα βλαστάρια του τα έτρωγαν, ενώ ο χυμός του αποτελούσε σπουδαίο γιατρικό.
Κυρήνη: Ελληνική αποικία στη βόρεια ακτή της Αφρικής (απέναντι από τη νοτιοδυτική Πελοπόννησο, στην περιοχή της Λιβύης). Την ίδρυσαν άποικοι από την Θήρα, το 631 π.Χ. Κυρήνη ονομαζόταν και η ευρύτερη περιοχή.
δέρματα βόεια: Τα δέρματα από την περιοχή της Κυρήνης θεωρούνταν άριστης ποιότητας.
5. Το (παστό ή καπνιστό) σκουμπρί ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές και φτηνό φαγητό. Τα παστά ψάρια που έφταναν στην Αθήνα προέρχονταν κυρίως από τον Πόντο.
 6. πλιγούρι (αρχ. χόνδρος): Χοντροαλεσμένο σιτάρι ή άλλο δημητριακό προϊόν. Το έριχναν μέσα σε νερό (ή σε γάλα) και το πρόσφεραν μετά το δείπνο. Το καλύτερο ήταν το θεσσαλικό πλιγούρι, με δεύτερο το μεγαρικό.
7. απ’ τον Σιτάλκη: Ο Σιτάλκης ήταν βασιλιάς των Οδρυσσών, ενός θρακικού φύλου, από τα χρόνια λίγο μετά το 440 π.Χ. έως τον θάνατό του (424 π.Χ.). Το βασίλειό του συνέπιπτε περίπου με τη σημερινή Βουλγαρία. Το 431 π.Χ. είχε συνάψει συμμαχία με τους Αθηναίους εναντίον του βασιλιά της Μακεδονίας Περδίκκα Β΄ (βλ. στ. 8 σχόλ.). Οι Σπαρτιάτες, στα επόμενα χρόνια, προσπάθησαν ανεπιτυχώς να τον πείσουν να εγκαταλείψει τη συμμαχία.
Οι κωμικές αιχμές, με τις οποίες διανθίζεται αυτός ο κατάλογος πραγματικών προϊόντων (βλ. στ. 8 και 10), σχετίζονται με την εξωτερική πολιτική της Αθήνας και παραπέμπουν στις κατά καιρούς συγκρούσεις με άλλες δυνάμεις.
8. απ’ τον Περδίκκα ψεύδη: Ο Περδίκκας Β΄ υπήρξε κάπου τριάντα χρόνια βασιλιάς της Μακεδονίας (περ. 450-414 π.Χ.). Στις μέρες του η Μακεδονία έγινε ισχυρή δύναμη και παράγοντας της ελληνικής πολιτικής. Στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου συμμαχούσε άλλοτε με τους Αθηναίους και άλλοτε με τους Σπαρτιάτες, ενώ εθεωρείτο γενικά αναξιόπιστος ως σύμμαχος. Στη συγκεκριμένη περίπτωση έφταναν στην Αθήνα «ψεύδη» αντί για τα ξύλα που φαίνεται ότι είχε υποσχεθεί και που ήταν ζωτικής σημασίας για τη ναυπήγηση ή την επισκευή πλοίων.
9. Και τα χοιρινά και το τυρί της Σικελίας ήταν φημισμένα.
(Μετά τον στίχο αυτό υπάρχει χάσμα.)
10-1 Από το 427 έως το θέρος του 425 π.Χ. η Κέρκυρα σπαρασσόταν από εμφύλιο πόλεμο, οι ωμότητες του οποίου δεν είχαν προηγούμενο.
11. πάνω στα κοίλα καράβια: Η Αθήνα, η Κόρινθος και η αποικία της Κορίνθου, η Κέρκυρα, ήταν οι τρεις μεγάλες ναυτικές δυνάμεις της εποχής.
13. τον πάπυρο: Εννοεί προφανώς τον πάπυρο ως γραφική ύλη. Οι Αιγύπτιοι έφτιαχναν και πανιά από πάπυρο.
από δε τη Συρία λιβάνι: Το λιβάνι προερχόταν από την Αραβία. Η σύνδεσή του με τη Συρία οφείλεται πιθανώς στο γεγονός ότι στους Έλληνες το προμήθευαν Φοίνικες έμποροι, που κατοικούσαν στη Συρία.
14. η … Κρήτη για τους θεούς κυπαρίσσι: Η Κρήτη αναφέρεται και ως η πατρίδα του κυπαρισσιού. Από το ιδιαίτερα ανθεκτικό ξύλο του κυπαρισσιού έφτιαχναν, μεταξύ άλλων, ξόανα (ξύλινα ομοιώματα θεών) και πόρτες για ναούς.
15. η Λιβύη ... ελεφαντόδοντο: Λιβύη ονομαζόταν η βόρεια ή βορειοδυτική Αφρική, κάποτε ολόκληρη η Αφρική. Το ελεφαντόδοντο εισαγόταν από την Αφρική και την Ινδία. Λόγω του υψηλού κόστους, το χρησιμοποιούσαν κυρίως σε μικροτεχνήματα στο πλαίσιο της λατρείας.
16. η Ρόδος ... σταφίδες και σύκα ξερά ηδυόνειρα: Η Αττική έβγαζε εξαιρετικής ποιότητας ξερά σύκα, φαίνεται όμως ότι η παραγωγή δεν επαρκούσε και έκαναν εισαγωγές από τη Ρόδο, της οποίας τα ξερά σύκα ήταν επίσης φημισμένα.
ηδυόνειρα: αυτά που φέρνουν γλυκά όνειρα.
17. τα σκληρόσαρκα μήλα: Ο Έρμιππος ενσωματώνει αυτούσια την ομηρική κατακλείδα του στίχου ἴφια μῆλα (γερά πρόβατα), της δίνει όμως διαφορετικό περιεχόμενο (κατά γράμμα: γερά μήλα).
18. σκλάβοι από τη Φρυγία: Ήταν τόσο συχνό το φαινόμενο οι δούλοι να προέρχονται από τη Φρυγία, ώστε το ίδιο το εθνικό Φρύγας έφτασε να σημαίνει δούλος.
μισθοφόροι απ’ την Αρκαδία: Οι Αρκάδες ήταν οι μισθοφόροι της αρχαιότητας. Αποκαλυπτικό είναι ένα χωρίο από τα Ελληνικά του Ξενοφώντα: Ένας Αρκάδας που απευθύνεται σε Αρκάδες, για να αποδείξει πόσο γενναίους τους θεωρούν οι άλλοι, επικαλείται το γεγονός ότι, όποτε χρειάζονται μισθοφόρους, επιλέγουν Αρκάδες.
19. οι Παγασές πέμπουν δούλους: Το λιμάνι των Παγασών στον ομώνυμο κόλπο φαίνεται ότι αποτελούσε σημαντικό σταθμό για το δουλεμπόριο. Την «επίδοση» της Θεσσαλίας στο δουλεμπόριο τη μαρτυρεί και ο Αριστοφάνης, όταν γράφει κάπου ότι εκεί υπάρχουν πλεῖστοι ἀνδραποδισταί (δουλέμποροι).
με το στίγμα (αρχ. στιγματίας): Δούλοι, συνήθως δραπέτες, με ένα ανεξίτηλο σημάδι στο μέτωπο (στίγμα). Το στίγμα αποδείκνυε ότι κάποιος είναι δούλος και λειτουργούσε αποτρεπτικά για νέα απόδραση.
20. τα αμύγδαλα τα σιγαλόηχα (αρχ. ἀμύγδαλα σιγαλόεντα): Ομηρίζουσα έκφραση. Όπως και στον στ. 17, ο ποιητής χρησιμοποιεί το ομηρικό επίθετο σιγαλόεντα (στίλβοντα), του δίνει όμως διαφορετικό νόημα («αυτά που σπάζουν εύκολα, που δεν κάνουν θόρυβο»).
21. οι Παφλαγόνες: Η Παφλαγονία βρισκόταν στη βόρεια Μικρά Ασία και ήταν γνωστή κυρίως για την παραγωγή ξύλου.
γιατί … επιστέγασμα: Στο πρωτότυπο το ημιστίχιο προέρχεται αυτούσιο από τον Όμηρο.
22. η Φοινίκη: (το αρχαίο κείμενο είναι φθαρμένο και δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την απόδοση.)
Η Φοινίκη εκτεινόταν από τη Συρία έως τον νότιο Λίβανο.

Το ζύγισμα του σίλφιου μπροστά στον βασιλιά της Κυρήνης Αρκεσίλαο Α΄.
Λακωνική μελανόμορφη κύλικα, 565-560 π.Χ.
(Παρίσι, Bibliothèque Nationale, Cabinet des Médailles et d’ Antiques.)

