Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 1η

Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τις ηθικές αντιλήψεις του Αριστοτέλη. Θα μελετήσουμε τη θεωρία του για το υπέρτατο ή ύψιστο αγαθό και για την ευδαιμονία. Θα συζητήσουμε την άποψή του ότι η ευδαιμονία είναι το υπέρτατο αγαθό, το αγαθό που αποτελεί τον στόχο, το «τέλος», όλων των πραγμάτων. Αυτό το υπέρτατο αγαθό το επιδιώκουμε γι' αυτό το ίδιο, είναι δηλαδή ο τελικός στόχος, και όχι για να αποκτήσουμε άλλα αγαθά.

KEIMENO

Το αγαθό αποτελεί το «τέλος»¹ όλων των πραγμάτων²

Κάθε τεχνική δεξιότητα [τέχνη] και κάθε γνωστική δραστηριότητα [έρευνα], παρόμοια και κάθε πράξη και κάθε διαδικασία επιλογής και προτίμησης έχει για στόχο της –κατά την παραδοχή όλων– κάποιο αγαθό³. Σωστά, επομένως, είπαν για το αγαθό πως είναι αυτό που αποτελεί τον στόχο όλων των πραγμάτων⁴ […] ∆εδομένου, τώρα, ότι υπάρχουν πολλών ειδών πράξεις⁵ και πολλών ειδών τέχνες και επιστήμες, δεν μπορεί παρά να είναι πολλά τα τέλη [οι σκοποί]· το τέλος [ο σκοπός]⁶ π.χ. της ιατρικής είναι η υγεία, της ναυπηγικής το πλοίο, της στρατηγικής η νίκη, της διαχείρισης του σπιτικού ο πλούτος […] Αν λοιπόν πράγματι υπάρχει κάποιο τέλος σε όλες τις πράξεις μας, ένα τέλος που το θέλουμε γι' αυτό το ίδιο και όλα τα άλλα για χάρη του⁷, και αν δεν επιδιώκουμε το καθετί για χάρη κάποιου άλλου πράγματος (γιατί τότε θα φτάναμε, βέβαια, στο άπειρο, με αποτέλεσμα η επιθυμία και η προσπάθειά μας να είναι κενή περιεχομένου και μάταιη), είναι φανερό ότι αυτό το τέλος είναι το αγαθό, και μάλιστα το υπέρτατο αγαθό⁸. ∆ε θα πρέπει τότε να πούμε ότι η γνώση αυτού του υπέρτατου αγαθού έχει μια ιδιαίτερη βαρύτητα για τη ζωή μας, και ότι σαν τοξότες που έχουμε τον συγκεκριμένο στόχο, πετυχαίνουμε και εμείς μέσω αυτού ευκολότερα και αποτελεσματικότερα το πρέπον;

(Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Α, 1094a 1-3, Α, 1094a 6-9 και A, 1094a 18-24)

