Δύο γράμματα της Χαράς, Θανάσης Βαλτινός, Λογοτεχνία, Β' Γυμνασίου

ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΛΤΙΝΟΣ

Δύο γράμματα της Χαράς

Το βιβλίο του Θανάση Βαλτινού Στοιχεία για τη δεκαετία του '60 (1989), που ο ίδιος το χαρακτηρίζει μυθιστόρημα, συντίθεται από διάφορα, ασύνδετα μεταξύ τους, κείμενα. Τα περισσότερα από τα κείμενα αυτά είναι γραμμένα από τον συγγραφέα σαν επιστολές και δημοσιογραφικά ρεπορτάζ που περιγράφουν καταστάσεις και αποδίδουν τα ήθη και τη νοοτροπία της δεκαετίας του 1960. Η δεκαετία αυτή χαρακτηρίστηκε από το φαινόμενο της μαζικής μετανάστευσης των Ελλήνων προς διάφορες μακρινές χώρες. Τα δύο γράμματα που θα διαβάσετε τα γράφει η Χαρά, μια Ελληνίδα μετανάστρια στο Γιοχάνεσμπουργκ της Νότιας Αφρικής, η οποία έχει δυο μικρές κόρες, την Κωνσταντίνα και την Άννα. Τα γράμματα απευθύνονται στα δυο αδέρφια της, τη Μαρία και τον Λουκά, που ζουν στην Αθήνα.

Γιοχάνεσμπουργκ, 11.9.1968

Αγαπημένη μου Μαρία,

Χθες έλαβα το γράμμα σου το οποίο δε χόρταινα να διαβάζω με τα τόσα νέα. Λες να έχουμε κανένα ειδύλλιο* Νίκου-Ισμήνης; Μακάρι, αν είναι για καλό. Ευχαριστήθηκα που είχες πολύ κόσμο στη γιορτή σου, αν και καλοκαίρι. Το δικό μου δώρο θα το λάβεις το Δεκέμβριο που προγραμματίζομε να έρθουμε για διακοπές. Σε ευχαριστώ και για τα περιοδικά πάρα πολύ, δεν έπρεπε όμως να δώσεις τόσα χρήματα για ταχυδρομικά. Ο Γεράσιμος λέει την επόμενη φορά να μην τα κλείσεις σε φάκελο, αλλά να τα κάνεις ρολό ώστε να φαίνονται περιοδικά, οπότε καταβάλλεις* πολύ λιγότερα τέλη.* Άρχισα να τα διαβάζω και θα τα «ξεκοκαλίσω» μέχρι να λάβω τα άλλα. Εδώ αργούν να έλθουν, μήνα και παραπάνω. Να φανταστείς ότι ούτε η προηγούμενη Γυναίκα υπάρχει ακόμη αλλά ούτε και το Πάνθεον της 26ης Ιουλίου. Πάντως χρέωνέ με ό,τι ξοδεύεις γι' αυτά. Έγραψα του Βασίλη επίσης. Είχε ανησυχήσει και μας τηλεφώνησε αν κάτι δεν πηγαίνει καλά να γυρίσω πίσω με τα παιδιά. Του έγραψα ότι χρειάστηκε να επισκεφτώ γιατρό τρεις φορές. Γιατί πράγματι ήμουν άσχημα από μελαγχολία, κι αυτό όχι λόγω νοσταλγίας όσο γιατί δεν υπάρχει τρόπος να ασχοληθώ με κάτι. Δεν ξέρεις, Μαρία, πώς αργούν να περάσουν οι ώρες όταν κοιτάς συνέχεια το ρολόγι.