α. ΑΜΦΗΣ, Πλάνος (απόσπ. 30)

Ο ΒΙΟΣ - ΤΟ ΕΡΓΟ

Ο κωμικός ποιητής Άμφης γράφει γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Μας είναι γνωστοί 28 τίτλοι έργων του. Από τους τίτλους προκύπτει ότι περίπου το 1/4 από τις κωμωδίες του αντλούσαν το θέμα τους από τον μύθο, κάτι που συνέβαινε πολύ συχνά κυρίως κατά το πρώτο τέταρτο του αιώνα. Σώζονται 50 αποσπάσματα.

«ΠΛΑΝΟΣ»

Πλάνος είναι αυτός που (παρα)πλανά, ο απατεώνας. Από τη συγκεκριμένη κωμωδία σώζεται μόνο το απόσπασμα που παραθέτουμε και ένας ακόμη στίχος. Από τους σωζόμενους στίχους δεν είναι δυνατό να βγάλουμε συμπεράσματα για την πλοκή του έργου.

ΙΧΘΥΟΦΑΓΙΑ

Τα ψάρια, φρέσκα και συντηρημένα, κατείχαν σημαντική θέση στη διατροφή των αρχαίων Αθηναίων. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι η λέξη ὂψον, που σήμαινε γενικά «προσφάι» (ό,τι τρώει κανείς μαζί με το ψωμί), στην Αθήνα απέκτησε την ειδικότερη σημασία «ψάρι», συνήθως παστό (από τη λέξη ὂψον προέρχεται η νεοελληνική λέξη «ψάρι»: ὂψον -->[υποκοριστικό] ὀψάριον -->ψάρι). Τα φρέσκα ψάρια που έφταναν στην Αθήνα προέρχονταν κυρίως από τις γύρω θάλασσες (βλ. Κείμενο 1), τα συντηρημένα κατά κανόνα από τις θάλασσες του Πόντου (βλ. Κείμενο 2).

ΟΙ ΙΧΘΥΟΠΩΛΕΣ ΣΤΗΝ ΚΩΜΩΔΙΑ

Τα κωμικά αποσπάσματα στα οποία γίνεται λόγος για ψάρια και τα οποία, στην πλειονότητά τους, ανήκουν στη Μέση Κωμωδία (περ. 400-325 π.Χ.), ανέρχονται σε δεκάδες. Δεν είναι λίγα και αυτά που αναφέρονται στους ιχθυοπώλες. Οι αναφορές είναι πάντα επικριτικές και συνήθως αφορούν την απαράδεκτη συμπεριφορά τους και τα τεχνάσματα που χρησιμοποιούν, τις υψηλές τιμές ή την κακή ποιότητα των ψαριών.

β. ΑΛΕΞΗΣ, Ἀπεγλαυκωμένος (απόσπ. 16)

Για τον Άλεξη βλ. Κείμενο 6. Για τους ιχθυοπώλες στην κωμωδία βλ. το εισαγωγικό σημείωμα στο προηγούμενο κείμενο (α).

«ΑΠΕΓΛΑΥΚΩΜΕΝΟΣ»

Ο τύπος ἀπεγλαυκωμένος είναι μετοχή παρακειμένου του ρήματος ἀπογλαυκοῦμαι, που σημαίνει «παθαίνω γλαύκωμα (=καταρράκτη)». Ότι το συγκεκριμένο πρόσωπο, που έδωσε τον τίτλο στην κωμωδία, πρέπει να έπαιζε σημαντικό ρόλο στο έργο, είναι λίγο πολύ βέβαιο, αλλά δεν μπορούμε να πούμε τίποτα περισσότερο. Στα τέσσερα σωζόμενα αποσπάσματα γίνεται λόγος για φαγητά, πιθανώς με αφορμή ένα δείπνο ἀπό συμβολῶν («ρεφενέ»). Οι στίχοι που ανθολογούνται είναι ίσως ο μονόλογος κάποιου –ενδεχομένως ενός δούλου– που μόλις έχει επιστρέψει από την αγορά και εκφράζει την αγανάκτησή του για τα καμώματα των ιχθυοπωλών.

ΚΕΙΜΕΝΟ (α)

Στην ψαραγορά. Ερυθρόμορφος κωδωνόσχημος κρατήρας, 4ος αι. π.Χ.
(Cefalu / Σικελία, Museo Mandralisca.)

ΣΧΟΛΙΑ

1. τους στρατηγούς: Οι στρατηγοί στην Αθήνα ήταν δέκα και εκλέγονταν για ένα χρόνο, με δυνατότητα επανεκλογής χωρίς περιορισμό. Αρχικά εκλεγόταν ένας από κάθε φυλή, αργότερα η εκλογή γινόταν από το σύνολο των πολιτών. Γενικά δεν είχαν μόνο την ευθύνη για τις πολεμικές επιχειρήσεις, αλλά ήταν πρόσωπα με μεγάλη πολιτική δύναμη και υψηλό κύρος. Είναι ωστόσο πιθανό ότι ο Άμφης και ο Άλεξης (βλ. το επόμενο κείμενο) είχαν στον νου τους επιφανείς στρατηγούς που είχαν διαπρέψει σε πολεμικές επιχειρήσεις, δηλαδή πρόσωπα που είχαν σχεδόν αποκλειστικά στρατιωτικές αρμοδιότητες.
Και σ’ αυτό το απόσπασμα και στο επόμενο υπογραμμίζεται έντονα η αντίθεση ανάμεσα στην υψηλή θέση των στρατηγών και την ταπεινή των ιχθυοπωλών.
6. ο Τήλεφος: Γιος του Ηρακλή και της Αύγης, ιέρειας της Αθηνάς στην Τεγέα της Αρκαδίας, βασιλιάς της Μυσίας (Μικρά Ασία). Στη χαμένη τραγωδία του Αισχύλου Μυσοί φαίνεται ότι ο Τήλεφος παρέμενε ένα ασυνήθιστα μεγάλο διάστημα αμίλητος, επειδή είχε σκοτώσει τα αδέρφια της μητέρας του (στ. 8 σχόλ.). Την εποχή που γράφει ο Άμφης, η σιωπή του Τήλεφου είχε γίνει σχεδόν παροιμιώδης.

Διάβασε για τον Τήλεφο

8. ανθρωποκτόνοι: Όσοι είχαν διαπράξει φόνο απέφευγαν ακόμα και τη λεκτική επικοινωνία με άλλους, για να μη μεταδώσουν το μίασμα στους συνομιλητές τους.
10. Μετά το «φουσκώνει» υπάρχει χάσμα.
12. βολούς: Οβολούς (1 οβολός = 1/6 της δραχμής).

Παιδί που ψαρεύει
Ερυθρόμορφη κύλικα του Ζωγράφου του Αμβρόσιου, περίπου 510-500 π.Χ.
Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών (mfa), 01.8024

ΚΕΙΜΕΝΟ (β)

ΣΧΟΛΙΑ

1. σηκωμένο το φρύδι: Το σηκωμένο φρύδι δήλωνε έπαρση.
13. τη χολή: Για τους αρχαίους η χολή ήταν το πικρόν κατεξοχήν, ανάλογο με το δικό μας «φαρμάκι».

ΞΕΝΟΦΩΝ, Οἰκονομικός 7, 4-22 & 35-43

ΤΟ ΕΡΓΟ

Δεν γνωρίζουμε πότε γράφτηκε ο Οικονομικός. Σύμφωνα με κάποιους μελετητές πρέπει να γράφτηκε τη δεκαετία του 370 π.Χ., σύμφωνα με άλλους έλαβε την τελική του μορφή μετά το 362 π.Χ., δηλ. λίγα μόλις χρόνια πριν από τον θάνατο του Ξενοφώντα (355 π.Χ.). Ο δραματικός χρόνος, δηλ. ο χρόνος στον οποίο φέρονται να έλαβαν χώρα οι συνομιλίες που αναπαράγονται στο έργο, είναι το τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα, όταν ζούσε ο Σωκράτης (†399 π.Χ.).

Το θέμα του Οικονομικού είναι η οἰκονομία (με την αρχική, κυριολεκτική έννοια του όρου), δηλ. η «διαχείριση του οἴκου». (Η λέξη οἶκος είχε στην αρχαιότητα ευρύτερο περιεχόμενο από ό,τι έχει σήμερα· περιλάμβανε την οικία, τα μέλη της οικογένειας, τους δούλους που ανήκαν στον οἶκον και την περιουσία. Ο οἶκος αποτελούσε τη βασική μονάδα της αρχαίας κοινωνίας και η διατήρησή του ήταν το πρώτιστο μέλημα για τον κύριον [τον άντρα που ήταν επικεφαλής του οἴκου] και τα υπόλοιπα μέλη του οἴκου.)

