Θέλω να πα στην ξενιτιά, Δημοτικά Τραγούδια της Ξενιτιάς, Λογοτεχνία, Β' Γυμνασίου

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ

Θέλω να πα στην ξενιτιά

Τα ταξίδια σε ξένες χώρες, η αποδημία, ο εκπατρισμός, η μετανάστευση είναι από τα αρχαία χρόνια ως τον εικοστό αιώνα χαρακτηριστικά φαινόμενα της ελληνικής κοινωνικής ζωής. Η απομάκρυνση του Έλληνα από την πατρική γη όχι μόνο δεν τον κάνει να ξεχάσει τον τόπο του, αλλά, αντίθετα, γεννά μέσα του τη νοσταλγία (νόστος + άλγος), τον πόθο του γυρισμού, τον οποίο εκφράζει με τα τραγούδια. Στην κατηγορία των «τραγουδιών της ξενιτιάς» ανήκουν τα παρακάτω δημοτικά τραγούδια, τα οποία εκφράζουν τις δύο πλευρές του πόνου: στο πρώτο τραγούδι ο ξενιτεμένος περιγράφει τους καημούς και τις στερήσεις που βιώνει στην ξενιτιά, ενώ στο δεύτερο η αγαπημένη του εκφράζει την απόγνωση και τη θλίψη που της προξενεί ο ξενιτεμός του άντρα της.

Ιστοσελίδες σχετικά με τον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό (Λαογραφικά μουσεία και ψηφιακές συλλογές, εκδόσεις δημοτικών τραγουδιών, μουσικά αρχεία παραδοσιακών τραγουδιών)

Θέλω να πα στην ξενιτιά να κάμω τριάντα ημέρες
και η ξενιτιά με γέλασε και κάνω τριάντα χρόνους.
Περικαλώ σε, ξενιτιά, αρρώστια μη μου δώσεις.
Η αρρώστια θέλει πάπλωμα, θέλει παχύ στρωσίδι,
θέλει μανούλας γόνατα, θέλ' αδερφής αγκάλες,
θέλει πρώτες ξαδέρφισσες να κάθονται κοντά σου,
θέλει και σπίτι να είν' πλατύ, να στρώνει, να ξιστρώνει.
Όσο 'χει ο ξένος την υγειά, ούλοι τον αγαπάνε.
Μα 'ρθε καιρός κι αρρώστησε βαριά για να πεθάνει·
κι ο ξένος αναστέναξε και η γης αναταράχτη:
— Να είχα νερ' απ' τον τόπο μου και μήλ' απ' τη μηλιά μου,
σταφύλι ροδοστάφυλο απ' την κληματαριά μου.

Άκουσε μια παραλλαγή του τραγουδιού από την Κάρπαθο

Το δημοτικό τραγούδι της ξενιτιάς,
επιμέλεια G. Saunier, Ερμής

127

Ξενιτεμένο μου πουλί

Ξενιτεμένο μου πουλί και παραπονεμένο,
η ξενιτιά σε χαίρεται κι εγώ 'χω τον καημό σου.
Τι να σου στείλω, ξένε μου, τι να σου ;*
Μήλο αν σου στείλω ,* τριαντάφυλλο μαδιέται,
σταφύλι ξερωγιάζεται, κυδώνι .*
Να στείλω με τα δάκρυά μου μαντίλι μουσκεμένο,
τα δάκρυά μου είναι καυτερά, και καίνε το μαντίλι.
Τι να σου στείλω, ξένε μου, τι να σου προβοδίσω;

Σηκώνομαι τη χαραυγή, γιατί ύπνο δεν ευρίσκω,
ανοίγω το παράθυρο, κοιτάζω τους διαβάτες,
κοιτάζω τις γειτόνισσες και τις καλοτυχίζω,
πώς * τα μικρά και τα γλυκοβυζαίνουν.
Με παίρνει το παράπονο, το παραθύρι αφήνω,
και μπαίνω μέσα, κάθομαι, και μαύρα δάκρυα χύνω.