145

Γιάννης Ψυχοπαίδης, Το γράμμα που δεν έφτασε

Μου έγινε εφιάλτης, και το πρωί ξυπνάω με την ιδέα ότι δεν έχω τι να κάνω. Ο γιατρός μού έδωσε ηρεμιστικά αλλά δε με βοηθάν και πολύ. Έτσι από σήμερα ο Γεράσιμος με πήρε στη δουλειά. Άρχισε να μου μαθαίνει τα διάφορα μηχανήματα, τηλέτυπα* κτλ. Ελπίζω να τα καταφέρω, δεν είναι δύσκολα, τουλάχιστον να ξεχνιέμαι. Πες του Βασίλη ότι τώρα πηγαίνω καλύτερα, και με τη σκέψη ότι θα εργάζομαι θα ησυχάσουν τα νεύρα μου. Ελπίζω να πάρω και λίγο βάρος γιατί έχω ήδη χάσει τρία κιλά. Είμαι τώρα 49. Αυτή τη στιγμή έχουμε μεσημβρινή διακοπή. Σου γράφω από το γραφείο. Γράφε μου όσο μπορείς πιο συχνά, τα γράμματά σου μου δίνουν αισιοδοξία, τα νέα σας που μαθαίνω. Έγραψα χτες και της μαμάς. Χάρηκα που ο μπαμπάς πάει καλύτερα. Πες της Ρίας ότι στο γράμμα της θα απαντήσω αύριο. Η Ζωή τι κάνει; Στο φλιτζάνι μού είπαν για ένα στεφάνι.* Ποια θα παντρευτεί πρώτη εσύ ή εκείνη; Περιμένω να ακούσω ευχάριστα. Οι μικρές σού στέλνουν φιλιά. Κάθε μέρα σας θυμούνται όλους και σας αναφέρουν. Βλέπεις δεν έχουν παιδιά να παίξουν στο σπίτι και όλο για την Αθήνα μιλάνε μεταξύ τους. Σε αφήνω για να συνεχίσει ο Γεράσιμος.

Σε φιλώ
Χαρά

Μαρία, ευχαριστώ για τη γραβάτα. Οι κοπέλες του γραφείου λένε ότι είναι πολύ sexy. Οι καημένες συγχέουν εξόφθαλμα* πράγματα! Παρακάλεσε το Γιώργο να ρωτήσει πόσο πιάνουν* εκεί οι movie camera Canon auto zoom 814 και 1214. Γράψε μου.

Φιλιά σε όλους
Jerry

146

Γιοχάνεσμπουργκ, 31.3.1969

Αγαπημένε μου Λουκά,

Για μένα τώρα εδώ ένα γράμμα είναι μεγάλη υπόθεσις και ιδίως από δικά μου πρόσωπα. Παρόλο που στην αρχή έρχονταν στιγμές που νόμιζα ότι δε θα μπορέσω να ζήσω σ' αυτή τη χώρα, τώρα έχω βρει κάποιο ρυθμό και είμαι καλύτερα. Πρέπει πάντως να συνεχίζω τα χάπια που μου έδωσε ο γιατρός για τα νεύρα. Με στενοχωρεί το σχολείο των παιδιών, θα ξεχάσουν τα ελληνικά, κάνουν μόνο μία ώρα την ημέρα και εκείνη όχι κανονικά. Στα αγγλικά πηγαίνουν καλά. Γράψε μου τη γνώμη σου· η Μαρία λέει ότι φτάνει να μορφωθούν και δεν έχει σημασία σε ποια γλώσσα. Στείλε μου κανένα βιβλίο, κατάλληλο για μένα, όχι βαρύ, τους Πανθέους* τους τελείωσα. Της Άννας τής αρέσει επίσης να διαβάζει, της πήρα κάτι από εδώ, αλλά δεν έχουν βέβαια και σπουδαία πράγματα. Η Κωνσταντίνα δεν έμαθε ακόμα να γράφει. Τα είπε πάντως της Άννας να σου γράψει αυτό που θέλει. Ο Γεράσιμος είναι καλά. Πολλές ευθύνες μέχρι να οργανωθεί το γραφείο και συχνά έχω την εντύπωση ότι του φορτώσαμε κι εμείς παραπανίσιες σκοτούρες έως ότου τακτοποιηθούμε. Στην Καλλιόπη χαιρετισμούς, αν τη βλέπεις ακόμη.

Από όλους μας πολλά φιλιά
Χαρά

Θείε Λουκά

Σήμερα διάβασα το γράμμα σου. Εμένα μου αρέσει η Νότιος Αφρική. Και να σου πω γιατί μου αρέσει. Πρώτον το Σάββατο δεν έχουμε σχολείο. Διάβασα ένα βιβλίο, Στα χρόνια της σκλαβιάς του Αλέξη Δαφνομήλη, και μου άρεσε πολύ. Θέλω να μου στείλεις ένα βιβλίο, στα χρόνια μου, από τους βυζαντινούς χρόνους. Τα κάστρα του Μωριά το έχω διαβάσει. Η Κωνσταντίνα θέλει να της στείλεις ένα βιβλίο με παραμύθια και εικόνες.