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

Ο Αριστοτέλης στο Α' βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων προσπαθεί να βρει τον υπέρτατο σκοπό της ηθικής ζωής του ανθρώπου και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το ιδανικό τέρμα της ηθικής πορείας του ανθρώπου είναι η ευδαιμονία. Εξετάζει επίσης τα τρία είδη της ανθρώπινης ζωής (βίος ἀπολαυστικός, βίος πολιτικός και βίος θεωρητικός) που εμφανίζονται ως τρόποι ζωής μέσα στην κοινωνία.
Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν κάποιο «τέλος», κάποιο τελικό σκοπό, δηλαδή στοχεύουν σε κάποιο αγαθό. Η ευδαιμονία αποτελεί τον τελικό σκοπό του ανθρώπου, το υπέρτατο αγαθό, που το επιδιώκουμε μόνο για το ίδιο και όχι για να αποκτήσουμε άλλα αγαθά. Γι' αυτό και η ηθική του ονομάζεται τελεολογική.
Κάθε τεχνική δεξιότητα… κάποιο αγαθό: πρόκειται για την εναρκτήρια πρόταση των Ηθικών Νικομαχείων, όπου παρουσιάζεται η κεντρική ιδέα όλης της πραγματείας, σύμφωνα με την οποία κάθε τέχνη και κάθε έρευνα, κάθε πράξη και επιλογή φαίνεται να αποσκοπεί σε κάποιο αγαθό και γι' αυτόν τον λόγο το αγαθό έχει ορισθεί ως αυτό στο οποίο τα πάντα αποσκοπούν.
Το αγαθό… το στόχο όλων των πραγμάτων: η ηθική είναι η επιστήμη που εξετάζει την πρακτική συμπεριφορά του ανθρώπου στην ιδιωτική του ζωή και αναφέρεται στις πράξεις που αυτός επιτελεί. Σκοπός της ηθικής επιστήμης είναι να καταδείξει ποιο είναι το υπέρτατο αγαθό (τὸ ἄριστον) και πώς αυτό μπορεί να επιτευχθεί.
Υπάρχουν πολλών ειδών πράξεις: κάθε ανθρώπινη πράξη αποτελεί ενέργεια που αποβλέπει στην πραγματοποίηση κάποιου σκοπού. Οι σκοποί αυτοί μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες: πρώτον, σ' αυτούς που τους επιδιώκουμε για να φτάσουμε σε έναν άλλο σκοπό, για να επιτύχουμε κάτι άλλο, και δεύτερον, σε σκοπούς που αποτελούν τον τελικό στόχο μας. Κατά τον ίδιο τρόπο, υπάρχουν αγαθά που τα επιθυμούμε για να αποκτήσουμε κάτι άλλο (όπως ο πλούτος ή η υγεία) και αγαθά που αποτελούν τον στόχο όλων των επιδιώξεών μας (όπως η ευδαιμονία).
Το τέλος: σκοπός, στόχος. Αναζητώντας τον απώτερο σκοπό, ο Αριστοτέλης αναζητά τον σκοπό κάθε ορθολογικής δράσης, δηλαδή τον ένα και μοναδικό σκοπό που δεν είναι ο ίδιος μέσο για κάποιον επιπλέον στόχο (ἐντελέχεια).
Ένα τέλος... για χάρη του: κατά τον Αριστοτέλη, χρειάζεται πάντοτε να υπάρχει ένας τελικός σκοπός της ανθρώπινης πρακτικής δραστηριότητας για χάρη του οποίου εκτελούνται όλες οι σκόπιμες πράξεις. Ο τελικός αυτός σκοπός είναι το αγαθό (το υπέρτατο αγαθό), το οποίο αποτελεί τον στόχο όλων των επιδιώξεών μας.
Το υπέρτατο αγαθό: το υπέρτατο αγαθό ταυτίζεται με την ευδαιμονία που αποτελεί τον τελικό σκοπό της ζωής των ανθρώπων. Η λέξη «ευτυχία» δεν αποδίδει πλήρως τη σημασία της «ευδαιμονίας», αφού η ευδαιμονία δεν αποτελεί απλώς μια γενική κατάσταση ευτυχίας και ευημερίας, αλλά είναι «ενέργεια της ψυχής σύμφωνα με την αρετή».

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Τρεις είναι οι κυριότεροι τρόποι ζωής

Με κριτήριο τις μορφές με τις οποίες ζουν τη ζωή τους οι άνθρωποι, ο πολύς κόσμος, οι πιο χοντροκομμένοι δηλαδή άνθρωποι, φαίνεται ότι θεωρούν αγαθό και ευδαιμονία (πράγμα, φυσικά, απολύτως αναμενόμενο) την ηδονή· αυτός είναι ο λόγος που οι άνθρωποι αυτοί προτιμούν τη ζωή των απολαύσεων. Τρεις είναι, πράγματι, οι κυριότεροι τρόποι ζωής: ένας αυτός που είπαμε μόλις τώρα, ένας άλλος όταν η ζωή είναι στην υπηρεσία της πόλης και ένας τρίτος όταν η ζωή είναι αφιερωμένη στη σπουδή και στη μελέτη.

(Ἁριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Α, 1095b 14-19)

2 Η ευδαιμονία είναι το τελικό αγαθό

Γενικά ονομάζουμε τελικό το αγαθό που επιλέγεται πάντοτε γι' αυτό που είναι το ίδιο και ποτέ για χάρη κάποιου άλλου αγαθού. Ένα τέτοιο αγαθό είναι κατά τη γνώμη όλων ανεξαίρετα η ευδαιμονία, γιατί αυτήν επιλέγουμε πάντοτε γι' αυτό που είναι η ίδια και ποτέ για χάρη κάποιου άλλου αγαθού, ενώ την τιμή, την ηδονή, τη διανοητική δραστηριότητα και γενικά κάθε αρετή τις επιλέγουμε, βέβαια, και γι' αυτό που είναι (γιατί, ακόμα και αν δεν προέκυπτε κανένα άλλο όφελος από αυτές, εμείς θα τις επιλέγαμε), τις επιλέγουμε όμως και για χάρη της ευδαιμονίας, επειδή θεωρούμε ότι μέσω αυτών θα γίνουμε ευδαίμονες. Την ευδαιμονία όμως κανείς δεν την επιλέγει για χάρη αυτών, ούτε –γενικά– για χάρη οποιουδήποτε άλλου αγαθού.

(Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Α, 1097a 30-1097b 8)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

Ποια είδη τεχνών και επιστημών αναφέρει στο κείμενο ο Αριστοτέλης; Ποια αγαθά αντιστοιχούν σε καθεμιά από αυτές;
Ο Αριστοτέλης διακρίνει στο κείμενο τα «τέλη» από το «τέλος». Μπορείτε να εξηγήσετε γιατί κάνει τη διάκριση αυτή;
Τι είναι η ευδαιμονία, κατά τον Αριστοτέλη; Ποιος είναι ο ορισμός που δίνει στο παράλληλο κείμενο (2);
Ποιοι είναι οι τρόποι ζωής στους οποίους αναφέρεται ο Αριστοτέλης στο παράλληλο κείμενο (1); Ποιον προτιμούν οι περισσότεροι άνθρωποι και ποιον ο Αριστοτέλης;

ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τη λέξη «ευδαιμονία» και τη θεωρεί τελικό σκοπό (τέλος) της ανθρώπινης πράξης. Μπορείτε να ανατρέξετε σε προηγούμενους φιλοσόφους, όπως λ.χ. τους Προσωκρατικούς και τους Σοφιστές, και να βρείτε ποιους αντίστοιχους όρους αυτοί χρησιμοποιούν;

Ηθικά Νικομάχεια

Τελευταίες σελίδες από το έργο του Αριστοτέλη Ἠθικά Νικομάχεια σε αντίγραφο (1458-59) από τον γραφέα Gabriel Altadell.

Κεφαλή του Αριστοτέλη, ρωμαϊκό αντίγραφο της εποχής του αυτοκράτορα Κλαύδιου, από ανδριάντα της εποχής του φιλοσόφου (Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης).

«εἴη ἄν ἡ εὐδαιμονία ζωῆς τελείας ἐνέργεια κατ' ἀρετὴν τελείαν».
Ηθικά Ευδήμια, Α, 1219α 38-39

Μεσαιωνικό χειρόγραφο των Ηθικών Νικομαχείων του Αριστοτέλη.

ΓΛΩΣΣAΡΙO

ΑΓΑΘΟ:

το ηθικά κατ' εξοχήν καλό.

ΑΓΑΘΟΣ:

γενναίος, ανδρείος, ευγενής ως προς την καταγωγή.

ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ:

ο τελικός σκοπός της ζωής των ανθρώπων είναι η ευδαιμονία. Η ευδαιμονία είναι ενέργεια της ψυχής σύμφωνα με την αρετή (ψυχῆς ἐνέργεια κατ' ἀρετὴν τελείαν).

ΤΕΧΝΗ:

ανθρώπινη δραστηριότητα που στηρίζεται σε γνώσεις και κατάκτηση τεχνικής.

Γαζής

Ο βυζαντινός λόγιος και αριστοτελιστής Θεόδωρος Γαζής· σελίδα βιβλίου που περιέχει τη λατινική μετάφραση της έργου Φυσική Ακρόασις του Αριστοτέλη που τύπωσε ο ίδιος ο Γαζής το 1756.

Τζιορτζιόνε, Οι τρεις φιλόσοφοι (γύρω στα 1506). Οι τρεις μορφές θεωρείται ότι απεικονίζουν το κύρος της αρχαίας σκέψης, τους συλλογισμούς των Αράβων αριστοτελικών και την εμπειρική-νατουραλιστική θεώρηση της νεότερης φιλοσοφίας.

Ο Αριστοτέλης θεωρείται πατέρας της επιστημονικής βιολογίας. Ο Μέγας Αλέξανδρος έστελνε σ' αυτόν είδη σπάνιων οργανισμών από τις εκστρατείες του. Η βοήθεια αυτή προς τον πρώην παιδαγωγό διανθίστηκε με λεπτομέρειες στον ελληνιστικό και μεσαιωνικό θρύλο, όπως φαίνεται στη μεσαιωνική απεικόνιση του Αλεξάνδρου ως εξερευνητή του θαλάσσιου βυθού (Λονδίνο, Βρετανική Βιβλιοθήκη).