Ο Οικονομικός απαρτίζεται από δύο άνισα και χαλαρά συνδεόμενα μέρη: από την εισαγωγική περί οἰκονομίας συνομιλία του Σωκράτη με τον νεαρό Αθηναίο αριστοκράτη Κριτόβουλο (κεφ. 1-6) και από την αναδιήγηση, από τον ίδιο τον Σωκράτη, σχετικής συζήτησης που είχε με τον ευκατάστατο Αθηναίο Ισχόμαχο (κεφ. 7-21). Στο δεύτερο μέρος διακρίνονται κυρίως τρεις ενότητες. Η πρώτη (κεφ. 7-10) είναι αφιερωμένη στη σταδιακή εξοικείωση της δεκατετράχρονης γυναίκας του Ισχόμαχου με τα καθήκοντά της, η δεύτερη (κεφ. 12-14) στην εκπαίδευση του καλού ἐπιτρόπου (του δούλου στον οποίο ο κύριος του οἴκου ανέθετε –με σημερινούς όρους– καθήκοντα επόπτη ή προϊσταμένου) και η τρίτη (κεφ. 16-20) σε συγκεκριμένες γεωργικές γνώσεις.

ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Στο απόσπασμα που ακολουθεί ο Ισχόμαχος μεταφέρει στον Σωκράτη την πρώτη συζήτηση που είχε με τη γυναίκα του, αμέσως μετά τον γάμο. Από τη συζήτηση αυτή μαθαίνουμε πολλά και ενδιαφέροντα για τον γάμο, για τις σχέσεις και τις Ανάγλυφη παράσταση γυναικείας κεφαλής υποχρεώσεις των συζύγων, για τη διαχείριση του οἴκου, για τον καταμερισμό της εργασίας, για την αντιμετώπιση των δούλων και για τις αντιλήψεις των Αθηναίων της εποχής σχετικά με σημαντικά ζητήματα.

ΚΕΙΜΕΝΟ

(7) 4 «Προσωπικά,» είπα, «Ισχόμαχε, θα χαιρόμουν πάρα πολύ να μάθω από σένα και το εξής: εκπαίδευσες εσύ ο ίδιος τη γυναίκα σου, ώστε να είναι αυτή που πρέπει, ή ήξερε ήδη να εκτελεί τα καθήκοντά της, όταν την πήρες (5)  από τον πατέρα της και τη μητέρα της;» «Μα πώς θα μπορούσε,» είπα, «να ξέρει, Σωκράτη, τον καιρό που την πήρα; Αυτή δεν ήταν ακόμα δεκαπέντε χρονών, όταν ήρθε σε εμένα, ενώ έως τότε ζούσε κάτω από αυστηρή επιτήρηση, προκειμένου όσο το δυνατό λιγότερα να δει, όσο το δυνατό λιγότερα να (6) ακούσει και όσο το δυνατό λιγότερα να ρωτήσει. Δεν νομίζεις ότι ήταν αρκετό, αν, όταν ήρθε, ήξερε απλώς να πάρει μαλλί και να φτιάξει ένα ρούχο και αν είχε δει πώς γίνεται η ανάθεση της επεξεργασίας του μαλλιού στις δούλες; Πάντως, στα σχετικά με το στομάχι,» είπε, «ήρθε, Σωκράτη, άριστα εκπαιδευμένη· και τούτο, αν με ρωτάς, έχω την εντύπωση ότι είναι το μέγιστο που έχει να μάθει τόσο ο άντρας όσο και η γυναίκα.» (7) «Στα υπόλοιπα,» είπα εγώ, «εκπαίδευσες, Ισχόμαχε, εσύ ο ίδιος τη γυναίκα σου, (8) ώστε να είναι ικανή να φροντίζει όσα πρέπει;» «Όχι, μα τον Δία,» είπε ο Ισχόμαχος, «εννοώ όχι, προτού προσφέρω θυσία και παρακαλέσω τους θεούς να επιτύχουμε, εγώ διδάσκοντας και εκείνη μαθαίνοντας, το άριστο και για τους δυο μας.» «Δηλαδή,» είπα εγώ, «πρόσφερε και η γυναίκα σου μαζί σου θυσία και προσευχόταν μαζί σου για τα ίδια με εσένα;» «Ακριβώς ,» είπε ο Ισχόμαχος· «έδινε μάλιστα πολλές διαβεβαιώσεις και παρακαλούσε τους θεούς να την αξιώσουν να γίνει αυτή που πρέπει, και ήταν ολοφάνερο ότι δεν θα αδιαφορήσει γι’ αυτά που της μάθαινα.»

9 «Για τ’ όνομα των θεών,» είπα εγώ, «Ισχόμαχε, ποιο ήταν το πρώτο που δοκίμασες να της μάθεις, πες μου· γιατί εγώ θα σε ακούσω με μεγαλύτερη ευχαρίστηση να περιγράφεις αυτά παρά αν περιέγραφες τον συναρπαστικότερο αθλητικό ή ιππικό αγώνα.» (10) Και ο Ισχόμαχος απάντησε· «εντάξει, Σωκράτη· όταν είχε γίνει ήδη ήμερη και είχε στρώσει, ώστε να είναι σε θέση να συζητήσει, της έκανα μια ερώτηση όπως αυτή: Πες μου, γυναίκα, έχεις άραγε συνειδητοποιήσει ήδη για ποιο λόγο τελικά εγώ σε παντρεύτηκα και οι (11) γονείς σου σε έδωσαν σε εμένα; Γιατί ότι δεν είχαμε βέβαια δυσκολία να βρούμε κάποιον άλλο για να πλαγιάζουμε μαζί του, αυτό, χωρίς αμφιβολία, είναι και για σένα προφανές. Όταν καθίσαμε και σκεφτήκαμε, εγώ για μένα και οι γονείς σου για σένα, ποιος θα ήταν για το σπίτι και για τα παιδιά ο καλύτερος σύντροφος που θα μπορούσαμε να πάρουμε, διάλεξα εγώ εσένα και οι γονείς σου, όπως προκύπτει, διάλεξαν από τους (12) διαθέσιμους εμένα. Αν τώρα δώσει κάποτε ο θεός να αποχτήσουμε παιδιά, θα σκεφτούμε τότε πώς θα τους δώσουμε την καλύτερη δυνατή ανατροφή· γιατί θα είναι και αυτό κοινό αγαθό για μας, να εξασφαλίσουμε τους καλύτερους δυνατούς συμμάχους και γηροκόμους.

(13) Για την ώρα κοινό για μας είναι τούτο το σπιτικό. Γιατί και εγώ συνεισφέρω στο κοινό ταμείο ό,τι έχω, και εσύ κατέθεσες στο κοινό ταμείο ό,τι έφερες. Και δεν πρέπει να λογαριάζουμε ποιος τελικά από εμάς τους δύο συνεισέφερε περισσότερα· χρειάζεται απλώς να ξέρουμε καλά ένα πράγμα, ότι δηλαδή όποιος από εμάς τους δύο είναι ο καλύτερος συμμέτοχος, αυτός κάνει και τη σημαντικότερη συνεισφορά.»