Σε φιλούμε και οι δύο

Θ. Βαλτινός, Στοιχεία για τη δεκαετία
του '60, Στιγμή

Παράλληλα Κείμενα
Γκαζμέντ Καπλάνι, «Μικρό ημερολόγιο συνόρων» (απόσπασμα)

Λεξιλόγιο
* ειδύλλιο: ερωτική ιστορία * καταβάλλεις: πληρώνεις * τέλη: ταχυδρομικά έξοδα * τηλέτυπο: συσκευή που αποτυπώνει σε ταινία το τηλεγράφημα * στεφάνι: γάμος * εξόφθαλμο: ολοφάνερο * πιάνουν: κοστίζουν * Οι Πανθέοι: μυθιστόρημα του Τάσου Αθανασιάδη

147

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Και στα δύο γράμματα γίνονται πολλές αναφορές σε πρόσωπα της οικογένειας και σε οικογενειακές καταστάσεις. Ποια σημασία έχουν οι οικογενειακοί δεσμοί για τη Χαρά αλλά και για τους παραλήπτες των επιστολών της, τη Μαρία και τον Λουκά;
Γιατί η Χαρά χρειάστηκε να επισκεφτεί τον γιατρό αρκετές φορές και πώς αντιμετωπίζει τα προβλήματά της;
Ποια εντύπωση σας δημιουργεί το γεγονός ότι στο υστερόγραφο της πρώτης επιστολής ο Γεράσιμος υπογράφει με το αγγλικό όνομα Jerry;
Το υστερόγραφο του δεύτερου γράμματος το γράφει η Άννα, η μεγαλύτερη κόρη της Χαράς, που πρέπει να είναι στην ηλικία των 8 περίπου ετών. Η Άννα δε συμμερίζεται τις ανησυχίες της μητέρας της. Πώς αντιμετωπίζει εκείνη τη μετανάστευση της οικογένειας στη Νότια Αφρική;
Περιγράψτε τους τρεις διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους τα μέλη της οικογένειας (Χαρά, Γεράσιμος, Άννα) βιώνουν την ξενιτιά.

Η μετανάστευση και η προσφυγιά μέσα από φωτογραφίες, εικαστικά έργα και τραγούδια

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Στην αρχή του πρώτου γράμματος της η Χαρά γράφει για τα περιοδικά: «Εδώ αργούν να έλθουν, μήνα και παραπάνω». Εντοπίστε στον παγκόσμιο γεωγραφικό χάρτη τα βασικά σημεία προορισμού των Ελλήνων μεταναστών στη δεκαετία του 1960 (Γερμανία, Αυστραλία, ΗΠΑ, Καναδάς, Νότια Αφρική) και προσπαθήστε να βρείτε τις χιλιομετρικές αποστάσεις από την Ελλάδα.

Απόδημος ελληνισμός (λήμμα) [πηγή: Βικιπαίδεια]
Συγκεντρώστε πληροφορίες για τα ελληνικά Βιβλία που αναφέρονται στις δύο επιστολές (Οι Πανθέοι, Στα χρόνια της σκλαβιάς, Τα κάστρα του Μωριά). Σύμφωνα με τις πληροφορίες αυτές, γράψτε ένα σύντομο κείμενο με σκοπό να εξηγήσετε τον ρόλο του ελληνικού Βιβλίου στη ζωή των ξενιτεμένων, της Χαράς και της Άννας.

ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ
Απευθυνθείτε στους γονείς σας ή άλλους μεγαλύτερους γνωστούς ή φίλους σας και ρωτήστε τους για τον ρόλο που έπαιζε η αλληλογραφία την παλαιότερη εποχή. Εξε¬τάστε επίσης γιατί ορισμένοι άνθρωποι εξακολουθούν να προτιμούν ή, αντίθετα, έχουν εγκαταλείψει αυτό τον τρόπο επικοινωνίας με τους συγγενείς και τους φίλους τους.

Θανάσης Βαλτινός (1932)

Θανάσης Βαλτινός

Διάβασε για τη ζωή και το έργο του εδώ. Κατέβασε σύντομο βιογραφικό . Δες και παρακάτω στο Υλικό.

ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ
Η αλληλογραφία ως μέσο ανθρώπινης επικοινωνίας
Οι οικογενειακοί δεσμοί και η νοσταλγία της πατρίδας
Κοινά χαρακτηριστικά της ζωής των μεταναστών και ατομικές ιδαιτερότητες στον τρόπο που βιώνουν και αντιδρούν συναισθηματικά στις διάφορες καταστάσεις