Τοιχογραφία Κατακόμβης στη Via Latina (Ρώμη, 4ος αιώνας μ.Χ.). Θεωρείται ότι απεικονίζει τον Αριστοτέλη να διδάσκει ανατομία.

Αριστοτέλης, Θεόφραστος, Στράτων, ∆ημοσθένης.

Παράσταση από τη ζωφόρο των Προπυλαίων του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου εικονίζεται ο Αριστοτέλης με τους μαθητές του σε μια σκηνή μαθήματος ανατομίας (λεπτομέρεια, 19ος αι.).

ΓΛΩΣΣAΡΙO

ΤΕΛΕΟΛΟΓΙΑ:

η διδασκαλία για τη σκοπιμότητα του κόσμου και των φαινομένων του, σύμφωνα με την οποία όλα στη φύση λειτουργούν σκόπιμα. Κύριος εκπρόσωπος της τελεολογικής θεώρησης του κόσμου είναι ο Αριστοτέλης, που υποστήριξε ότι η φύση δεν κάνει τίποτε άσκοπα (οὐδὲν μάτην ποιεῖ), καθετί που γίνεται, γίνεται για κάποιο σκοπό και υπάρχει κάποιος σκοπός (τέλος) στον οποίο όλα τα πράγματα στοχεύουν. Για παράδειγμα, ο σκοπός του ματιού είναι να βλέπει καλά, του μαχαιριού να κόβει καλά, ενώ ο έσχατος, τελικός σκοπός του ανθρώπου είναι η ευδαιμονία.

Η παραμυθία της φιλοσοφίας, έργο του μεσαιωνικού φιλοσόφου Βοήθιου, ο οποίος αναφέρει ότι του παρουσιάστηκε η φιλοσοφία σε μορφή γυναίκας. Εδώ από έκδοση μεγάλου σχήματος του 15ου αι., όπου στο φόρεμα της γυναίκας είναι κεντημένα τα ονόματα των επτά ελευθέριων τεχνών που σχημάτιζαν το βασικό πρόγραμμα σπουδών του μεσαιωνικού πανεπιστημίου (αριθμητική, μουσική, γεωμετρία, αστρονομία, γραμματική, ρητορική και λογική).

1. Με αφόρμηση τον τίτλο του κεφαλαίου ζητάμε από τους μαθητές να βρουν την ετυμολογική προέλευση του όρου «ευδαιμονία» και να τη σχολιάσουν σε σχέση με τη συνώνυμη της σύγχρονη λέξη «ευτυχία». Στη συνέχεια, αφού διαβαστεί το κείμενο, ζητάμε να βρουν τον ορισμό της λέξης «ευδαιμονία» και να τη σχολιάσουν.

2. Επισημαίνεται ο τελεολογικός χαρακτήρας της αριστοτελικής ηθικής και τονίζεται ότι, για τον Αριστοτέλη, όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες ιεραρχούνται με γνώμονα την ευδαιμονία που αποτελεί τον τελικό σκοπό του ανθρώπου, το υπέρτατο (ἄριστον, ἀκρότατον) αγαθό, που το επιδιώκουμε μόνο για το ίδιο και όχι για να αποκτήσουμε άλλα αγαθά.

3. Επισημαίνεται η πολυσημία της λέξης αγαθό και γίνεται διάκριση ανάμεσα στα αγαθά που επιθυμούμε για να μπορέσουμε να αποκτήσουμε άλλα αγαθά (όπως η υγεία και ο πλούτος) και σε αγαθά που τα επιθυμούμε καθεαυτά (η ευδαιμονία). Μπορούν να χρησιμοποιηθούν παραδείγματα από την καθημερινή ζωή για να γίνει σαφής αυτή η διάκριση (λ.χ. κανείς δεν επιθυμεί να γίνει πλούσιος, απλώς για να είναι πλούσιος, αφού συνήθως επιθυμούμε να έχουμε χρήματα για να κάνουμε άλλα πράγματα, να αγοράσουμε βιβλία, ρούχα, να ταξιδέψουμε, να πάμε διακοπές κτλ. Επίσης, κανείς δεν επιθυμεί να είναι υγιής απλώς για να είναι υγιής. Η υγεία δεν αποτελεί υπέρτατο, τελικό, αγαθό, αφού επιθυμούμε να είμαστε υγιείς για να μπορούμε να κάνουμε άλλα πράγματα. Η υγεία δεν είναι αυτοσκοπός).