(14) Μου απάντησε σ’ αυτό η γυναίκα μου: «Και πού,» είπε, «θα μπορούσα εγώ να σε βοηθήσω; Ποιες είναι οι δικές μου δυνατότητες; Τα πάντα εξαρτώνται από σένα· έργο (15) δικό μου είπε η μητέρα μου ότι είναι να δείχνω σωφροσύνη.» «Ναι μα τον Δία, γυναίκα,» είπα εγώ, «το ίδιο είπε και σε εμένα ο πατέρας μου. Χαρακτηριστικό ωστόσο σωφρόνων ανθρώπων είναι, είτε πρόκειται για άντρα είτε για γυναίκα, να ενεργούν έτσι ώστε και αυτά που έχουν να διατηρούνται σε άριστη κατάσταση και να αποκτήσουν (16) επιπλέον όσο το δυνατό περισσότερα με έντιμο και δίκαιο τρόπο.» «Και ποιο είναι αυτό,» είπε η γυναίκα μου, «που κρίνεις ότι, αν το έκανα, θα βοηθούσα και εγώ να μεγαλώσει η περιουσία της οικογένειας;» «Ναι μα τον Δία,» είπα εγώ, «αυτά για τα οποία οι θεοί έχουν προικίσει τη φύση σου και τα οποία επικροτεί ο νόμος, αυτά προσπάθησε να (17) τα κάνεις όσο γίνεται καλύτερα.» «Και ποια είναι συγκεκριμένα αυτά;» είπε εκείνη. «Προσωπικά νομίζω,» είπα, «όχι τα πιο ασήμαντα, εκτός βέβαια και αν η βασίλισσα στο (18) σμήνος των μελισσών εποπτεύει έργα ασήμαντα. Γιατί εγώ,» είπα, «έχω την εντύπωση, γυναίκα, ότι και οι θεοί με άκρα σοφία συγκρότησαν ειδικά αυτό το ζευγάρι που λέγεται (19) θηλυκό και αρσενικό, με στόχο τη μέγιστη δυνατή ωφέλεια και για τους δύο. Κατ’ αρχάς, το ζευγάρι αυτό πλαγιάζει μαζί και τεκνοποιεί, για να μην εξαφανιστούν τα είδη· έπειτα, από αυτό το ζευγάρι εξασφαλίζεται, τουλάχιστον για τους ανθρώπους, η δυνατότητα να έχουν γηροκόμους. Τέλος, οι άνθρωποι δεν ζουν στο ύπαιθρο, όπως τα ζώα, (20) αλλά χρειάζονται προφανώς στέγη. Οι άνθρωποι ωστόσο που επιθυμούν να έχουν τα αγαθά που θα φέρουν μέσα στον στεγασμένο χώρο χρειάζονται κάποιον που θα αναλάβει τις εργασίες στο ύπαιθρο. Γιατί και το όργωμα και η σπορά και το φύτεμα και το βόσκημα είναι όλα εργασίες υπαίθριες· και αυτές εξασφαλίζουν τα απαραίτητα.

(21) Από την άλλη, όταν αυτά συγκεντρωθούν μέσα στον στεγασμένο χώρο, χρειάζεται κάποιος που θα τα φυλάει και θα κάνει τις εργασίες που απαιτούν στεγασμένο χώρο. Στεγασμένο χώρο πάλι χρειάζεται και η ανατροφή των νεογέννητων παιδιών, στεγασμένο χώρο χρειάζονται και τα τρόφιμα που παρασκευάζονται από δημητριακά, όπως επίσης (22) και η παραγωγή ρούχων από μαλλί. Και επειδή οι δύο αυτές εργασίες, και οι μέσα και οι έξω, απαιτούν μόχθο και φροντίδα, έχω την εντύπωση,» είπε, «ότι και τη φύση την έπλασε εξαρχής ο θεός της μεν γυναίκας κατάλληλη για τις εργασίες και τις φροντίδες μέσα στο σπίτι, <του δε άντρα για τις έξω.>…»

Στις παραγράφους που παραλείπονται ο Ξενοφών διατυπώνει κρίσεις για τους διαφορετικούς ρόλους του άντρα και της γυναίκας, οι οποίοι, κατ’ αυτόν, έχουν καθοριστεί από τον θεό. Στις τελευταίες παραγράφους η γυναίκα συγκρίνεται με τη βασίλισσα των μελισσών.

(35) «Θα χρειαστεί δηλαδή,» είπε η γυναίκα, «να κάνω και εγώ αυτά [που κάνει η βασίλισσα του σμήνους];» «Θα χρειαστεί οπωσδήποτε,» είπα εγώ, «να μένεις μέσα και αφενός να στέλνεις έξω τους δούλους που έχουν να εργάζονται έξω, αφετέρου να επιβλέπεις (36) εκείνους που πρέπει να εργάζονται μέσα. Πρέπει επίσης να παραλαμβάνεις ό,τι μπαίνει στο σπίτι και όσα χρειάζεται να αναλωθούν να τα μοιράζεις, για όσα πάλι χρειάζεται να μείνουν στην άκρη πρέπει να σκέφτεσαι εκ των προτέρων και να έχεις τον νου σου ώστε να μην εξαντλούνται σε ένα μήνα οι προμήθειες που προορίζονται για ένα χρόνο. Και όταν σου φέρουν μαλλί, πρέπει να φροντίσεις να φτιαχτούν ρούχα για όσους χρειάζεται· οφείλεις ακόμη να φροντίζεις να είναι σε καλή κατάσταση για κατανάλωση το αποθηκευμένο (37) σιτάρι. Μία ωστόσο από τις ειδικές υποχρεώσεις σου,» είπα, εγώ, «θα σου φανεί ίσωςότι δεν είναι και ό,τι πιο ευχάριστο· εννοώ ότι, αν αρρωστήσει κάποιος από τους δούλους, πρέπει να φροντίζεις να έχει, ο οιοσδήποτε, την απαραίτητη περιποίηση.» «Τοαντίθετο, μα τον Δία», είπε η γυναίκα, «αυτό θα είναι άκρως ευχάριστο, αν βέβαια εκείνοι που είχαν την κατάλληλη περιποίηση φανούν ευγνώμονες και είναι πιο αφοσιωμένοι από ό,τι πριν.»

(38) «Και εγώ,» είπε ο Ισχόμαχος, «εντυπωσιασμένος από την απάντησή της, είπα:» «Άραγε, γυναίκα, χάρη σε τέτοιες στοχαστικές ενέργειες της βασίλισσας του σμήνους, οι μέλισσες νιώθουν έτσι απέναντί της, ώστε, όταν εκείνη εγκαταλείπει το σμήνος, καμία από τις (39) μέλισσες δεν νομίζει ότι πρέπει να μείνει πίσω, αλλά την ακολουθούν όλες;» Και η γυναίκα μου μού απάντησε: «Θα με εξέπληττε,» είπε, «αν τα καθήκοντα του ηγέτη δεν είχαννα κάνουν πιο πολύ με εσένα παρά με εμένα. Γιατί το έργο το δικό μου να φυλάω και ναμοιράζω τα πράγματα που βρίσκονται μέσα θα φαινόταν, νομίζω, γελοίο, αν δεν φρόντιζες (40) εσύ να φθάνουν κάποιες προμήθειες από έξω μέσα.» «Γελοίο θα φαίνεται επίσης,» είπαεγώ, «και το να φέρνω εγώ στο σπίτι πράγματα, αν δεν υπάρχει κάποιος που να φυλάειό,τι μπαίνει μέσα στο σπίτι. Δεν βλέπεις,» είπα εγώ, «πόσο αξιολύπητοι είναι εκείνοι πουλέγεται ότι αδειάζουν νερό στο τρύπιο πιθάρι, επειδή ακριβώς πιστεύεται ότι ματαιοπονούν;» «Ναι μα τον Δία,» είπε η γυναίκα, «είναι όντως δυστυχείς, αν κάνουν κάτι τέτοιο.»

(41) «Άλλες όμως ειδικές υποχρεώσεις σου,» είπα εγώ, «είναι, γυναίκα, ευχάριστες για σένα· όταν αίφνης πάρεις κάποια δούλα που δεν ξέρει να δουλεύει το μαλλί και της το μάθεις και έτσι αποκτήσει για σένα διπλάσια αξία· και όταν πάρεις κάποια που δεν ξέρειαπό διαχείριση και εξυπηρέτηση και, αφού τη διδάξεις και την κάνεις πιστή και εξυπηρετική, έχει για σένα ανεκτίμητη αξία· ή όταν θα έχεις τη δυνατότητα αφενός να ανταμείβεις τους συνετούς και χρήσιμους για το σπίτι σου, αφετέρου να τιμωρείς κάποιον, αν (42) σου φαίνεται κακός. Και το πιο ευχάριστο από όλα: εάν αποδειχθείς ανώτερη από εμένα,θα με κάνεις και εμένα υπηρέτη σου και τότε δεν θα υπάρχει λόγος να φοβάσαι μήπως,καθώς θα περνούν τα χρόνια, θα σε τιμούν στο σπίτι λιγότερο από πριν, αλλά θα πιστεύεις ότι, μεγαλώνοντας, όσο καλύτερη σύντροφος θα είσαι για μένα και όσο καλύτερος (43) φύλακας του σπιτιού για τα παιδιά, τόσο περισσότερο θα σε τιμούν στο σπίτι. Γιατί δεν είναι η ομορφιά της νιότης,» είπα εγώ, «αλλά οι αρετές οι χρήσιμες για τη ζωή που κάνουννα πληθαίνουν τα καλά και τα ωραία πράγματα για τους ανθρώπους». Αυτή πάνω κάτω,Σωκράτη, ήταν, όσο θυμάμαι, η πρώτη συζήτηση που είχα μαζί της.