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Το κείμενο του Βαλτινού έχει πειραματικό χαρακτήρα και συντίθεται σε μεγάλο βαθμό από ασύνδετα μεταξύ τους κείμενα. Ο Βαλτινός χαρακτηρίζει «μυθιστόρημα» αυτό το βιβλίο του, μολονότι είναι έκδηλο ότι δε διαθέτει τα αντιπροσωπευτικά γνωρίσματα μιας μυθιστορηματικής υπόθεσης με δραματικά πρόσωπα, δράση και πλοκή. Ο συγγραφέας συνθέτει με τη μέθοδο του αφηγηματικού κολάζ ετερόκλητα κείμενα, τα οποία αναφέρονται κυρίως στη συναισθηματική ζωή των προσώπων και πλαισιώνονται με πολλά εξωλογοτεχνικά δεδομένα, που αποδίδουν την ιστορική συγκυρία, τις κοινωνικές αντιδράσεις και τη συλλογική ψυχολογία της δεκαετίας του '60. Τα αποσπάσματα που επιλέξαμε δε δείχνουν τόσο τον μοντερνιστικό χαρακτήρα του κειμένου (κάτι τέτοιο θα δυσκόλευε και θα προκαλούσε αναπάντητα ερωτήματα στους μαθητές της Β' Γυμνασίου). Πρόκειται για επιστολές που εκφράζουν την ανθρώπινη ανάγκη για επικοινωνία και επαφή με τα αγαπημένα πρόσωπα, τις οποίες αναπαράγει ο συγγραφέας μιμούμενος πιστά τη γλώσσα, την ψυχολογία και το συναίσθημα των υποθετικών αποστολέων, και ιδιαίτερα της Χαράς, μητέρας της ελληνικής οικογένειας των μεταναστών. Το είδος και το ύφος των επιστολών αυτών πιστεύουμε ότι είναι οικείο στους μαθητές, αν και η αλληλογραφία δεν αποτελεί πλέον πολύ συχνό μέσο επικοινωνίας στην τεχνοκρατούμενη εποχή μας.