4. Συζητούνται, επίσης, οι απόψεις των μαθητών για το πώς αυτοί αντιλαμβάνονται την ευδαιμονία (ευτυχία) και σε ποιο αγαθό θα την αναζητούσαν οι ίδιοι.

1 Τεχνική δεξιότητα... δραστηριότητα

Με τη φράση «τεχνική δραστηριότητα» ερμηνεύεται η αρχαία ελληνική λέξη τέχνη που το περιεχόμενο της συμπίπτει συχνά με το περιεχόμενο των λέξεων ἐπιστήμη και δύναμις. Στο κείμενο αυτό ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην πολιτική τέχνη και επιστήμη της οποίας αντικείμενο είναι το υπέρτατο αγαθό (στην τέχνη αυτή υπόκεινται η στρατηγική, η οικονομική και η ρητορική). Κατά τον Αριστοτέλη, η επιστήμη της πολιτικής είναι η ανώτατη πρακτική επιστήμη. Η ηθική αποτελεί μέρος της πολιτικής επιστήμης και ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται ποτέ στην ηθική ως χωριστή επιστήμη. Η πολιτική, ως ανώτατη πρακτική επιστήμη, χωρίζεται σε δύο μέρη, την ηθική και την πολιτική: «η πλήρης επιστήμη της πολιτικής χωρίζεται σε δύο μέρη, που για ευκολία μπορούν να ονομαστούν αντίστοιχα ηθική και πολιτική. Αναμφίβολα, η ηθική του Αριστοτέλη είναι κοινωνική και η πολιτική του είναι ηθική: στα Ηθικά δεν αγνοεί ότι το άτομο είναι ουσιαστικά ένα μέλος της κοινωνίας, ούτε στα Πολιτικά ότι η ευημερία του κράτους είναι συνάρτηση της ευημερίας των πολιτών. Ωστόσο, είναι πεπεισμένος ότι ανάμεσα στις δύο αυτές αναζητήσεις υπάρχει διαφορά. Για τον χαρακτήρα της σχέσης που τις συνδέει δεν είναι ιδιαίτερα σαφής. Στην αρχή των Ηθικών περιγράφει το αγαθό του κράτους ως "μεγαλύτερο και τελειότερο" από το ατομικό αγαθό και το ατομικό αγαθό ως κάτι αγαπητόν, αν δεν μπορούμε να κατακτήσουμε το πρώτο. Αλλά η αξία που αποδίδει στην ατομική ζωή μοιάζει να μεγεθύνεται καθώς την αναλύει και στο τέλος του έργου αφήνει να εννοηθεί ότι το κράτος είναι απλώς επιβοηθητικό στην ηθική ζωή του ατόμου, επειδή παρέχει το στοιχείο του εξαναγκασμού που είναι αναγκαίο για να υποταχθούν οι ανθρώπινες επιθυμίες στο λογικό» (Βλ. David Ross, Ο Αριστοτέλης, μτφρ. Μ. Μήτσου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991, σελ. 265-66).

2 Ο σκοπός της ορθολογικής δράσης

Ο Αριστοτέλης, προσπαθώντας ν' αναζητήσει τον απώτερο σκοπό, αναζητά το σκοπό κάθε ορθολογικής δράσης, δηλ. τον ένα και μοναδικό σκοπό που δεν είναι ο ίδιος μέσο για κάποιον επιπλέον στόχο. Με ποιον τρόπο αιτιολογεί ο Αριστοτέλης την ανάγκη ύπαρξης ενός μόνο σκοπού; Όπως αναρωτιέται ο Terence Irwin, «Γιατί να υπάρχει ένας τέτοιος σκοπός; Θα μπορούσαμε να αντιτάξουμε στον Αριστοτέλη ότι καθένας από εμάς διαθέτει πολλούς απώτερους σκοπούς: θέλουμε να έχουμε ενδιαφέρουσα επαγγελματική σταδιοδρομία, να είμαστε καλοί αθλητές, να απολαμβάνουμε το φαγητό και το ποτό, να παίζουμε μουσικά όργανα κτλ. Μπορούμε να πούμε ότι καθένα από αυτά είναι ένας απώτερος στόχος, τον οποίο έχουμε επιλέξει λόγω της ιδιαίτερης αξίας που έχει για εμάς και όχι ως μέσο για κάποιο περαιτέρω στόχο. Γιατί τότε ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι υπάρχει κάποιος σκοπός που είναι περισσότερο απώτερος από αυτούς που μόλις αναφέραμε; Ισχυρίζεται ότι η ευδαιμονία είναι το σύνολο τέτοιων σκοπών, οι οποίοι είναι ορθολογικά διαταγμένοι ώστε να εκπληρώνουν το ολοκληρωμένο αγαθό. Η ορθολογική τους οργάνωση είναι απαραίτητη διότι, ακόμη και αν επιδιώκω τις δραστηριότητες αυτές καθαυτές, δε θα κατορθώσω να αποκομίσω το πλήρες αποτέλεσμα, αν τις επιδιώκω με λάθος σειρά ή αναλογία. Για παράδειγμα, μπορεί ρεαλιστικά να θέλω να είμαι ζωγράφος και αρσιβαρίστας. Αν όμως η άρση βαρών κάνει τα χέρια μου να τρέμουν υπερβολικά, τότε θα ήταν σοφότερο να μη σηκώνω βάρη πολύ συχνά και κυρίως να αποφεύγω να σηκώνω βάρη πριν ζωγραφίσω. Για να πετύχω το πλήρες αποτέλεσμα που θέλω, θα πρέπει να συνδυάσω, βάσει ορισμένων ορθολογικών αρχών, τις διαφορετικές δραστηριότητες που έχω λόγο να επιδιώξω. Αυτός ο ορθολογικός συνδυασμός είναι το είδος του απώτερου σκοπού που ο Αριστοτέλης ονομάζει ευδαιμονία ή ανθρώπινο αγαθό» (Βλ. T. Irwin, Κλασική σκέψη, μτφρ. Γ. Βογιατζής, εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα 2005, σελ. 271-272).