(μετάφραση Θ. Κ. Στεφανόπουλος)

ΣΧΟΛΙΑ

4 τη γυναίκα σου: Δε μαθαίνουμε ποτέ το όνομα της γυναίκας του Ισχόμαχου. Βλ. Κείμενο 5, § 10 σχόλ.
5 δεν ήταν ακόμα δεκαπέντε χρονών: Στην Αθήνα των κλασικών χρόνων οι γυναίκες παντρεύονταν γενικά πολύ νωρίς (γύρω στα 14), οι άντρες γύρω στα 30. Λόγω της ηλικίας της γυναίκας και των κοινωνικών συνθηκών, η μετάβαση από την κατάσταση του ανύπαντρου κοριτσιού σ’ αυτή της συζύγου τις πιο πολλές φορές πρέπει να βιωνόταν ως εντονότατη μεταβολή.
κάτω από αυστηρή επιτήρηση: Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα για τις γυναίκες από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Έβγαιναν από το σπίτι κυρίως για να συμμετάσχουν σε λατρευτικές εκδηλώσεις ή για να παρακολουθήσουν κηδείες στενών συγγενών. Την ευθύνη για την επιτήρηση την είχε ο κύριος της γυναίκας, δηλ. ο πατέρας για την ανύπαντρη, ο σύζυγος για την παντρεμένη, ο γιος για τη χήρα. Για τις γυναίκες από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα η επιτήρηση ήταν λιγότερο αυστηρή, επειδή εκ των πραγμάτων ήταν αναγκασμένες να εργάζονται έξω από το σπίτι, κάνοντας συχνά δουλειές που δεν έχαιραν εκτιμήσεως.
6 να πάρει μαλλί ... στις δούλες: Οι γυναίκες έπλεναν το μαλλί, το έξαιναν, το έγνεθαν, έπλεκαν και ύφαιναν. Η επεξεργασία του μαλλιού (το ἐριουργεῖν) είναι η πιο χαρακτηριστική γυναικεία δραστηριότητα. Αν εμπλέκονταν δούλες, η γυναίκα του σπιτιού τούς ζύγιζε το μαλλί που τους έδινε, για να μην μπορούν να το κλέβουν.
στα σχετικά με το στομάχι: Σύμφωνα με μια βαθιά ριζωμένη προκατάληψη, οι γυναίκες, που είχαν την ευθύνη για την παρασκευή του φαγητού, θεωρούνταν λαίμαργες και αχόρταγες. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι ο Ξενοφών εμφανίζει τον Ισχόμαχο να αποδίδει ύψιστη σημασία στην εγκράτεια σε σχέση με το φαγητό όχι μόνο για τη γυναίκα αλλά και για τον άντρα.
8 προτού προσφέρω θυσία και παρακαλέσω τους θεούς: Πριν από το δύσκολο εγχείρημα να διδάξει τη γυναίκα του, ο Ισχόμαχος θέλει με τη θυσία και την προσευχή να εξασφαλίσει τη συνδρομή των θεών.
Η σχέση των συζύγων, και λόγω της διαφοράς στην ηλικία, δεν βασίζεται στην ισοτιμία και στη συνακόλουθη αλληλεπίδραση, αλλά μοιάζει πιο πολύ με σχέση δασκάλου και μαθητή.
9 τον συναρπαστικότερο ... αγώνα: Οι αθλητικοί αγώνες και οι ιπποδρομίες γοήτευαν όχι μόνο ως θέαμα αλλά και ως ακρόαμα.
10 είχε γίνει ήδη ήμερη και είχε στρώσει (αρχ. χειροήθης ἦν και ἐτετιθάσευτο): Και οι δύο όροι χρησιμοποιούνται κυριολεκτικά για το ημέρωμα ζώων.
11 για το σπίτι και για τα παιδιά ο καλύτερος σύντροφος: Ο γάμος ορίζεται ως κοινωνία (ένωση) που αποσκοπεί αφενός στη διατήρηση και την αύξηση της περιουσίας αφετέρου στην τεκνοποιία. Για τον άντρα η απόφαση για τον γάμο είναι ατομική, για τη γυναίκα συλλογική (οικογενειακή).
12 γηροκόμους: Τα παιδιά είχαν την υποχρέωση να συντηρούν και να φροντίζουν τους γονείς τους στα γεράματα, εις ανταπόδοση του μόχθου που κατέβαλλαν εκείνοι για να τα αναθρέψουν. Στην Αθήνα η συγκεκριμένη υποχρέωση δεν ήταν απλώς ηθική αλλά και νομική. Η παραμέληση αυτού του καθήκοντος και –πολύ περισσότερο– η κακομεταχείριση των γονέων επέσυρε βαρύτατες ποινές (πρόστιμο, στέρηση δικαιωμάτων, ακόμα και την ποινή του θανάτου).
13 ό,τι έφερες: Στην Αθήνα ο κανόνας ήταν να δίνεται προίκα, παρά το ότι δεν φαίνεται να υπήρχε σχετική νομική υποχρέωση. Η προίκα ανήκε στη σύζυγο, αλλά, όσο κρατούσε ο γάμος, τη διαχειριζόταν ο σύζυγος. Αν, για οποιοδήποτε λόγο (π.χ. θάνατος της γυναίκας, διαζύγιο), ο γάμος λυνόταν προτού το ζευγάρι αποκτήσει αγόρι, η προίκα επιστρεφόταν στον κύριον της γυναίκας. Το σύστημα της προικοδοσίας προστάτευε τα συμφέροντα της γυναίκας και της οικογένειάς της, επειδή η απειλή επιστροφής της προίκας λειτουργούσε αποτρεπτικά και για το διαζύγιο και για την κακομεταχείριση της γυναίκας, που θα την έσπρωχνε στο διαζύγιο.
Ο οἶκος παρουσιάζεται ως σύστημα αλληλένδετων και αλληλεξαρτώμενων μερών.
14 σωφροσύνη: Είναι η κατεξοχήν γυναικεία αρετή. Μαζί με τη φιλεργία αποτελούν, κατά τον Αριστοτέλη, τις δύο βασικές αρετές για μια γυναίκα. Η σωφροσύνη μπορεί να έχει ή διανοητικό περιεχόμενο, όπως στα νέα ελληνικά και όπως ίσως και εδώ, ή ηθικό περιεχόμενο, οπότε δηλώνει την ηθικότητα, τον έλεγχο των επιθυμιών και την εγκράτεια.
14-5 Η γυναίκα υπογραμμίζει τη διαφορά στους ρόλους, ο άντρας την ομοιότητα στα καθήκοντα.
16 φύση … νόμος: Η γυναίκα καλείται να ρυθμίσει τη συμπεριφορά της σύμφωνα με τη φύση της και τις επιταγές του νόμου –η αρχαία λέξη νόμος από τα τέλη του 5ου αιώνα και έπειτα σημαίνει πιο πολύ «νόμος» παρά «έθιμο, συνήθεια». Ο νόμος και η φύση εμφανίζονται εδώ να λειτουργούν παραπληρωματικά. Συνήθως αποτελούν τους δύο πόλους μιας, γνωστής κυρίως από σοφιστικούς κύκλους, αντίθεσης. Ιδιαίτερα κάποιοι ακραίοι σοφιστές αναγνώριζαν απόλυτη προτεραιότητα της φύσης έναντι του νόμου, τον οποίο αντιμετώπιζαν ως περιορισμό που τον επέβαλαν οι ανίσχυροι.
35 Η γυναίκα του Ισχόμαχου έχει την ευθύνη όχι μόνο για τις δούλες αλλά και για τους δούλους.
36 Σε ένα σπίτι όπως αυτό του Ισχόμαχου, η διαχείριση δεν πρέπει να ήταν για τη γυναίκα ό,τι πιο απλό, τη στιγμή μάλιστα που όταν παντρεύτηκε δεν είχε κλείσει ακόμα τα 15.
37 αν αρρωστήσει: Επανειλημμένα στην αρχαία γραμματεία τονίζεται πόσο πολύτιμη είναι η βοήθεια που προσφέρει η γυναίκα στον άντρα της, όταν είναι άρρωστος.
πιο αφοσιωμένοι (αρχ. εὐνούστεροι): Το ζητούμενο από τους δούλους, ιδίως τους άντρες, ήταν η αφοσίωση (εὔνοια) στους κυρίους των.
Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στην αλληλεπίδραση ανάμεσα στους δούλους και τους ελεύθερους.
40 αδειάζουν νερό στο τρύπιο πιθάρι: Έκφραση παρόμοια με τη δική μας «κουβαλάει νερό με το κόσκινο» (ματαιοπονεί). Σύμφωνα με τις δοξασίες των αρχαίων, αυτή ήταν η μεταθανάτια τιμωρία ανθρώπων που είχαν διαπράξει βαριά εγκλήματα. Γνωστό είναι από τη μυθολογία το (τρύπιο) πιθάρι των Δαναΐδων, στο οποίο οι 49 από τις 50 κόρες του βασιλιά του Άργους Δαναού άδειαζαν, μετά θάνατον, ασταμάτητα νερό, επειδή την πρώτη νύχτα του γάμου τους είχαν σκοτώσει τους 49 εξαδέλφους τους, που τους είχαν παντρευτεί παρά τη θέλησή τους.
41 διπλάσια αξία: Το νόημα πιθανώς είναι ότι η δούλη που κάνει άλλες εργασίες και επιπλέον ξέρει να δουλεύει το μαλλί έχει διπλάσια αξία. Η τιμή για «ειδικευμένους» δούλους και δούλες ήταν περίπου 200 δραχμές.
42 θα σε τιμούν… λιγότερο: Αυτή προφανώς ήταν η σκληρή πραγματικότητα για τις ηλικιωμένες γυναίκες.