Κύριο μέλημα θα πρέπει αρχικά να είναι η γενική αναφορά του στα βασικά γνωρίσματα της ελληνικής κοινωνίας στη δεκαετία του '60: το φαινόμενο και τις συνέπειες της μαζικής μετανάστευσης με κύριο σκοπό την εύρεση εργασίας, τα συντηρητικά ήθη και τις παραδοσιακές αντιλήψεις σχετικά με τον ρόλο της γυναίκας (οικοκυρά), τους στενούς οικογενειακούς δεσμούς και την ανάγκη της ανθρώπινης επικοινωνίας, τη συχνή αλληλογραφία, που αναπλήρωνε την έλλειψη σωματικής επαφής με την πατρίδα και τα αγαπημένα πρόσωπα κ.ά. Αφού δοθούν αυτές οι απαραίτητες πληροφορίες, εύκολα οι μαθητές θα κατανοήσουν τον επικοινωνιακό λόγο της Χαράς και θα σχηματίσουν μια πλήρη εικόνα για τον ανθρώπινο τύπο της, ο οποίος είναι μάλλον κοινός και ανταποκρίνεται στον μέσο όρο της γυναίκας της εποχής. Οι μαθητές φυσικά δε θα πρέπει να λησμονούν ότι τα γράμματα της Χαράς στα αδέρφια της δεν κρύβουν τη μεγάλη ψυχολογική πίεση που νιώθει η μετανάστρια οικοκυρά, η οποία, εξαιτίας της εσώκλειστης ζωής αλλά και της αρνητικής ψυχολογικής διάθεσης που εμφανίζει, έχει, μάλλον σοβαρά («Ο γιατρός μού έδωσε ηρεμιστικά αλλά δε με βοηθάν και πολύ»), προβλήματα προσαρμογής στο Γιοχάνεσμπουργκ. Η ίδια πάντως αναφέρει κάποιες προσδοκίες της για βελτίωση της θέσης της με την ένταξή της στην εργασία, καθώς μαθαίνει να χειρίζεται τα μηχανήματα στο γραφείο του άντρα της. Σε αντίθεση με τη Χαρά που εξαρτά την καθημερινή της επιβίωση («Για μένα τώρα εδώ ένα γράμμα είναι μεγάλη υπόθεσις») από τα υποκατάστατα της πατρίδας (περιοδικά, μνήμες, αλληλογραφία, έντονο οικογενειακό ενδιαφέρον), τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας δείχνουν μεγάλη προσαρμοστικότητα στη χώρα υποδοχής, πλήρη αποδοχή της νέας κατάστασης και εναρμόνιση με το περιβάλλον. Πιο χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της οικείωσης είναι η χρήση του αγγλοπρεπούς Jeny από πλευράς του Γεράσιμου. Μεγάλη προσαρμοστικότητα δείχνουν επίσης οι δύο μικρές κόρες της Χαράς, γεγονός που την ανησυχεί και την προβληματίζει αρκετά, γιατί φοβάται μήπως εξασθενήσει πολύ τη συναισθηματική τους σχέση με την πατρίδα, μήπως ξεχάσουν τα ελληνικά, μήπως τους λείψει η ηθική διαπαιδαγώγηση γύρω από την εθνική ιστορία, τα ήθη και τις παραδοσιακές ελληνικές αξίες. Έτσι τα διάφορα άγχη της Ελληνίδας μητέρας λειτουργούν καταλυτικά στην κοινωνική και ατομική ψυχολογία της, τη γεμίζουν με ποικιλόμορφες ενοχές και ευθύνες απέναντι στα πρόσωπα του στενού (Νότιος Αφρική) και του οικείου (Ελλάδα) οικογενειακού της περίγυρου και επιβαρύνουν την ψυχολογία της, όπως παρακολουθούμε μέσα από τα δύο γράμματά της. Θ πρέπει να αντιληφθούμε τις ανησυχίες της Χαράς συσχετίζοντας τη στάση της με τη γενικότερη νοοτροπία που επικράτησε ―και σε μεγάλο βαθμό επικρατεί― στις ελληνικές και άλλες κοινότητες που λειτούργησαν ―και λειτουργούν― στη διασπορά (οι στενοί δεσμοί με τα μέλη της κοινότητας, ενδογαμίες, διατήρηση της παράδοσης, διαφύλαξη της εθνικής ταυτότητας κ.ά.). Η νοοτροπία αυτή εμφανίζεται από τη μια μεριά να έχει ζωτική σημασία για την ύπαρξη της κοινότητας, από την άλλη όμως απομονώνει αρκετά τα μέλη της και τους στερεί τη δυνατότητα μιας δημιουργικής, απελευθερωμένης από στερεότυπες αντιλήψεις, πολιτισμικής σύνθεσης ανάμεσα στον εθνικό και στον ξένο τρόπο ζωής. Θα πρέπει εξίσου να αναδειχτεί η προσαρμοστικότητα και η ευελιξία των υπόλοιπων μελών της οικογένειας, τα οποία, ίσως σε μεγαλύτερο βαθμό απ' ό,τι η Χαρά, εκφράζουν τον μέσο όρο του ελληνικού μεταναστευτικού ρεύματος, η ύπαρξη του οποίου και θετικές συνέπειες είχε για την Ελλάδα αλλά και ενίσχυσε σημαντικά την οικονομική και κοινωνική θέση μεγάλου μέρους του ελληνισμού της διασποράς (από τα αρχαία χρόνια ως τη δεκαετία του '60). Καλό θα ήταν επίσης, επικαλούμενοι σύγχρονα κυρίως παραδείγματα, να αναδειχθεί η έννοια της πολυπολιτισμικής κοινωνίας και στη διαχρονική της σημασία τόσο για την ιστορική τύχη του ελληνισμού όσο και για τη σύγχρονή μας κοινωνική πραγματικότητα, με αναφορά στην αντιστροφή των ρόλων για τους Έλληνες: η Ελλάδα ήταν παραδοσιακά χώρα μεταναστών, τα τελευταία όμως χρόνια δέχεται μετανάστες και όλοι οι μαθητές διαθέτουν κάποια εμπειρία από αυτή την αντιστροφή.

Θανάσης Βαλτινός, Στοιχεία για τη δεκαετία του '60

Θανάσης Βαλτινός
Βιογραφικό σημείωμα [πηγή: Εθνικό Κέντρο Βιβλίου]
Βιβλιονέτ
ερτ-webtv, εκπομπή «Δίγαμμα»
Φωτόδεντρο, ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΛΤΙΝΟΣ, «ΣΥΝΑΞΑΡΙ ΑΝΔΡΕΑ ΚΟΡΔΟΠΑΤΗ. ΑΜΕΡΙΚΗ»

Γιάννης Ψυχοπαίδης, βιογραφικά και έργα του
στην Εθνική Πινακοθήκη
στο Μουσείο Φρυσίρα
στο paleta art
στο artnet
στο ΙΣΕΤ
στο ΝΙΚΙΑΣ
στο ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΛΑΡΙΣΑΣ ΜΟΥΣΕΙΟ Γ.Ι. ΚΑΤΣΙΓΡΑ
στο art magazine
ταινία «Συνάντηση: Γιάννης Ψυχοπαίδης ( A! Mέρος )» (56:23), (50:46)