Ερμηνευτικές επισημάνσεις

Ο διάλογος, ένας από τους σημαντικότερους της Ιστορίης, είναι προφανώς ένα τέχνασμα του ιστορικού για να παρουσιάσει τη διαφορά των δύο κόσμων. Ο Δημάρατος επιλέγεται ως συνομιλητής του Ξέρξη - στη θέση που είχε ως τώρα ο θείος του Αρτάβανος - διότι: αντιπροσωπεύει τον κόσμο με τον οποίο ο Πέρσης βασιλιάς θα συγκρουστεί, την Ελλάδα, και επιπλέον είναι Λακεδαιμόνιος. Έχει βέβαια προδώσει την πατρίδα του και ο Ηρόδοτος δεν τον προβάλλει ως πρότυπο. Τον κρίνει όμως κατάλληλο για τον έπαινο της Σπάρτης και της Ελλάδας, θεωρώντας πιο πειστικό, πιο αντικειμενικό τον λόγο του, επειδή ακριβώς μισεί τους Λακεδαιμονίους που τον έβλαψαν. Έπειτα με τους Λακεδαιμονίους θα συγκρουστεί αρχικά ο Ξέρξης και θα δοκιμαστεί η εμπιστοσύνη του στην αναμφισβήτητη αριθμητική του υπεροχή.
Ο Ηρόδοτος χρησιμοποιεί, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, μια τεχνική μη αναμενόμενη για ιστορικό κείμενο, τον διάλογο, ο οποίος όμως φωτίζει το ήθος των προσώπων, τη νοοτροπία, τις σκέψεις, τις αξίες, τον κόσμο που αντιπροσωπεύουν, χωρίς να μας απομακρύνει από την κύρια γραμμή εξιστόρησης· αντίθετα μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τα ιστορικά γεγονότα. Δεν διαλέγονται απλώς ο Ξέρξης και ο Δημάρατος, αλλά δύο αντίθετοι κόσμοι που δεν μπορούν να κατανοήσουν ο ένας τον άλλον. Η διαφοροποίηση μπορεί σχηματικά να αποδοθεί με αντιθετικά ζεύγη, όπως:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία

1. Ελευθερία και νόμος
Για τον Ηρόδοτο η δράση του ανθρώπου καταξιώνεται ανάλογα με τον βαθμό πραγμάτωσης της ελευθερίας. Η έννοια όμως της ελευθερίας, παρ' όλο που χρησιμοποιείται ως μέτρο αξιολόγησης, δεν έχει πάντοτε ένα καθορισμένο περιεχόμενο με μετρήσιμες διαστάσεις· μπορεί να σημαίνει την προσωπική ελευθερία ενός ατόμου σε αντίθεση προς τη δουλεία, την πολιτειακή ελευθερία ενός συνόλου σε αντίθεση προς ένα δεσποτικό ή τυραννικό καθεστώς και, τέλος, την ελευθερία ενός κράτους ή έθνους σε αντίθεση προς κάθε εξάρτησή του από μια ξένη δύναμη. [...] Χαρακτηριστικό παράδειγμα της σχέσης αυτής των διαφόρων μορφών ελευθερίας βρίσκεται στην απάντηση που έδωσαν οι δύο ευγενείς Σπαρτιάτες, ο Σπερθίας και ο Βούλης, προς τον Υδάρνη, τον στρατηγό του Ξέρξη στη Μικρά Ασία. [...] Από την απάντηση αυτή προς τον Υδάρνη φαίνεται ότι η ελευθερία δεν είναι νοητή μέσα σε ένα ανελεύθερο δεσποτικό καθεστώς· η προσωπική ελευθερία προϋποθέτει την πολιτειακή ελευθερία. [...] Π πολιτειακή εξάλλου ελευθερία δε συμβιβάζεται για τον Ηρόδοτο ούτε με την υποταγή ενός συνόλου σε έναν ντόπιο δεσπότη ή τύραννο ούτε με την οποιαδήποτε εξάρτηση του συνόλου αυτού από μια εξωτερική δύναμη. Με την έννοια αυτή η πολιτειακή ελευθερία ταυτίζεται με την αυτονομία, κατά την οποία ένα σύνολο ανθρώπων, είτε αυτό είναι κράτος είτε έθνος, έχει το δικαίωμα και την ικανότητα να οργανώνει τη ζωή του σύμφωνα με νόμους και κανόνες που δεν επιβάλλονται από έναν ντόπιο δεσπότη ή τύραννο και δεν υπαγορεύονται από μια εξωτερική δύναμη. [...] Η ανεξαρτησία, λοιπόν ενός κράτους ή έθνους είναι για τον Ηρόδοτο όρος αναγκαίος, όχι όμως και επαρκής, για κάθε άλλη μορφή ελευθερίας: χωρίς αυτήν ούτε προσωπική ελευθερία μπορεί να υπάρξει ούτε πολιτειακή (αυτονομία), ενώ, αντίθετα, η ύπαρξη της ανεξαρτησίας δεν εξασφαλίζει ούτε την πολιτειακή ούτε την προσωπική ελευθερία.