ΛΥΣΙΑΣ, Κατά Διογείτονος §§ 10-18

Ο ΛΟΓΟΣ

Ο λόγος Κατά Διογείτονος, που εκφωνήθηκε πιθανώς το 400 π.Χ., δεν σώζεται ολόκληρος, σώζεται όμως μεγάλο μέρος του, που το ενσωμάτωσε στο δοκίμιό του για τον Λυσία ο κριτικός της λογοτεχνίας και ιστορικός Διονύσιος ο Αλικαρνασσέας (1ος αι. π.Χ.), θεωρώντας τον λόγο, όχι άδικα, έξοχο δείγμα της τέχνης του ρήτορα.

Η υπόθεση, σύμφωνα με την εκδοχή του προσώπου που εκφωνεί τον λόγο και του οποίου το όνομα δεν το μαθαίνουμε, έχει ως εξής: Γύρω στο 425 π.Χ. ή λίγο μετά, ζούσαν στην Αθήνα δυο αδέρφια, ο Διογείτων και ο Διόδοτος. Ο ανύπαντρος Διόδοτος είχε ασχοληθεί με το θαλάσσιο εμπόριο και είχε αποκτήσει μεγάλη περιουσία. Ο Διογείτων, υστερόβουλα όπως φαίνεται, έπεισε τον αδερφό του να του δώσει ως γυναίκα τη μοναχοκόρη του και ανιψιά του ίδιου του Διόδοτου –ο αθηναϊκός νόμος επέτρεπε τέτοιους γάμους. Από τον γάμο αυτόν γεννήθηκαν δύο αγόρια και ένα κορίτσι.

Λίγα χρόνια αργότερα, ο Διόδοτος κλήθηκε να πάρει μέρος σε εκστρατεία στη Μικρά Ασία. Πριν από την αναχώρησή του, άφησε ένα σχετικά μικρό χρηματικό ποσό και ένα σημείωμα για άλλα ποσά στη γυναίκα του, ενώ ένα πολύ μεγαλύτερο ποσό σε μετρητά το εμπιστεύτηκε στον Διογείτονα· παράλληλα, τον ενημέρωσε και για άλλα ποσά που είχε δανείσει και του έδωσε οδηγίες για την περίπτωση που θα του συνέβαινε κάτι. Το 409 π.Χ. ο Διόδοτος σκοτώθηκε στην Έφεσο. Το μεγαλύτερο από τα αγόρια ήταν τότε εννέα ετών. Ο Διογείτων, στην αρχή, απέκρυψε από την κόρη του τον θάνατο του άντρα της, ενώ φρόντισε, με προσχήματα, να πάρει το σφραγισμένο σημείωμα που είχε αφήσει στη γυναίκα του ο Διόδοτος. Αργότερα αποκάλυψε την αλήθεια και ενεργούσε πλέον ως ἐπίτροπος (κηδεμόνας και νομικός εκπρόσωπος) των ανήλικων παιδιών, όπως προέβλεπε ο νόμος.

Τον πρώτο χρόνο έζησαν όλοι στον Πειραιά. Στη συνέχεια, ο Διογείτων ξαναπάντρεψε την κόρη του και μητέρα των παιδιών, ενώ τα ίδια τα παιδιά τα έστειλε να ζήσουν στην Αθήνα. Οχτώ χρόνια αργότερα, όταν ενηλικιώθηκε το μεγαλύτερο από τα αγόρια και η αδερφή τους είχε παντρευτεί –πιθανώς λίγο πριν από την ενηλικίωση του αγοριού–, κάλεσε ο Διογείτων τα αγόρια, τους είπε ότι ο πατέρας τους τούς είχε αφήσει ένα πολύ μικρό ποσό (περίπου το 3% του ποσού που διεκδικούν δικαστικά) και, προφασιζόμενος ότι είχε και ο ίδιος δυσκολίες, τα προέτρεψε να κοιτάξουν να τα βγάλουν πέρα μόνα τους. (Η συνέχεια περιγράφεται στο απόσπασμα που ανθολογείται.)

ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Μεγάλο μέρος από το κείμενο που ακολουθεί καταλαμβάνεται από το «κατηγορώ» της μητέρας των παιδιών εναντίον του Διογείτονα, το οποίο παρατίθεται σε ευθύ λόγο. Η λεπτομέρεια αυτή καθιστά το κείμενο από μια άποψη μοναδικό. Με τον ευθύ λόγο ο Λυσίας πέτυχε κάτι που θα ήταν αδιανόητο στην πραγματικότητα: να ακουστεί –έστω εμμέσως– ο διαφορετικός) λόγος μιας γυναίκας στο δικαστήριο, όπου οι γυναίκες δικαιούνταν να παρίστανται μόνο για να προκαλέσουν τον οίκτο και να πετύχουν έτσι την αθώωση αρρένων συγγενών.