3 Τελεολογία και ηθική

Η ηθική του Αριστοτέλη είναι τελεολογική, όπως φαίνεται ήδη από την εναρκτήρια πρόταση των Ηθικών Νικομαχείων. Όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες ιεραρχούνται με γνώμονα την ευδαιμονία που αποτελεί τον τελικό σκοπό του ανθρώπου, το ύψιστο, το υπέρτατο αγαθό, το αγαθό αυτό που το επιδιώκουμε μόνο για το ίδιο και όχι για να αποκτήσουμε άλλα αγαθά. Ο Αριστοτέλης διαφοροποιείται από την πλατωνική ηθική, στοχεύοντας, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, όχι στη γνώση της αρετής, αλλά στην ηθική διαπαιδαγώγηση έτσι ώστε να μπορέσει κανείς να γίνει αξιόλογος άνθρωπος. Η περιοχή της ηθικής είναι το ανθρώπινο πράττειν. Όπως επισημαίνει ο David Ross, «Η κεντρική ιδέα των Ηθικών διαγράφεται ήδη στην πρώτη πρόταση: "Κάθε τέχνη και κάθε έρευνα, κάθε πράξη και επιλογή φαίνεται να αποσκοπεί σε κάποιο αγαθό1 γι' αυτό, σωστά ορίστηκε το αγαθό ως αυτό στο οποίο τα πάντα αποσκοπούν". Κάθε πράξη αποσκοπεί σε κάτι διαφορετικό από τον εαυτό της και από την τάση της να το παραγάγει απορρέει η αξία της. Η ηθική του Αριστοτέλη είναι σαφώς τελολογική1 η ηθικότητα, κατά την άποψή του, έγκειται σε ορισμένες πράξεις που γίνονται, όχι επειδή είναι ορθές καθαυτές, αλλά επειδή θα μας φέρουν πιο κοντά στο "ανθρώπινο αγαθό"» (Βλ. David Ross, Ο Αριστοτέλης, μτφρ. Μ. Μήτσου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991, σελ. 266-67).

4 Τελεολογία και αρετή

«Δεν πρέπει όμως να το πούμε μόνο έτσι, ότι η αρετή είναι έξη· πρέπει να πούμε και τι λογής έξη είναι. Ας κάνουμε λοιπόν την παρατήρηση πως κάθε αρετή κάνει το πράγμα του οποίου είναι αρετή α) να βρίσκεται στην τελειότερη κατάστασή του και β) να εκτελεί καλά το έργο τουι π.χ. η αρετή του ματιού: και το ίδιο το μάτι το κάνει τέλειο, αλλά επίσης και το έργο του, αφού η αρετή του ματιού είναι που κάνει να βλέπουμε καλά. Όμοια η αρετή του αλόγου: α) κάνει το ίδιο το άλογο τέλειο και β) το κάνει ικανό να τρέξει, να κρατήσει τον αναβάτη και να σταθεί αντιμέτωπο με τον εχθρό. Αν λοιπόν έτσι έχει το πράγμα σε κάθε περίπτωση, τότε και του ανθρώπου η αρετή θα είναι, λέω, η έξη από την οποία ξεκινά και το ότι ο άνθρωπος γίνεται καλός και το ότι θα μπορέσει να εκτελέσει καλά το έργο που του ανήκει» (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, Β, 5, 1106a 10-24, μτφρ. Δ. Λυπουρλής, τ. Α', εκδ. Ζήτρος, Θεσ/νίκη 2006).