Σοφ. Μαρκιανός, σσ. 59- 61

2. Τραγωδία και Ἱστορίη, Δημάρατος (7.101-104)

Με ομηρικά ή και μεταγενέστερα παραδοσιακά κριτήρια η τοποθέτηση της πενίης δίπλα στην αρετή θα ήταν οξύμωρο. Από την ώρα όμως που άρχισε ο επιμερισμός της αρετής, ήδη από τον Όμηρο, και συνεχίστηκε κυρίως τη λυρική εποχή της Ελλάδας, η αρετή μπορεί να τίθεται δίπλα στην πενίη. Πάντως στο χωρίο αυτό η λέξη αρετή χρησιμοποιείται αμφίσημα. Όταν απαμύνεται τη δεσποσύνη, η αρετή είναι γενναιότητα στη μάχη, όταν απαμύνεται την πενίη είναι επινοητικότητα στην αντιμετώπιση της ένδειας. Στην πρώτη περίπτωση είναι αποτέλεσμα νόμου, στη δεύτερη σοφίης. Με την πρώτη της ιδιότητα η αρετή της Ελλάδας απαμύνεται την πολεμική δύναμη και το πλήθος των επιτιθεμένων, με τη δεύτερη τον πλούτο που εκπροσωπούν και κουβαλούν μαζί τους οι Πέρσες. Ο τρόπος με τον οποίο η αρετή απαμύνεται την πενίη είναι η επινοητικότητα και η δραστηριότητα στην εργασία στην ξηρά ή στην θάλασσα (πβ. Αριστοφάνη, Πλούτος 510 κε.).
Η αντίθεση μεταξύ δουλοσύνης και ελευθερίης είναι ισχυρή σ' όλη την ενότητα αυτή (πβ. 7.135.3). Ο Ξέρξης φέρνει τη δουλοσύνη και η δεσποτική του φύση εμποδίζει να καταλάβει πώς είναι δυνατό, αν είναι όλοι οι Έλληνες ελεύθεροι και δεν εξουσιάζονται από ένα, να θελήσουν να αντισταθούν (103.3-4). Ο Ξέρξης εξετάζει τα πράγματα με τη δική του τυπική λογική [...] με βάση τους αριθμούς, με πόσους μπορεί να πολεμήσει ένας Έλληνας. Αγνοεί τον νόμο και την πολλαπλάσια δύναμη που περιέχει, όταν απαμύνεται τη δουλοσύνη και χαρακτηρίζει κόμπο (2) τα λόγια του Δημάρατου για την υποχρέωση των Λακεδαιμονίων να πολεμήσουν ανεξάρτητα από τον αριθμό τους. [...].
[...] Ο Δημάρατος είναι ένας warner (= «προειδοποιητής»). Ο διάλογος του με τον Ξέρξη αποσκοπεί να δείξει την άγνοια στην οποία βρίσκεται ακόμη ο βασιλιάς, ενώ κατευθύνεται ήδη προς τη Θέρμη. Ο Ξέρξης βρίσκεται σε θέση ανάλογη με εκείνη του Κροίσου στο τέλος της συνομιλίας του με τον Σόλωνα. O Κροίσος αποπέμπεται τον Σόλωνα νομίσας κάρτα αμαθέα είναι. O Ξέρξης ες γέλωτά τε έτρεψε και ουκ εποιήσατο οργήν ουδεμίαν, αλλ' ηπίως αυτόν απεπέμψατο (7.105). Στην πρώτη περίπτωση έλαβε εκ θεού νέμεσις μεγάλη Κροίσον (1.34.1). Ο γέλωτας του Ξέρξη στη δεύτερη περίπτωση (105) συμβολίζει πάλι την ύβριν και την επικείμενη νέμεση. Τον διάλογό του με τον Δημάρατο διακόπτει άλλος ένας γέλωτας (103.1). Ο γέλωτας αυτός είναι ένα σημαντικό λογοτεχνικό θέμα στον Ηρόδοτο, που χρησιμοποιείται να δείξει περιφρόνηση προς τον συνομιλητή και την υβριστική κατάσταση του πνεύματος του ομιλητή. Πληροφορεί τον αναγνώστη ότι ο ήρωας στο ύψιστο σημείο της ευδαιμονίας του δεν έχει αίσθηση της τρωτής θέσης στην οποία βρίσκεται ως άνθρωπος και προδιαγράφει την τελική του πτώση. Έτσι δημιουργεί το αίσθημα ότι «γελά καλύτερα όποιος γελά τελευταίος». Ο συγγραφέας με την τεχνική του γέλωτα προδιαγράφει ένα αποτέλεσμα αλλά το κρατεί εκκρεμές για πολλή ώρα. Και αυτής της χρήσης του γέλωτα πρώτος διδάσκαλος είναι ο Όμηρος: πβ. Οδ. 18.100, 20.346-7, 358. Ο στ. 347 λέγει για τους μνηστήρες: οί δ' ήδη γναθμοίσι γελώων αλλοτρίοισιν.