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΣΧΟΛΙΑ

10 στη μητέρα τους: Παρά τον πρωταγωνιστικό της ρόλο, δεν μαθαίνουμε το όνομά της. Αυτό αποτελούσε πάγια τακτική στα αθηναϊκά δικαστήρια. Δεν εθεωρείτο πρέπον να αναφέρονται ονομαστικά οι γυναίκες, εκτός και αν επρόκειτο για νεκρές, γυναίκες χαμηλής ηθικής ή γυναίκες που ανήκαν στο στρατόπεδο του αντιπάλου.
ήρθαν και με βρήκαν: Ο άντρας που εκφωνεί τον λόγο είχε παντρευτεί την αδελφή των αγοριών και ενεργεί ως συνήγορος (υπερασπιστής των αγοριών που μιλάει στο δικαστήριο). (Στην αρχαία Αθήνα δεν υπήρχαν επαγγελματίες συνήγοροι, το αθηναϊκό δίκαιο όμως, παρότι κανονικά απαιτούσε από τους άμεσα εμπλεκόμενους να υποστηρίξουν την υπόθεσή τους, επέτρεπε σε συγγενείς ή φίλους των διαδίκων να εμφανιστούν ως συνήγοροι και να μιλήσουν στο δικαστήριο.)
 11 να μιλάει μπροστά σε άντρες: Για τις γυναίκες δεν εθεωρείτο πρέπον να τις βλέπουν οι άντρες, να κοιτάζουν εκείνες τους άντρες κατάματα ή να μιλούν μπροστά τους, ακόμα και αν επρόκειτο για άντρες του σπιτιού.
Η γυναίκα και τα παιδιά της είναι εδώ τα θύματα της απάτης που διαπράχθηκε από έναν άντρα, τον ίδιο της τον πατέρα· όμως από τη δομή του κοινωνικού συστήματος είναι υποχρεωμένη να ζητήσει τη συνδρομή άλλων ανδρών για να αντιμετωπίσει την αδικία και να βρει το δίκιο της.
12 να δώσει εξηγήσεις: Με τη λήξη της ἐπιτροπείας, οι έως τότε προστατευόμενοι ανήλικοι μπορούσαν να ζητήσουν από τον ἐπίτροπον απολογισμό για τη διαχείριση της περιουσίας.
13  πέντε τάλαντα: Σύμφωνα με όσα λένε οι θιγόμενοι, ο Διογείτων έπρεπε να αποδώσει συνολικά στα ορφανά το υπέρογκο ποσό των 15 ταλάντων και 28 μνων, ενώ αυτός αναγνώριζε μόνο τις 28 μνες (1 τάλαντο = 60 μνες, 1 μνα = 100 δρχ. – Το ημερομίσθιο ενός εργάτη γύρω στα τέλη του 5ου αιώνα ήταν 1 δραχμή).
να ορκιστώ στα παιδιά μου: Όσο πολυτιμότερο αυτό στο οποίο ορκιζόμαστε τόσο βαρύτερος ο όρκος. Το τυπικό της ορκοδοσίας ενέπλεκε άμεσα τα παιδιά: ο γονιός που ορκιζόταν στα παιδιά του τα είχε δίπλα του και την ώρα που πρόφερε τον όρκο ακουμπούσε με το χέρι του τα κεφάλια τους.
οπουδήποτε: Η βαρύτητα του όρκου αυξάνει ανάλογα με τη σημασία και το κύρος του ιερού στο οποίο δίνεται.
αυτός: Μετά την αρχική, άμεση αποστροφή στον πατέρα της, τώρα η γυναίκα απευθύνεται στους συγκεντρωμένους.
έχοντας ορκιστεί ψέματα στα παιδιά μου: Η αντίληψη ότι για τα έργα των γονέων πληρώνουν τα παιδιά, τα παιδιά των παιδιών κ.ο.κ. ήταν βαθιά ριζωμένη στην αρχαία Ελλάδα.
14 ναυτικά δάνεια: Στα λεγόμενα ναυτικά δάνεια, λόγω του υψηλού κινδύνου, ο τόκος, τον οποίο εισέπραττε κανείς μόνο αν σωζόταν το πλοίο, έφτανε έως και 30% για κάθε ταξίδι.
από την περιοχή του Κολλυτού: Δήμος του «άστεως» στα νότια της Ακρόπολης. Την εποχή του Πλουτάρχου (46-120 μ.Χ.), ο Κολλυτός εθεωρείτο προνομιούχος περιοχή.
στο σπίτι του Φαίδρου: Πρόκειται μάλλον για τον γνωστό από τον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο Φαίδρο, τον μαθητή του Σωκράτη. Το όνομά του είχε εμπλακεί στον ακρωτηριασμό των ερμαϊκών στηλών (415 π.Χ.) και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα, ενώ η περιουσία του δημεύτηκε. Πιθανώς το σπίτι ήταν γνωστό, ακριβώς επειδή δεν ήταν ένα συνηθισμένο σπίτι –τα σπίτια στην αρχαία Αθήνα ήταν γενικά μικρά.
15 με υποθήκη (αρχ. ἐγγείῳ ἐπί τόκῳ): Είναι ο κανονικός τόκος. Ονομάζεται ἔγγειος κατ’ αντιδιαστολή προς τον ναυτικό και επειδή συχνά για την εξασφάλιση του τόκου υποθηκευόταν ακίνητη περιουσία.
από τη Χερσόνησο: Η θρακική Χερσόνησος (η χερσόνησος στα ανατολικά της Σαμοθράκης και της Ίμβρου) έκανε εξαγωγές σιταριού στην Αθήνα. Εδώ το σιτάρι που τους έστελναν κάθε χρόνο ήταν πιθανώς ο τόκος για το ποσό που είχε δοθεί ως δάνειο.
στατήρες: Εννοεί Κυζικηνούς στατήρες. Η Κύζικος (στις ακτές της Προποντίδας), από το 600 π.Χ. περίπου, έκοβε στατήρες από μείγμα χρυσού και αργύρου· ζύγιζαν γύρω στα 16 γραμμάρια.
16 από το ίδιο τους το σπίτι: Πιθανώς από το σπίτι στον Κολλυτό.
ρακένδυτα (αρχ. έν τριβωνίοις): Ο τρίβων (υποκοριστικό: τριβώνιον) ήταν κοντό εξωτερικό ένδυμα ευτελούς αξίας. Το φορούσαν κυρίως φτωχοί και ορισμένοι φιλόσοφοι.
χωρίς υπηρέτη συνοδό: Οι νέοι ευκατάστατων οικογενειών συνοδεύονταν από υπηρέτη, οι παῖδες από τον παιδαγωγόν (δούλο συνοδό).
17 μέσα στη χλιδή ... καλά κάνεις: Επειδή και στην αρχαιότητα οι μητριές αντιμετωπίζονταν αρνητικά, η μητέρα των παιδιών με το σχόλιό της αποκλείει ότι κίνητρό της μπορεί να είναι ο φθόνος. Συγχρόνως διαψεύδει εμμέσως τον ισχυρισμό που είχε προβάλει ο Διογείτων, όταν ενηλικιώθηκε το πρώτο αγόρι, ότι δηλαδή είχε και εκείνος οικονομικές δυσκολίες.

Στατήρας από την Αίγινα, αρχές 5ου αι. π.Χ.
(Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο.)

Χρυσός στατήρας από το  Παντικάπαιον, 4ος αι. π.Χ.
(Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο.)

ΑΛΕΞΗΣ, Ἰσοστάσιον (απόσπ. 103)

Ο ΒΙΟΣ - ΤΟ ΕΡΓΟ

Ο Άλεξης γεννήθηκε στους Θουρίους της Κάτω Ιταλίας, τη δεκαετία του 370 π.Χ., και φέρεται να πέθανε σε ηλικία 106 ετών. Θεωρείται (μαζί με τον Αντιφάνη) ο σημαντικότερος ποιητής της Μέσης Κωμωδίας. Στους δραματικούς αγώνες της Αθήνας έλαβε μέρος πρώτη φορά τη δεκαετία του 350 π.Χ. Νίκησε τουλάχιστον δύο φορές στα Μεγάλα Διονύσια και από δύο έως τέσσερις στα Λήναια. Έγραψε 245 έργα –μόνο ο Αντιφάνης έγραψε περισσότερα (340). Μας είναι γνωστοί 138 τίτλοι, ενώ σώζονται 340 αποσπάσματα, από τα οποία το εκτενέστερο είναι το ανθολογούμενο.

«ΙΣΟΣΤΑΣΙΟΝ»

Το επίθετο ἰσοστάσιος σημαίνει «ισοβαρής». Εδώ ο τίτλος Ισοστάσιον είναι πιθανώς κύριο όνομα, και μάλιστα όνομα εταίρας –ειδικά στη Μέση Κωμωδία είναι πολύ συνηθισμένο το φαινόμενο ονόματα εταιρών να εμφανίζονται ως τίτλοι έργων. Εκτός από το απόσπασμα που ακολουθεί, σώζεται και ένα δεύτερο από το οποίο προκύπτει ότι το έργο πρέπει να γράφτηκε ανάμεσα στο 345 και στο 318 π.Χ. Και τα δύο αποσπάσματα χαρακτηρίζονται από σχετική νοηματική αυτοτέλεια, με συνέπεια να μην είναι δυνατό να βγάλουμε συμπεράσματα για την πλοκή της κωμωδίας.

ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Στο ανθολογούμενο απόσπασμα περιγράφονται τα τεχνάσματα που χρησιμοποιούν οι άπληστες και ευρηματικότατες παλαίμαχες εταίρες, προκειμένου οι νέες εταίρες που στρατολογούν και εκμεταλλεύονται να απαλλαγούν από τις «ατέλειες» και να ανταποκρίνονται στις αντιλήψεις της εποχής σχετικά με την ιδεώδη ομορφιά. Το πρόσωπο που μιλά θα μπορούσε να είναι ένας αυστηρός πατέρας, που προσπαθεί να αποτρέψει τον γιο του από ενδεχόμενο δεσμό με κάποια εταίρα.

ΟΙ ΕΤΑΙΡΕΣ
ΣΤΗ ΖΩΗ

Οι εταίρες, έναντι χρηματικής αμοιβής ή άλλων παροχών, προσέφεραν τη συντροφιά τους σε ανύπαντρους ή παντρεμένους άντρες με τους οποίους συνδέονταν προσωρινά ή μονιμότερα. Προσέφεραν επίσης ψυχαγωγία, τραγουδώντας, παίζοντας μουσική ή χορεύοντας στα συμπόσια των ανδρών, στα οποία είχαν το προνόμιο να συμμετέχουν, ενώ δεν συμμετείχαν οι σύζυγοι. Με τη χαρακτηριστική εξαίρεση της Σπάρτης, εταίρες υπήρχαν λίγο πολύ σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας. Οι εταίρες της Αθήνας άλλοτε ήταν δούλες και άλλοτε ελεύθερες γυναίκες, συχνά από άλλες πόλεις. Εκτός από τις συνηθισμένες εταίρες –ο όρος ἑταίρα αποτελεί ευφημισμό που εξωραΐζει μια πραγματικότητα–, υπήρχαν και εταίρες που ξεχώριζαν ή, ακόμα, θρυλικές μορφές, όπως η περιβόητη Ασπασία από τη Μίλητο, που συζούσε με τον Περικλή. Οι εταίρες της κατηγορίας αυτής διέθεταν, εκτός από ομορφιά, ασυνήθιστη ευφυΐα και αξιοζήλευτη καλλιέργεια.