Ξενιτεμένο μου πουλί, διάφορες παραλλαγές, Ελληνικός Πολιτισμός

Ν.Γ. Πολίτη, Δημοτικά τραγούδια,
Γράμματα

Λεξιλόγιο
* να σου προβοδίσω: να σου δώσω αποχαιρετιστήριο δώρο * σέπεται: σαπίζει * μαραγκιάζει: μαραίνεται * ταχταρίζουν: χορεύουν στην αγκαλιά

Παράλληλα Κείμενα
Δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς της Συλλογής Νικολάου Πολίτη
Αποδημία [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
Δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς από την Εθνική Μουσική Συλλογή του Κέντρου Ερεύνης Ελληνική Λαογραφίας
Τραγούδια της ξενιτιάς [πηγή: Καλλιτεχνικός Σύνδεσμος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου]
Τραγούδια της ξενιτιάς [πηγή: Ελληνικός Πολιτισμός]

Γιώργος Σικελιώτης, Γυναίκα στο παράθυρο

128

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Θέλω να πα στην ξενιτιά

Σε ποιες περιπτώσεις, σύμφωνα με το τραγούδι, ο ξενιτεμένος νιώθει εντονότερα την ανάγκη να βρίσκεται κοντά στην οικογένειά του και γιατί;
Ποια επιθυμία εκφράζει ο ξενιτεμένος λίγο πριν πεθάνει; Σχολιάστε τη.
Βρείτε σε ποια σημεία του τραγουδιού μιλά ο ξενιτεμένος και σε ποια ο αφηγητής. Ποιο αισθητικό αποτέλεσμα δημιουργεί αυτή η εναλλαγή;
Μελετήστε το δημοτικό τραγούδι που ακολουθεί. Ποιες ομοιότητες έχει με το τραγούδι «θέλω να πα στην ξενιτιά»;
              Στα ξένα μην πεθάνω
              Παρακαλώ σε, μοίρα μου, να μη με ξενιτέψεις,
              πάλι και ξενιτέψεις με, στα ξένα μην πεθάνω,
              γατί είδα με τα μάτια μου τα ξένα πώς τα θάφτουν,
              δίχως λιβάνι και κερί, δίχως παπά και ψάλτη
              κ αλάργα από την εκκλησιά.
                            Το δημοτικό τραγούδι της ξενιτιάς, επιμέλεια G. Saunier, Ερμής

Ξενιτεμένο μου πουλί

Το τραγούδι οργανώνεται σε δύο στροφικές ενότητες. Ποιο πρόσωπο μιλά και ποιο πρόβλημα εκθέτει στην καθεμιά από αυτές;
Βρείτε και μελετήστε στην πρώτη ενότητα το σχήμα της αντίθεσης και το σχήμα της επανάληψης. Ποιο αισθητικό αποτέλεσμα δημιουργούν;
Ποια συγγενική σχέση νομίζετε ότι έχει το πρόσωπο που μιλά με τον ξενιτεμένο; Αιτιολογήστε την άποψή σας κάνοντας αναφορές σε συγκεκριμένα σημεία του κειμένου.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Απευθυνθείτε στη Γενική Γραμματεία Απόδημου Ελληνισμού (Αχαρνών 417, τηλ. 210 2597533), προκειμένου να βρείτε πληροφορίες και στοιχεία σχετικά με τους Έλληνες που ζουν και εργάζονται σήμερα στο εξωτερικό. Εξετάστε με ποιον τρόπο διατηρούν τους δεσμούς τους με την πατρίδα τους.
Αν έχετε στην οικογένεια ή στο φιλικό σας περιβάλλον ανθρώπους που υπήρξαν ή είναι μετανάστες, συνομιλήστε μαζί τους για να μάθετε τις συνθήκες ζωής τους, τον τρόπο με τον οποίο διατηρούν την παράδοσή τους και την οργάνωσή τους σε κοινότητες.

ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Μια διαθεματική προσέγγιση των δύο τραγουδιών της ξενιτιάς θα μπορούσε να εστιαστεί στα θέματα της φιλοξενίας και του ξένου, όπως μας είναι γνωστά από την αρχαιότητα. Σύμφωνα με τη μυθολογία ο Δίας είναι ο προστάτης της φιλοξενίας. Στην Οδύσσεια παρατηρούμε τον θεσμό και το τυπικό της φιλοξενίας (Ιθάκη, χώρα των Φαιάκων, νησί της Καλυψώς), τη νοσταλγία του ξενιτεμένου Οδυσσέα (ραψωδία ε), καθώς και την πλανεύτρα δύναμη της ξενιτιάς (Χώρα των Λωτοφάγων, Κίρκη, Σειρήνες).
2. Αφιερώστε ένα μέρος της διδακτικής ώρας για να ακούσετε γνωστά λαϊκά τραγούδια με θέμα τους καημούς και τα προβλήματα της ξενιτιάς, π.χ. τραγούδια του Στέλιου Καζαντζίδη, του Γιώργου Νταλάρα κ.ά.

Δείτε εδώ.

ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ
Αποδημία - μετανάστευση: αίτια οικονομικά, πολιτικά κ.λπ.
Χωρισμός από τα οικεία πρόσωπα. Κοινωνικές συνέπειες
Ζωή του ξενιτεμένου, ζωή αυτοΰ που μένει πίσω. Προσωπικά βιώματα και συναισθήματα

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Τα δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς απηχούν καταστάσεις από τη ζωή των απλών ανθρώπων που φεύγουν από την πατρίδα τους για να βρουν καλύτερη τύχη σε μια άλλη, ισχυρότερη οικονομικά χώρα. Εδώ πρέπει να επισημανθεί ότι η εμπειρία του ξενιτεμένου μετανάστη δεν αφορά τόσο τα σημερινά ελληνόπουλα, αφού δεν υπάρχει πια στη χώρα μας μεταναστευτικό ρεύμα. Αντίθετα, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται έντονο ρεύμα εισόδου άλλων, Βαλκάνιων κυρίως μεταναστών, στη χώρα μας. Ωστόσο, αυτή η κοινωνική μορφή ζωής, δηλαδή ο ξενιτεμός, υπήρξε μακρόχρονη ελληνική εμπειρία, της οποίας τα οικονομικά και κοινωνικά αποτελέσματα υπήρξαν θετικά για τη χώρα μας. Με αφορμή λοιπόν τη διδασκαλία των δημοτικών τραγουδιών και των παράλληλων κειμένων, είναι καλό να κατανοήσουμε και να συμπαθήσουμε τους εργαζόμενους στη χώρα μας μετανάστες και να απαλείψουμε τυχόν προκαταλήψεις και ξενοφοβίες, οι οποίες δεν έχουν θέση σε μια χώρα που ανέδειξε την αγάπη για τον ξένο σε ύψιστη ηθική υποχρέωση (Ξένιος Δίας). Τα τραγούδια της ξενιτιάς φανερώνουν τα αισθήματα αγάπης που συνδέουν τον ξενιτεμένο με την οικογένεια και την πατρίδα του. Εκφράζουν τόσο τη νοσταλγία αυτού που έφυγε όσο και την πίκρα αυτού που έμεινε. Τα ανθολογημένα τραγούδια παρουσιάζουν αυτές τις δύο εκδοχές του πόνου που προκαλεί ο ξενιτεμός του αγαπημένου προσώπου.

Στο πρώτο τραγούδι διακρίνονται δύο νοηματικές ενότητες. Στην πρώτη (στίχοι 1-8), ο ξενιτεμένος αφηγείται πώς η ξενιτιά τον πλάνεψε με τις χάρες της και τον κράτησε τριάντα χρόνια κοντά της, και ο ίδιος, αδύναμος να αντισταθεί στη δύναμη της, την παρακαλεί να μην του προκαλέσει αρρώστια. Η περιγραφή των αναγκών που έχει ο άρρωστος προβάλλει έμμεσα το γεγονός ότι ως ξένος στερήθηκε τη στοργή, την αγάπη και τη φροντίδα μακριά από την πατρίδα του. Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο είναι ένας ανεξάρτητος αφηγητής ο οποίος περιγράφει το δράμα του άρρωστου ξενιτεμένου και την κορύφωση της νοσταλγίας του τελευταίου - η νοσταλγία εκφράζεται μέσα από την επιθυμία του για το νερό και τους καρπούς της πατρικής γης (μήλα και σταφύλια). Ίσως πιστεύει ότι αυτά θα είχαν τη δύναμη να τον κρατήσουν στη ζωή. Να επισημανθεί ότι το νερό και τα φρούτα λειτουργούν ως το μέρος αντί του όλου, δρουν δηλαδή ως σύμβολα της πατρικής γης, της οικογενειακής εστίας και των αγαπημένων προσώπων που έχει ουσιαστικά ανάγκη ο άρρωστος ξενιτεμένος. Αξίζει να σχολιαστεί επίσης η αντίδραση της γης στον αναστεναγμό του ετοιμοθάνατου ξενιτεμένου (μπορεί και να συνδεθεί με τον ανάλογο στίχο από το ακριτικό «ο Διγενής ψυχομαχεί κι η γη τόνε τρομάσει») και να τονιστεί η αμεσότητα και η ζωντάνια που επιτυγχάνεται με τη διατύπωση από τον ίδιο τον ξενιτεμένο της τελευταίας του επιθυμίας.