1 Τρεις είναι οι κυριότεροι τρόποι ζωής

Στο παράλληλο κείμενο (1) ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τις κοινές αντιλήψεις σχετικά με την ηθικότητα (τη λαϊκή ηθική) που ακολουθούν οι περισσότεροι άνθρωποι. (Η ηθικότητα αντιδιαστέλλεται προς την ηθική, η οποία προσπαθεί να προσδιορίσει αυτό που είναι σωστό να πράξουμε· προσπαθεί να προσδιορίσει το κριτήριο της ορθής πράξης). Παρουσιάζει δηλ. εκτενώς στο 5ο κεφ. του Α' βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων (1095b 14-1096a 10), απ' όπου προέρχεται το χωρίο του παράλληλου κειμένου, τους τρεις κυριότερους τρόπους ζωής με τους οποίους συνηθίζουν να ζουν τη ζωή τους οι άνθρωποι, ταυτίζοντας το αγαθό και την ευδαιμονία είτε με την ηδονή είτε με τις τιμές είτε με τη σπουδή και τη μελέτη (βίος απολαυστικός, βίος πολιτικός και βίος θεωρητικός). Κατά τον Αριστοτέλη, «ο πολύς κόσμος έχει ολωσδιόλου τα χαρακτηριστικά των σκλάβων, καθώς δίνει την προτίμησή του σε έναν τρόπο ζωής που προσιδιάζει στα ζώα: αν μιλούσαμε γι' αυτούς, είναι γιατί πολλοί από τους ανθρώπους της εξουσίας παρουσιάζουν τις ίδιες προτιμήσεις με τον Σαρδανάπαλο. Οι ραφιναρισμένοι διανοητές και οι άνθρωποι της πράξης δίνουν την προτίμησή τους στην τιμήι αυτό είναι, πράγματι, χοντρικά το τέλος της ζωής που βρίσκεται στην υπηρεσία της πόλης. Είναι όμως φανερό ότι ένα τέτοιο τέλος είναι μάλλον εξωτερικό και επιφανειακό, για να είναι αυτό που εμείς διερευνούμε. Κατά την κοινή, πράγματι, αντίληψη, η τιμή είναι κάτι που εξαρτάται πιο πολύ από αυτούς που την προσφέρουν παρά από αυτούς που τη δέχονται, το αγαθό όμως το αισθανόμαστε ότι είναι κάτι προσωπικά δικό μας, κάτι που δύσκολα μπορεί να μας αφαιρεθεί. Έπειτα την τιμή φαίνεται ότι την επιδιώκουν οι άνθρωποι για να βεβαιωθούν οι ίδιοι ότι είναι αγαθοί. Αυτός είναι και ο λόγος που επιδιώκουν να τιμώνται από τους ανθρώπους που διαθέτουν φρόνηση, και από αυτούς που τους γνωρίζουν· κάτι παραπάνω: η τιμή που τους γίνεται θέλουν να οφείλεται στην αρετή τους, κάτι που, επομένως, κάνει φανερό ότι, κατά τη γνώμη τους τουλάχιστο, η αρετή είναι κάτι ανώτερο - ίσως θα έλεγε κανείς ότι αυτή μάλλον είναι τέλος μιας ζωής που βρίσκεται στην υπηρεσία της πόλης. Όμως και αυτή δεν είναι ένα πλήρες τέλος, αφού μπορεί κανείς να σκεφτεί ότι ο κάτοχος της είναι δυνατό να κοιμάται ή μια ολόκληρη ζωή να μην κάνει τίποτε» (Ηθικ. Νικ., Α', 5, 1095b 14-1096a 10). Ο Αριστοτέλης πραγματεύεται τον τρίτο τρόπο ζωής, αυτόν που είναι αφιερωμένος στη σπουδή και τη μελέτη, στο 10ο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων (Κ', 6-9) και στο 7ο βιβλίο των Πολιτικών (Η', 1-3 και 13, 1332a 2-27).