ΟΙ ΕΤΑΙΡΕΣ
ΣΤΗΝ ΚΩΜΩΔΙΑ

Ως χαρακτήρας κωμωδίας η εταίρα εμφανίζεται σποραδικά ήδη στην Αρχαία Κωμωδία (5ος αι.), διαμορφώνεται πλήρως ως ρόλος στη Μέση –οι κωμωδίες της περιόδου αυτής που έχουν τίτλο όνομα εταίρας ανέρχονται σε δεκάδες– και αποκτά τυπικά χαρακτηριστικά στη Νέα Κωμωδία (325 π.Χ. κε.), όταν η παρουσία της γίνεται, θα λέγαμε, απαραίτητος όρος για τη συγκρότηση της πλοκής. Στην κωμωδία δεν είναι άγνωστη η καλή εταίρα, πολύ πιο συχνή όμως είναι η παρουσία της κακής, της άπληστης και παμπόνηρης, που παρασύρει νεαρούς ή και ωριμότερους Αθηναίους από ευυπόληπτες οικογένειες και προκαλεί αναστάτωση.

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΣΧΟΛΙΑ

1 Οι εταίρες ήταν διαβόητες για την απληστία τους.
3-4 Επισημαίνουμε ότι τις νέες στο επάγγελμα τις εκμεταλλεύονται οι παλαίμαχες, όχι άντρες.
6 ούτε στο φέρσιμο ούτε στην εμφάνιση: Οι συγκεκριμένες λεπτομέρειες που ακολουθούν αφορούν κυρίως στην εμφάνιση.
7 Ότι αρκετά από αυτά που αναφέρονται στη συνέχεια δεν συνέβαιναν μόνο στον κόσμο της κωμωδίας, προκύπτει από ένα χωρίο από τον Οικονομικό του Ξενοφώντα (10, 2), όπου αναφέρεται ότι ακόμα και η κατά τα άλλα πολύ πειθαρχημένη γυναίκα του Ισχόμαχου έβαζε ψιμύθιο και κοκκινάδι και ότι φορούσε ὑποδήματα … ὑψηλά, για να δείχνει πιο ψηλή.
φελλός: Πάτος από φελλό.
13-4 στήθη … κωμωδίες: Στο αρχαίο θέατρο και τους γυναικείους ρόλους τους ερμήνευαν άντρες.
15 τέτοια: Πιθανώς ο ηθοποιός διέγραφε με μια χειρονομία το σχήμα του στήθους.
17 Τα κόκκινα μαλλιά θεωρούνταν ένδειξη δουλικής ή βαρβαρικής καταγωγής, κάποτε και κακού χαρακτήρα –ένα συνηθισμένο όνομα δούλου είναι Πυρρίας (= κοκκινομάλλης).
18 ψιμύθιο: Ίσως το πιο γνωστό γυναικείο καλλυντικό στην αρχαιότητα. Οι γυναίκες το χρησιμοποιούσαν για να εξασφαλίζουν την επιθυμητή λευκότητα του προσώπου.
23-5 Οι χασάπηδες, όταν πουλούσαν κεφάλια, τοποθετούσαν ξυλάκια στο στόμα, για να παραμένει ανοιχτό και να μπορούν οι πελάτες να σχηματίζουν γνώμη για την κατάσταση του ζώου εξετάζοντας τη γλώσσα του.

ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ, Χαρακτῆρες (4): Ἀγροικίας

Ο ΒΙΟΣ

Ο Θεόφραστος γεννήθηκε στην Ερεσσό της Λέσβου, πιθανώς το 371 π.Χ. Στη Λέσβο γνώρισε τον Αριστοτέλη και παρακολούθησε τα μαθήματά του. Όταν ο μεγάλος φιλόσοφος εγκατέλειψε το νησί, ο Θεόφραστος τον ακολούθησε, αρχικά στην αυλή του Φιλίππου στη Μακεδονία και αργότερα στην Αθήνα. Μετά την αναχώρηση του Αριστοτέλη από την Αθήνα, λίγο πριν από τον θάνατό του (322 π.Χ.), τον διαδέχτηκε στη διεύθυνση του Περίπατου, της φιλοσοφικής σχολής η οποία, όπως αναφέρεται, έφτασε κάποτε να έχει 2.000 μαθητές. Πρέπει να πέθανε το 286 π.Χ.

ΤΟ ΕΡΓΟ

Όπως και ο δάσκαλός του, ο Θεόφραστος ασχολήθηκε σχεδόν με όλους τους τομείς του επιστητού και υπήρξε πολυγραφότατος. Από το τεράστιο σε όγκο έργο του σώθηκαν μόνο μερικές πραγματείες και οι Χαρακτήρες, το μικρό αυτό και ιδιόμορφο πόνημα, που βρήκε πολλούς μιμητές και στους νεότερους χρόνους, ιδίως κατά τον 17ο και 18ο αιώνα.

ΟΙ «ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ»

Στους Χαρακτήρες, που γράφτηκαν πιθανώς το 319 π.Χ., σκιαγραφούνται με ρεαλιστικό τρόπο και ειρωνική διάθεση τριάντα αρνητικοί ανθρώπινοι τύποι. Καθένα από τα τριάντα αυτά κείμενα έχει έκταση που σπάνια υπερβαίνει τη μία τυπωμένη σελίδα και σταθερή δομή: Προτάσσεται σύντομος ορισμός του «ελαττώματος» και ακολουθούν χαρακτηριστικά στιγμιότυπα που παρουσιάζουν ανάγλυφα τις συνήθειες ή τις αντιδράσεις του συγκεκριμένου τύπου συχνά τις αντιδράσεις του ως καλεσμένου, στον δρόμο ή στο θέατρο.

Ο ΑΓΡΟΙΚΟΣ Ο «ΧΩΡΙΑΤΗΣ»)

Ἄγροικος σημαίνει αρχικά «αυτός που κατοικεί στους αγρούς», αργότερα «αυτός που φέρεται όπως οι άνθρωποι που κατοικούν στους αγρούς», «αυτός που δεν έχει τρόπους». (Ο άνθρωπος που ξέρει να φέρεται, που έχει τρόπους, ονομάζεται στην αρχαιότητα ἀστεῖος – κυριολεκτικά το ἀστεῖος σημαίνει «ο άνθρωπος της πόλης, του ἄστεως», αλλά δεν χρησιμοποιείται με την κυριολεκτική σημασία). Ο τύπος του ἀγροίκου είναι γνωστός κυρίως από την κωμωδία του 4ου αιώνα. Οι κωμικοί ποιητές της εποχής Αντιφάνης και Αναξανδρίδης έχουν γράψει κωμωδίες με τίτλο Ἄγροικος και Ἄγροικοι.

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΣΧΟΛΙΑ

1 Η άγνοια των καλών τρόπων έχει και την έννοια της αναντιστοιχίας των ενεργειών του ἀγροίκου σε σχέση με τον χώρο και τον χρόνο στον οποίο λαμβάνουν χώρα. Η συμπεριφορά του είναι γενικά αντίθετη προς την αναμενόμενη.
2 κυκεώνα: Ο κυκεώνας, μείγμα από δημητριακά, υγρά (νερό, κρασί, γάλα κ.ά.) και βότανα, ήταν κυρίως το ρόφημα των αγροτών και των φτωχών.

Ηράκλειτος, «Ο πόλεμος και η Έρις»: ο κόσμος ως κυκεώνας (παράλληλο κείμενο) [πηγή: Μικρός Απόπλους]

7 Κανονικά, όταν κάθονταν, φρόντιζαν να έχουν σκεπασμένα και τα πόδια, έστω και αν ανασηκωνόταν το ιμάτιο λόγω της καθιστικής στάσης.
9 να φάει … κελλάρι: Πιθανώς εννοεί ότι τρώει το φαγητό πριν μαγειρευτεί. Η λεπτομέρεια αυτή αποδεικνύει ότι αδυνατεί να ελέγξει τις επιθυμίες του.
το κρασί το πίνει πολύ δυνατό (αρχ. ζωρότερον πιεῖν): Η αρχαία διατύπωση σημαίνει ότι πίνει το αναμεμειγμένο με νερό κρασί του με περισσότερο κρασί και λιγότερο νερό. Οι αρχαίοι μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις έπιναν κρασί χωρίς να το αναμειγνύουν με νερό (ἄκρατον).
15 πρωτομηνιά: Η πρώτη του μήνα ήταν ημέρα που γίνονταν αγοραπωλησίες.

«...φωνάζει τον σκύλο, τον πιάνει από το μουσούδι και λέει: ‟Αυτός φυλάει το χτήμα και το σπίτι.”» [Σκίτσο του Στ. Μπονάτσου]