Στο δεύτερο τραγούδι παρουσιάζεται η γυναικεία μορφή που μένει πίσω και βιώνει τα αισθήματα θλίψης και στέρησης που της προκαλεί ο ξενιτεμός του αγαπημένου προσώπου. Η προσοχή μας πρέπει να στραφεί, αρχικά, γύρω από την ταυτότητα του ποιητικού υποκειμένου. Είναι η μητέρα ή η σύζυγος που μιλά; Η εικόνα των γυναικών που ταχταρίζουν τα νεογέννητα (στίχοι 11-12) μπορεί να σημαίνει ότι το πρόσωπο που μιλά είναι μια νιόπαντρη γυναίκα της οποίας ο άντρας ξενιτεύτηκε προτού αποκτήσουν παιδιά. Σε μια παραλλαγή εξάλλου του τραγουδιού η ταυτότητα της γυναίκας δηλώνεται καθαρά στους πρώτους στίχους:

Τριώ μερώνε νιόνυφη κι άντρας της πάει στα ξένα.
Δώδεκα χρόνους έκαμε στης ξενιτιάς τα μέρη
κι η δόλια μοιριολόγαε, πικρά μοιριολογάει
«Τι να σου στείλω, ξένε μου, τι να σου προβοδήσω;»

Το τραγούδι αναπτύσσεται σε δύο στροφικές ενότητες με σχετικά ανεξάρτητο περιεχόμενο.Στην πρώτη (στίχοι 1-8) η γυναίκα εκφράζει την αδυναμία της να προσφέρει δείγματα αγάπης προς τον αγαπημένο της, γιατί η απόσταση από τη μια και η μεγάλη της θλίψη από την άλλη εμποδίζουν την επικοινωνία. Η ενότητα δομείται πάνω στα σχήματα της αντίθεσης (θέση: «να στείλω» / άρση: «σέπεται» κ.λπ.) και της επανάληψης («να στείλω», «αν στείλω» κ.λπ.), που αποτελούν τυπικά γνωρίσματα των δημοτικών τραγουδιών. Στη δεύτερη στροφική ενότητα (στίχοι 9-14) περιγράφεται η συναισθηματική κατάσταση της γυναίκας που μένει πίσω και στερείται όλες τις απλές χαρές της ζωής που η παρουσία του άντρα της θα της πρόσφερε. Ο βουβός και κρατημένος στο εσωτερικό του σπιτιού πόνος δίνει μια τραγι-κή διάσταση στο κοινωνικό πρόβλημα της αποδημίας.

Ένα βασικό χαρακτηριστικό των δημοτικών τραγουδιών είναι η εκφραστική λιτότητα. Είναι σκόπιμο να επισημανθεί ότι στα εξεταζόμενα τραγούδια η λιτότητα προκύπτει από την απουσία πολλών σχημάτων λόγου ή επιθέτων, από την κυριαρχία των ρηματικών τύπων κ.λπ. Να σχολιαστεί επίσης η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης - τριτοπρόσωπης αφήγησης στο πρώτο τραγούδι και η χρήση των άστοχων ερωτημάτων στο δεύτερο ως στοιχείων που δίνουν ζωντάνια, αμεσότητα και γοργούς ρυθμούς στην αφήγηση.

Δωδεκανησιακό τραγούδι: «Τζιβαέρι»

Η ξενιτιά το χαίρεται, τζιβαέρι μου, το μοσχολούλουδό μου,
εγώ ήμουνα που το 'στειλα, τζιβαέρι μου, με θέλημα δικό μου.
Σιγανά πατώ στη γη, σιγανά και ταπεινά.
Ανάθεμα σε ξενιτιά, τζιβαέρι μου, και συ και το καλό σου
που πήρες το παιδάκι μου, τζιβαέρι μου, και το 'κανες δικό σου.
Σιγανά πατώ στη γη, σιγανά και ταπεινά.

Δημοτική ποίηση

Για την ξενιτιά
Δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς της Συλλογής Νικολάου Πολίτη [πηγή: Μυριόβιβλος]
Αποδημία [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
Δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς από την Εθνική Μουσική Συλλογή του Κέντρου Ερεύνης Ελληνική Λαογραφίας [πηγή: Ελληνική Μουσική Βιβλιοθήκη www.musicale.gr]
Τραγούδια της ξενιτιάς [πηγή: Καλλιτεχνικός Σύνδεσμος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου]
Ξενιτεμένο μου πουλί, διάφορες παραλλαγές, Ελληνικός Πολιτισμός
Τραγούδια της ξενιτιάς, Ελληνικός Πολιτισμός

Γιώργος Σικελιώτης, βιογραφία και έργα
στη Βικιπαίδεια ,
στην Εθνική Πινακοθήκη ,
στο Τελόγλειο Ίδρυμα Τεχνών, Α.Π.Θ. ,
στο paleta art ,
στο eikastikon ,
στο artnet
στο ΝΙΚΙΑΣ
στη ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΛΑΡΙΣΑΣ ΜΟΥΣΕΙΟ Γ.Ι. ΚΑΤΣΙΓΡΑ