2 Η ευδαιμονία είναι το τελικό αγαθό

[παράλληλο κείμενο (2)]: η ευδαιμονία αποτελεί, κατά τον Αριστοτέλη, τον υπέρτατο στόχο, το ύψιστο αγαθό στο οποίο όλοι στοχεύουμε. Είναι ένα αγαθό, όπως επισημαίνει ο ίδιος ο Αριστοτέλης, στο χωρίο που προηγείται του παράλληλου κειμένου, «το αγαθό που το επιδιώκουμε γι' αυτό που είναι το ίδιο το λέμε πιο τελικό από αυτό που επιδιώκουμε για χάρη κάποιου άλλου αγαθού. Επίσης, το αγαθό που δεν επιλέγεται ποτέ για χάρη κάποιου άλλου αγαθού το λέμε πιο τελικό από αυτά που επιλέγονται και γι' αυτό που είναι τα ίδια και για χάρη αυτού του άλλου αγαθού» (Ηθικ. Νικ., Α', 7, 1097a). Όλοι μας επιθυμούμε να αναπτυχθούμε και όλες μας οι πράξεις, στο βαθμό που αυτές είναι ορθολογικές, κατευθύνονται προς το ύψιστο αγαθό. Όπως επισημαίνει ο Jonathan Barnes, «Το πρωταρχικό ερώτημα της πρακτικής φιλοσοφίας είναι, επομένως, το εξής: Πώς θα μπορέσουμε να επιτύχουμε την ευδαιμονία; Σε τι συνίσταται η ευημερία; Τι σημαίνει να είναι κανείς ένα επιτυχημένο ανθρώπινο ον; Ο Αριστοτέλης δεν αναρωτιέται τι σημαίνει να είναι κανείς ευτυχισμένος και δεν ασχολείται με το ερώτημα του πώς θα πρέπει να ζούμε τη ζωή μας, αν το ερώτημα αυτό τεθεί ως ηθικό ερώτημα. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι να μας καθοδηγήσει για το πώς να ζήσουμε τη ζωή μας επιτυχημένα. Η απάντησή του εξαρτάται από τη φιλοσοφική ανάλυση της φύσης της ευδαιμονίας. Η ευδαιμονία, υποστηρίζει, αποτελεί ενέργεια της ψυχής σύμφωνη προς την αρετή (Ηθικά Νικομάχεια, I', 7, 1098a 16). Το να υποστηρίζει κανείς ότι η ευδαιμονία είναι μια ενέργεια, μια δραστηριότητα, είναι σαν να λέει κανείς ότι το να ακμάζεις σημαίνει να δραστηριοποιείσαι και όχι να βρίσκεται σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. (Το να είσαι χαρούμενος -όπως, π.χ., το να είσαι ερωτευμένος- αποτελεί μία ψυχική κατάσταση: το να ακμάζεις δεν είναι μία κατάσταση αλλά μία δραστηριότητα ή ένα σύνολο δραστηριοτήτων). Το να υποστηρίζει κανείς ότι η ευδαιμονία αφορά την ψυχή σημαίνει να υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη ανάπτυξη απαιτεί την άσκηση ορισμένων εκ των ενεργειών από τις οποίες η ζωή καθορίζεται και, πιο συγκεκριμένα, δεν μπορούμε να πούμε ότι ένα πρόσωπο ακμάζει ως ανθρώπινο ον αν δεν εξασκεί ιδιαίτερες ανθρώπινες ιδιότητες. Εν τέλει, η ευδαιμονία αποτελεί μία ενέργεια "σύμφωνα με την αρετή". Το να ακμάζεις σημαίνει να κάνεις ορισμένα πράγματα εξαιρετικώς ή καλώς. Ένας άνθρωπος που εξασκεί τις ιδιότητές του τόσο ανεπαρκώς ή κακώς δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι επιτυχημένος στη ζωή του» (Βλ. J. Barnes, Αριστοτέλης, μτφρ. Ε. Λεοντσίνη, Oxford University Press-Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σελ. 157-158).

Στο επόμενο κεφάλαιο, θα δούμε ότι η ευδαιμονία αναζητείται, από τους φιλοσόφους της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής, στην εσωτερική ανεξαρτησία του ανθρώπου, στην αταραξία της ψυχής (Επίκουρος), στην απάθεια, δηλ. στην απελευθέρωση από τα πάθη, και στην ψυχική γαλήνη (Στωικοί), και, τέλος, στην κάθαρση της ψυχής (Πλάτων-Πλωτίνος).