I.N. Περυσινάκης, σσ. 151-155

3. Η πολιτική αντιδικία Περσών και Ελλήνων

Σε περίοδο ακμής βρίσκει τον Κροίσο ο Σόλων και αποκαλύπτεται η πνευματική αντιδικία Ελλάδος και Ασίας· σε στιγμή ύψιστης ακμής διαλέγεται ο Ξέρξης με τον Δημάρατο, και έρχεται στο φως η πολιτική αντιδικία Περσών και Ελλήνων. Ο περσικός στρατός έχει περάσει τον Ελλήσποντο, ο ναυτικός στόλος τον παρακολουθεί. Στον Δορίσκο ο Ξέρξης κάνει τη μεγάλη του επιθεώρηση, η θέα του πολυάριθμου στρατού και στόλου του τον γεμίζει υπερηφάνεια και εμπιστοσύνη, τότε φωνάζει τον εξόριστο βασιλιά των Σπαρτιατών Δημάρατο (7, 100-104) και τον ρωτά αν οι Έλληνες θα τολμήσουν να αντισηκώσουν χέρι στη δύναμή του. Ο διάλογος που ακολουθεί αντιπαραθέτει με τον πιο καθαρό τρόπο την ελληνική πενία και το ελεύθερο ελληνικό πολίτευμα (με ανασταλτικούς της εξαθλίωσης και της ασυδοσίας παράγοντες τη σοφία και τον νόμο) στον πλούτο και το δεσποτικό καθεστώς της ανατολής, όπου τα πάντα είναι ζήτημα διαταγής ενός ανθρώπου και υποταγής τυφλής των πολλών. Ο Ξέρξης δεν μπορεί να συλλάβει τη διαφορά, ή μάλλον να εκτιμήσει τη σημασία και τις επιπτώσεις της στην εξέλιξη των πολεμικών πραγμάτων. Γελά και αποπέμπει τον Δημάρατο ηπίως. Τα γεγονότα που ακολουθούν θα πείσουν τον Ξέρξη για την ελληνική ανδρεία, η ελληνική όμως ελευθερία θα παραμείνει γι' αυτόν ένα άλυτο μυστήριο. Πόσο η περσική τραγωδία σχετίζεται με το δεσποτικό πολίτευμα, ο Ηρόδοτος το δείχνει με μια σειρά από τις νουβέλες, που θα τις σχολιάσουμε παρακάτω. Για την ελληνική πόλη και το ελεύθερο πολιτειακό της σύστημα υπάρχει χώρος για συλλογική δράση, για αντιδικίες προσώπων και πόλεων επίσης, για μοιραίες όμως αυθαιρεσίες ενός ατόμου όχι. Π κατανομή της εξουσίας και ο επιτρεπόμενος έλεγχος καθιστούν δυνατό τον διάλογο, η πιθανή καταστροφή έτσι επιμερίζεται και δεν συνθλίβει με τον όγκο της το σύνολο.

Δ.Ν. Μαρωνίτης, 1964, σ. 76